Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Sual cümləsi. Müasir dilimizdə olduğu kimi, «Dədə Qorqud»un dilində də sual cümlələri soruşub-öyrənmə, qeyri-müəyyəni müəyyənləşdirmə məqsədinə xidmət edir. Sual mə’nasını yaradan, cümləni sual cümləsi kimi formalaşdıran vasitələr də (intonasiya, sual əvəzlikləri və -mı sual şəkilçisi) eynidir:

Bayındır xan bənim nə əksüglügüm gördi? Qılucumdanmı gördi, süfrəmdənmi gördi? Bəndən alçaq kişiləri ağ otağa, qızıl otağa qondurdı. Bənim suçum nə oldı kim, qara otağa qondurdı? (34)

Boylardakı şe’r parçalarında -mı şəkilçili ümumi sual cümlələri daha çox nəzərə çarpır:
Xan qızı, yerimdən turayınmı?

Yaqanla boğazından tutayınmı?

Qaba öncəm altına salayınmı?

Qara polat uz qılıcım əlümə alayınmı?

Öz gödəndən başunı kəsəyinmi?.. (35)
Başqa vasitələr olmadan, yalnız intonasiya ilə qurulan ümumi sual cümlələri dastanların dili üçün o qədər də səciyyəvi deyildir. Lakin bə’zi nümunələr göstərir ki, ümumxalq dili üçün bu cür cümlələrin qəlibi artıq vardır və müasir dildə olduğu kimi, o dövrdə də xəbərin son hecasının uzun tələffüz edilməsi ilə belə sual cümlələri qurulub işlədilmişdir. Məs.: Bəli, canım baba, eylə istərəm! Pəs varasan bir cici-bici türkman qızını alasan, nagahandan tayanım üzərinə düşəm, qarnı yırtıla? - dedi. (85) Burada qarnı yırtıla? sintaqmı sual mə’nasını intonasiya ilə - yırtıla sözünün son hecasının uzun tələffüzü ilə qazanmışdır.

Misallardan göründüyü kimi, -mı,-mi,-mu,-mü şəkilçisi və yalnız intonasiya ilə qurulan ümumi sual cümlələri geniş cavab tələb etmir. Belə cümlələrin cavabı adətən bəli, yox, xeyr və s. sözlərdən ibarət olur. Lakin dastanlarda heç buna da o qədər ehtiyac olmamışdır.

Sual cümlələrinin tərtibində sual əvəzlikləri də fəal olub, danışanın öyrənmə obyektini müxtəlif cəhətdən aydınlaşdırmaq məqsədi güdür: İki vardın, bir gəlürsən, yavrum qanı? 38) Ağam Qazan, sası dinlü Gürcüstan ağzında oturarsan, ordun üstinə kimi qorsan? (42) Nə qarğarsan bana, ağam Qazan? (48) Oğul, çoban, qanda gedərsən? (47) İç Oğuzda kimün nəsisən? (52) Ya pəs nedəlim? (55) və s. Xüsusi sual cümlələri hesab olunan bu cür cümlələr geniş cavab tələb edir. Mə’lumdur ki, belə cümlələrə təsdiq və inkar ədatları ilə cavab vermək olmur.
«Dədə Qorqud» üslubunda bə’zən ilk cümlədə işlənmiş bir sual əvəzliyi təkrar edilmədən sonrakılara da aid olur:
Nerədə bildin bənim tutsaq olduğum?

Ağ əllərim ardumda bağlanduğın?

Qıl sicim ağ boynıma taqıldığın?

Qara gözlü yigitlərim qırılduğın?(74)

«Ola» sözü ‘yoxsa’ və ya ‘bəlkə’ mə’nalarında sual mə’nasını gücləndirən ədat kimi çıxış edir: Ağ saqallı qarışı tutdı ola, gözüm, səni? Ağ birçəklü qarıcıqları çoq ağlatmışam. Gözi yaşı tutdı ola, gözüm, səni? (103) Bu cür cümlələr məgər ədatının iştirakı ilə də qurulmuşdur: Oğul, məgər sən istədigin qız Baybican bəg qızı Banıçiçək ola? (55)

Dastanların dilində ayırıcı (dizyunktiv) sual cümlələrinin maraqlı nümunələrinə rast gəlmək olur. Bu cür cümlələrin nəqli cümlə şəklində olan (iqrari və ya inkari) birinci hissəsində əsas fikir söylənilir, sonrakı cümlə (və ya ifadə) ilə həmin fikirlə bağlı müəyyən cəhət dəqiqləşdirilir; məs.:

Altundağı al ayğırı Bəkilindir, Bəkil qanı?

Qara polad uz qılıcun Bəkilindir, Bəkil qanı?

Əgnündəği dəmir tonun Bəkilindir, Bəkil qanı?

Yanundağı yigitlər Bəkilindir, Bəkil qanı? (108) (47;354)

Dastanların dilində sual cümlələrinin fikri ritorik yolla təsdiq edən məntiqi-emosional növü daha çox işlənmişdir:
Nə biləyin, oğul, arslandanmı oldı, yoxsa qaplandanmı oldı? Nə biləyin, oğul, bu qəzalar sana nerədən gəldi? (39) Görərmisən, ay oğul, nələr oldı? (40) İndi qanı dedügim bəg ərənlər? Fani dünya kimə qaldı? (78) Gördünmi mən mana netdim? (86) və s.