Boshlang'ich va uzluksiz ta'lim pedagogikasi fanidan oraliq nazorat savollari

Ma`lumot ta`lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko`nikma va malakalar hamda shakllangan dunyoqarashlar majmuidir.
Ta`lim, tarbiya va ma`lumot uyg’unlashgan yagona jarayon bo`lib, o`qituvchi-tarbiyachi ularning shakllanishida yetakchilik qiladi. O`qituvchi maktabda dars berar ekan, o`quvchilarni fan olami yangiliklaridan xabardor qiladi, ma`lumotli qilishni maqsad qilib qo`yadi, ayni paytda ularda insoniy sifatlarni shakllantiradi, tarbiyalaydi.

7.Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.

Inson va uni shakllantirishga doyr fan sifatida Pedagogika falsafa, etika, estetika, madaniyatshunoslik, psixologiya, iqtisodiyot, siyosatshunoslik, demografiya, tarix, adabiyot, tibbiyot, matematika va boshqa fanlar bilan uzviy bogʻliq. Pedagogika fani va amaliyoti taraqqiyotida bu fanlarning nazariy asoslari, tadqiqot metodlari, ilmiy xulosalarni aniqlash, tahlil qilish hamda umumlashtirish usullaridan foydalanadi.
8.llmjy-pedagogik tadqiqollar metodologiyasi va tadqiqot metodlari.
Metodologiya alohida fan sifatida ikkita funksiyani bajaradi: deskriptiv (ifodalovchi) va perskriptiv (me’yorlovchi). Birinchisi - obyektrii nazariy jihatdan ifodalashni ko‘zlasa, keyingisi - tadqiqotchi uchun aniq mo‘ljal olishga shart-sharoit yaratadi.
Pedagogika metodologiyasi o'zida pedagogikaning nazariy asoslari va tuzilmasi haqidagi bilimlar tizimini, pedagogik hodisa va jarayonlami tadqiq qilishga doir yondashuvlarini, pedagogik voqelikni haqqoniy ifoda etadigan axborotlami olish usullarini, shuningdek, mazkur bilimlar tizimini qo'lga kiritishga doir faoliyat tizimini o’zida mujassamlashtiradi.
Pedagogika fani metodologiyasi - jamiyatning rivojlanishi sharoitida uzluksiz taraqqiy etib boruvchi pedagogik muhit holatini haqqoniy aks ettiruvchi, pedagogika nazariyasi hamda amaliyoti, ta’lim olish hamda unga yondashuv mezonlari haqidagi bilimlar tizimi.
Zamonaviy sharoitda, pedagogik yo‘nalishda tadqiqotlami olib borishda quyidagi metodlardan foydalanilmoqda:
1. Pedagogik kuzatish metodi.
2. Suhbat metodi.
3. Anketa metodi.
4. Intervyu metodi.
5. Ta’lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi.
6. Test metodi.
7. Pedagogik tahlil metodi.
8. Bolalar ijodini o‘rganish metodi.
9. Pedagogik tajriba metodi.
10. Matematik-statistik metod.

9. Sharq mutafakkirlari va G'arb pedagoglari o'qituvchilik kasbi haqida

10.Pedagogikaning ilmiy- tadqiqot metodlari.
1. Pedagogik kuzatish metodi.
2. Suhbat metodi.
3. Anketa metodi.
4. Intervyu metodi.
5. Ta’lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi.
6. Test metodi.
7. Pedagogik tahlil metodi.
8. Bolalar ijodini o‘rganish metodi.
9. Pedagogik tajriba metodi.
10. Matematik-statistik metod.

11 Pedagogika fanlari tizimi.

Pedagogika fanlari tizimi ichki va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan o'rganiladigan qiziqarli va keng qamrovli savollardan iborat. Ularning nuqtai nazarlari boshqacha, lekin ular bugungi kunda umumiy pedagogik fanlarning eng ko'p ishlatiladigan tasniflari haqida gapirishlari mumkin.
Shunday qilib, pedagogika fanlari tarkibiga pedagogika tarixi va nazariyasi kiradi. Birinchi intizom pedagogikaning asosiy g'oyalari rivojlanish tarixini o'rganadi, shuningdek turli mamlakatlar va turli xalqlar o'rtasida ta'lim tizimini rivojlantirish yo'llarini ochib beradi. Pedagogika nazariyasi quyidagi umumlashmalardan iborat: umumiy pedagogika, didaktika, ta'lim nazariyasi, o'quv jarayonini tashkil qilish va boshqarish nazariyasi, ta'lim ishi usullari .
Zamonaviy pedagogika fanlari tizimi yosh va mavzu belgilari bo'yicha tasniflashni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, maktabgacha ta'lim, maktab pedagogikasi, kasb ta'limi pedagogikasi , oliy pedagogika, ishlab chiqarish, harbiy, kosmik, ijtimoiy, qiyosiy, etnopedagogika va gerontopedagogikalar farqlanadi. Bu erda biz oilaviy pedagogika va aloqa pedagogikasini ham qamrab olamiz. O'z-o'zidan pedagogika ham mavjud, bu esa o'z navbatida o'qituvchining yo'lini tanlagan kishilarni kasbiy tayyorgarlik bilan bog'liq masalalar bilan shug'ullanadi.
Pedagogika fanlari tizimi ma'naviy-semantik asosda avtoritar, gumanistik, huquqiy, pravoslav va hamkorlik pedagogikasini o'z ichiga oladi .
Pedagogika fanlari tarkibida tuzatishlar va rivojlanish xususiyatlari quyidagilar: defektologiya, surdopedagogika, tiflogopediya, oligohmonologiya, logopedagogika, tuzatish, tuzatish-mehnat pedogogikasi, o'tkazgichli pedagogika, davolash, profilaktika, reabilitatsiya va maxsus iqtidorli kishilar.
Ro'yxatga olingan pedagogika fanlari tizimi pedagogikaning inson hayotida muhim rol o'ynaydigan mustaqil, murakkab bir fan ekanligi haqidagi fikrni tasdiqlaydi. Shunday qilib, umumiy pedagogika ta'lim va ta'lim jarayonlari subordinatsiya qilingan asosiy qonunlarni o'rganish bilan shug'ullanadi va yuqorida sanalgan boshqa barcha bo'limlar uning tarkibiy qismlari hisoblanadi.
Yig'ilgan muammolar bo'yicha ikkinchi o'rin yoshga bog'liq sohadir. U tug'ilgandan boshlab, kattalar davlatiga tarbiyalashning barcha daqiqalarini o'rganadi. Va bugungi kunda ham to'g'ri qarish masalalari bilan shug'ullanadigan gerontopedagogika mavjud.
Pedagogika fanlari tizimi maktablarda va boshqa ta'lim muassasalarida turli fanlarni o'qitishning maxsus usuli va usullariga katta o'rin egallaydi. Shuningdek, ular jismoniy, ma'naviy, badiiy, ekologik va boshqa tarbiyaviy masalalarni qamrab oladi. Buning sababi, ta'lim va tarbiya sohasidagi har bir mavzu, intizom va yo'nalish faqat o'z vazifalarini bajarishda qo'llaniladigan umumiy, lekin o'ziga xos talablarga ega.
Zamonaviy pedagogika fanlari tizimini taqqoslaydigan va taqqoslanadigan pedagogika bilan taqqoslaganda yana bir yo'nalish mavjud. Uning nomiga ko'ra, bu fan turli mamlakatlardagi pedagogik fikrlarning rivojlanishidagi tendentsiyalarni qiyosiy, xalqaro ma'noda o'rganadi. Uning maqsadi ilm-fanni ta'limning turli sohalarida qo'llaniladigan ilg'or uslublar va usullar bilan boyitishdir.

12.O'qituvchining asosiy vazifalari va uning shaxsiga qo'yiladigan talablar. O’zbekiston Respublikasida o’qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo’ymoqda. Chunonchi, bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo’lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o’stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak»1.

Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o’qituvchisi shaxsiga nisbatan qo’yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o’qituvchi qanday bo’lishi zarur?
O’qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo’nalishlari bo’yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatuvchi shaxs sanaladi.
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunining 5-moddasi 3-bandiga muvofiq ta’lim muassasalarida sudlangan shaxslarning pedagogik faoliyat bilan shug’ullanishlariga yo’l qo’yilmaydi.
Bizning nazarimizda, zamonaviy o’qituvchi-bakalavr qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo’la olishi kerak (so’z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o’qituvchi-bakalavr tomonidan amalga oshirilishi zarur bo’lgan vazifa, burch va mas’uliyatlarini ifodalaydi):
1. O’qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi hamda bu borada o’quvchilarga to’g’ri, asosli ma’lumotlarni bera olishi lozim.
2. Zamonaviy o’qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo’lishi talab etiladi.
3. O’qituvchi o’z mutaxassisligi bo’yicha chuqur, puxta bilimga ega bo’lishi, o’z ustida tinimsiz izlanishi lozim.
4. O’qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5. O’qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lmog’i lozim.
6. O’qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi shart.
7. O’qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo’l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o’zlashtirib olishga erishishlari lozim.
8. O’qituvchi nutq madaniyatiga ega bo’lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o’zida aks ettira olishi kerak:
a) nutqning to’g’riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodaviyligi;
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so’zlaridan holi bo’lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so’zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o’zga millatlarga xos so’zlarni noo’rin qo’llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, so’kishda qo’llaniladigan so’zlar) hamda konselyarizm (o’rni bo’lmagan vaziyatlarda rasmiy so’zlardan foydalanish) so’zlardan holi bo’lishi, o’qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo’lishi kerak;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so’zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko’chirma gaplardan o’rinli va samarali foydalana olish).
9. O’qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin, kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o’zlashtirishga erishishi.
10. O’qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o’rnak bo’la olishi lozim.
O’qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o’zida bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to’g’ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni barataraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O’quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan mulohot jarayonida fikrini aniq va to’la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so’zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o’quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o’qituvchining so’zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrihohlik, samimiylik, do’stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko’tarinki kayfiyatda bo’lishi zarur.
O’qituvchi shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o’quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o’rtasida obro’-e’tibor qozonishini ta’minlaydi.


13.Shaxs haqida tushuncha. Shaxsning rivojlanishi va tarbiyasi. 1. “Shaxs” tushunchasi va shaxs rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari.Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi.Odam shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini yaxlit inson sifatida his etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak.Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi.Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axlohiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo‘nalishi bo‘yicha mehnat qilish huquqini kafolatlaydi.Shaxs rivojlanishi. Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shular ta’sirida odam inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi.Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Rivojlanish mohiyatan oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o‘tish, yangilanish, yangining paydo bo‘lishi, eskining yo‘qolib borishi, miqdor o‘zgarishining sifat o‘zgarishiga o‘tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni o‘rtasidagi kurashdan iboratdir.Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy ta’ limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi.Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi.Inson butun umri davomida o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga etadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib,murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘ziga munosib o‘rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi.Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri ko‘rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim.Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq.Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
14.Shaxs rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar.
--Fanda, odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etmoqda.Insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri kuchli bo‘ladimi? Yoki tabiiy omillar yetakchi o‘rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qanday?
Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o‘rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo‘yadi. Ular tug‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘mini belgilab bergan, deydilar.XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi.Xorij psixologiyasidagi yana bir ohim -bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo‘lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o‘tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir.Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.Dyui, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar.Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik(nasliy) omilga bog‘laydilar.Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishni ijtimoiy omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog‘liq deb ko‘rsatadilar.Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi.Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo‘lib kamolga etishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi.Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog‘liq, deb hisoblaydilar.Falsafiy-antropologik yondashuv o‘zining tadqiqotchilik va tarbiyaviy funktsiyasiga ko‘ra o‘quvchining ma’naviy dunyosiga yo‘naltirilgandir. Ana shu sababli mazkur yondashuv pedagogikadagi mavjud boshqa ilmiy yoki gnoseologik yondashuvlardan farqli ravishda muloqot va o‘zaro bir-birini tushunish asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni talab etadi.Mazkur yondashuvning o‘ziga xosligi ta’lim-tarbiya jarayonining barcha sub’ektlariga nafaqat dunyoqarash ko‘rinishida, balki mavjudlik usuli tarzida qarashni talab etadi. Mazkur mavjudlik usulini birinchi navbatda borliqni anglab etish sifatida tushunish lozim. Ikkinchidan, mazkur mavjudlik usulini uzluksiz ravishda o‘z-o‘zi, boshqalar va boshqa madaniyatlar bilan muloqot tarzi sifatida aniqlashtirish maqsadga muvofiqdir.Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya orqali amalga oshiriladi.Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog‘liq ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi.Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklar ham o‘zgartirilib, shaxs kamolga etadi.Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’ sirini ham yo‘qotish mumkin.To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi.Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir.Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o‘ringa ega bo‘lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.
15.Tarbiyada yosh xususiyatlarini hisobga olish va yosh davrlarga bo'lish.
---Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo‘ladi.Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi.Bolalarning tarbiyasiga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha bo‘ladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o‘ tganlar.Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin.Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, palapartish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, o‘qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur.Bolaning individual -o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘ rganish, metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum” “qismlarning bir-biriga munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir.Shuningdek, turli yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud. Bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo‘linadi:
1.Go‘daklik davri -chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha bo‘lgan davr.2.Bog‘chagacha bo‘lgan yosh davri -1 yoshdan 3 yoshgacha.3.Maktabgacha bo‘lgan yosh davri -3 yoshdan 7 yoshgacha.4.Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar (bolalar) -7 yoshdan 11-12 yoshgacha.5.O‘rta va kata maktab yoshidagi o‘quvchilar (o‘smirlar, ilk o‘spirinlar) -12-17 yosh.
16, Yaxlit pedagogik jarayonning asosiy vazifalari. Pedagogik jarayon
Ta'lim - o'qituvchi va tinglovchilarning sub'ektiv-ob'ektiv harakatlari orqali berilgan maqsad sari harakatlanishning pedagogik jarayoni. Shaxsning shaxs sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy idealga muvofiq shakllanishini pedagogik jarayondan tashqarida tasavvur etib bo‘lmaydi (“tarbiya jarayoni” tushunchasi sinonim sifatida ishlatiladi).
Pedagogik jarayon - bu o'qituvchi va o'quvchilarning ta'lim, tarbiya va rivojlanish vazifalarini hal qilishga qaratilgan maxsus tashkil etilgan o'zaro hamkorligi. Boshqacha aytganda, pedagogik jarayon deganda ta’lim, tarbiya (tor maxsus ma’noda) birligini ta’minlash orqali keng ma’noda ta’limni amalga oshirishning yaxlit jarayoni tushuniladi.
O‘z mohiyatiga ko‘ra pedagogik jarayon ijtimoiy jarayondir. Jamiyatning ijtimoiy tartibi pedagogik jarayonning asosiy maqsadi - odamlarni o'z oldiga qo'yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga har tomonlama tayyorlashni ta'minlashda ifodalanadi. Pedagogik jarayonda ijtimoiy tajribani o'tkazish va faol o'zlashtirish maqsadli tashkil etilgan faoliyat (o'quv-kognitiv, o'yin, ishlab chiqarish, badiiy va ijodiy va boshqalar), o'qituvchilar va tarbiyachilar o'rtasidagi aloqa, tizimli ta'sir ko'rsatish orqali amalga oshiriladi. ikkinchisining ongi, irodasi va hissiyotlari.
Pedagogik jarayonning belgilovchi komponentlari ta'lim, tarbiya va shaxs rivojlanishini o'zgartirishning ichki jarayonlarini belgilovchi ta'lim va tarbiya jarayonlari hisoblanadi. O'z navbatida, ta'lim va tarbiya jarayonlari o'zaro bog'liq bo'lgan ma'lum jarayonlardan iborat: ta'lim jarayoni - o'qitish va o'qitishdan, ta'lim jarayoni - ta'limning o'zaro ta'siridan va natijada o'z-o'zini tarbiyalash jarayonidan.
Asosiy pedagogik jarayonning vazifalari quyidagilar:
a) axborot (o'quvchilarni o'qitish);
b) tarbiyaviy (o'quvchilarning shaxsiy o'zgarishi);
v) rivojlanayotgan (o'quvchilarni har tomonlama rivojlantirish);
d) aksiologik (o'quvchilarning qadriyatga yo'naltirilganligi, ularning narsa va hodisalarga munosabatini shakllantirish);
e) ijtimoiy moslashuv (o'quvchilarning real sharoitlarda hayotga moslashishi).

17.O'qitish jarayonining vazifa (funksiya)lari va bosqichlari.

18. Ta'lim tamoyil (prinsip)lari.
Ta’lim tamoyillari (prinsip)lari yoki qoidalari deb, barkamol inson ta’lim-tarbiyasiinng maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan o‘qish va o‘qitish jarayonining umumiy yo‘nalishi, o‘quvchilar tomonidan ilmiy bilimlar, ko‘nikmalar hosil qilishning asosiy qonun va qoidalarining yig‘indisiga aytiladi. Pedagogika fanida – olimlar, buyuk pedagoglar tomonidan asoslangan va yaratilgan pedagogik adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlanmoqda. Ana shularga asoslanib ta’lim qoidalarini ko‘rsatib o‘tish mumkin.
1.Ta’limning ilmiy, izchil va muntazam bo‘lishi.
2.Ta’limda onglilik, faollik va mustaqillilik
3.Ta’limda nazariyaning amaliyot bilan birligi.
4. Ta’lim va tarbiyaning birligi.
5. Ta’limda ko‘rsatmalilik.
6. Ta’limni tushunarli, puxta va mustahkam o‘zlashtirish.
7. Ta’limda o‘quvchilarning yosh va indvidual xususiyatlarini hisobga olish hamda ta’limning mos bo‘lish va boshqa qoidalari mavjud.

19. Ta’limning ilmiy, izchil va muntazam bo‘lishi.