Bu bölgesel etmenin önemli bir yönünü de Avrupa İnsan Hakları Konvansiyonu altındaki Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin hukuki içtihatları oluşturuyor

Son Yorumlar
Bu kitapta sunulan çeşitli Batılı ülkelerin sekülerite deneyimleriyle ilgili inceleme, seküleriteyle ilgili, seküleritenin dinin toplumsal ve siyasi hayattan kategorik olarak dışlanması anlamına gelmesi gerektiğiyle ilgili genel algılamayı giderme niyetindedir. Ne devlet, ne de dini otoriteler veya kurumlar, tek bir kategorik veya ayrıcalıklı bir yaklaşıma veya bir başkasına yönelmeyi kaldırabilir. Her iki taraf da, aynı sosyal şartlar içerisindeki aynı meselelerle baş ederken birbirlerine ihtiyaç duyarlar. Nikki Keddie’nin de Batılı deneyimlerin mevcut İslami toplumlarla alakası konusunda belirttiği gibi, “Sekülerite Avrupa’nın hiçbir yerinde basit bir fait accompli değildir. Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki seküler inanç ve ibadetlerin yayılımı yavaş bir değişim ve ilerlemeye sahiptir ve zaman zaman keskin tartışmalara sahne olmaktadır. Sonuç olarak sekülerist reformların Orta Doğu veya Güney Asya’da bir şekilde daha kolay gerçekleştirilebileceklerini düşünmek aptallık olacaktır (Keddie 2003, Cilt 3).” Her bir devlet ve toplumun deneyimleri, her yerde olduğu gibi Batılı ülkeler arasında ve kendi içlerinde de zaruri olarak son derece bağlamsal, muğlak ve koşullu olsa da, karşılaştırmalı yansımalar alakalı olabilir ve aynı meselelerle mücadele eden İslami toplumlar için de yararlıdır.

Tüm insan toplumlarınca paylaşılan, din ve devlet ilişkisiyle ister istemez mücadele eden sorunlar, dinin anayasal ve yasal statüsü konusunu da içermektedir. Gördüğümüz gibi sekülerite, dinin anayasal statüsü için çok çeşitli seçeneklere imkân vermektedir. Dini liderlerin devlet kurumları ve yasama mercilerinde yer alması ve demokratik yollarla seçilmiş diğer temsilciler gibi, dini değerlerini desteklemeye gayret etmesi bir ihtimaldir. Avrupa deneyiminin önerdiği diğer bir ihtimal de, bügün İspanya ve İtalya’da olduğu gibi, devlet ve dini varlıklar arasında yapılacak karşılıklı, özel bir anlaşma sistemidir. Rakip görüşleri uzlaştırma ve azınlık dinler veya çeşitli İslami geleneklere güven verme temelli bu görüş teokrasi ve devletin salt tarafsızlığı arasında bir üçüncü alternatif olabilir. Tüm İslami toplumların yüz yüze olduğu dini çeşitlilik gerçeği, gerçek bir çoğulculuğun ve dini farkların kabulünün desteklenmesi adına çok çeşitli mekanizmalar yoluyla karşılık görebilir. Bu, Fransa’daki Alsace-Lorraine hakkında belirttiklerimiz gibi, aynı ülke içerisinde birbirinden farklı düzenlemeler yoluyla veya ülke çapında görüşlerle yapılabilir. İslami toplumlarda sömürgecilik öncesi deneyimler ile bugunkü bölgesel hükümranlık arasındaki gerilim, ülkenin her bölümünün olmasa da, bazı bölümlerinde, dini kurumlar ile devlet kurumları arasında yakın işbirliği ve uzlaşmaya izin verebilecek, aynı ülke içerisindeki bölgesel farklılaştırma yoluyla uzlaştırılabilir. Ne var ki bu tip tasarıların, anayasalcılık, insan hakları ve eşit vatandaşlık gibi üçüncü bölümde tartışılan daha temel gerekliliklerle tutarlı olmaları gerekir.

Hemen hemen bütün Batılı ülkelerin, eğitim konusunda deneyimledikleri din-devlet ilişkileriyle ilgili güçlükler, İslami toplumlara da faydalı olabilecek bir takım politika seçenekleri ve mekanizmaları üretmiştir. Katolik ve İslami gelenekler ile Batılı ve İslami toplumlar içinde ve arasında bulunan benzerlik ve farklar, bu bağlamda öğretici olabilir. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa, eğitim alanında din ve devlet ayrımı doktrininin nasıl tatbik edileceğine vasıta olmak adına farklı yaklaşımlara yönelmişlerdir. Dini eğitimin veya dini eğitim kurumlarının devletten maddi destek alması, her iki ülkede de tartışmalı kalmıştır. Eğitim müfredatı ve kontrolü de, seküler, liberal hükümetler ve Katolik Kilisesi arasında tartışılmıştır.

Bu konu, tüm İslami toplumlar arasında da ilgi çekici olacak ve son derece kritik soruları gündeme getirecektir. Örneğin, dini eğitim yalnızca devlet okullarında mı zorunlu olmalı ve kabul edilmeli? Müslüman olmayan öğrenciler için, mesela çoğunluğu Sünni olan bir ortamda Şii öğrenciler için, ne gibi düzenlemeler getirilmeli? Ve daha pek çok soru. Eğer devlet okullarında dini eğitime izin verilirse, farklı dini topluluklardan gelen öğretmenlerin maaşlarını devlet mi ödemeli ve karşılık olarak eğitim müfredatı ve eğitim metodları içinde bir söz hakkı olmalı mı? Devletin özel eğitimdeki rolünü düzenleyecek prensipler ne olabilir? Özel okullardaki dini eğitime maddi desteği ister devlet ister toplum veriyor olsun, eşitlik ve ayrımcılık karşıtı olma gibi daha geniş vatandaşlık değerlerinin müfredatta desteklenmesini sağlamak üzere devletin bir gücü olmalı mı? Devlet memurları, böylesine denetimsel bir rolü üstlenmek için, kendi inançları veya egemen toplulukların inançlarını dayatmadan, yeterince tarafsız ve bağımsız olabilirler mi? Örneğin geleneksel İslami okullar (madrasas), diğer eğitim imkânlarının kısıtlı olduğu veya başka türlü eğitim şansı olmayan öğrencilerin olduğu yerlerde önemli bir eğitici ve sosyal role sahiptir. Böylesi okulların özerkliği ciddi soruları akla getirebilir, özellikle de müfredatın anayasalcılık, insan hakları ve eşit vatandaşlık gibi gerekliliklerin altını çizmesi gerekirken.

Benzer kaygılar, İslam ve devlet ilişkisindeki finansal ve örgütsel meselelerle ilgili daha geniş ölçekli sorularda da keşfedilebilir. İslami düsturlar ve prensipler yalnızca özel ilişkilerle sınırlı tutulmadıysa, bu durumda devletin İslami öğretmenler ve memurlar maaşları, camiilerin ve diğer dini binaların bakımı ve vergilendirme konusunda ne gibi bir finansal ödevleri vardır? Bu sorular aynı zamanda dini liderler ve kurumların siyasi sahnedeki kuvvetli rolü ve çok çeşitli sosyal ve ahlâki konularda devlet politikasıyla mücadele etme yetileri bağlamında da düşünülmelidir. Pek çok İslami toplumda din adamları toplumu etkilemek konusunda inanılmaz bir güce sahiptir ve bazı durumlarda hükümet politikasına karşı bir halk direnişi seferber edecek güçleri vardır. Bu durumda İslami toplumlar, dini cemiyetlerin özgürlüğü ile örneğin kadın insan hakları ve azınlıktaki dini toplulukların hakları gibi değerlerin ifadesi, korunması ve desteklenmesi arasında doğabilecek potansiyel çatışmaların müzakare edilebilmesi için yollar bulmalıdır.

Son tahlilde, bir yanda dini özerklik ve otoritenin rekabet halindeki rolleri arasında, diğer yanda da devletin politik otoritesi, yasal güçleri ve esaslı güçleriyle ilgili kalıcı bir paradoks vardır. Bu paradoks, her iki tip kurumun içkin doğalarından ileri gelmektedir. Bir yanda, kendi amaçlarını yerine getirebilmek adına dini toplulukların devletin işbirliğine ihtiyacı vardır. Bir dini topluluk ne kadar zengin ve iyi organize olmuş olsun, devletle çelişmekten kurtulamaz çünkü her iki taraf da kontrol etmek değilse de, aynı topraklar üzerinde yaşayan aynı nüfuzu etkilemek istemektedir. İşin bir diğer tarafı da, toplum içindeki inananların kamusal tavrını etkileme veya şekillendirme yollarını sınırlandırmak adına devletin dini kurumlar üzerinde bir dereceye kadar kontrol kurmaya çalışması gerekmektedir. Diğer bir deyişle, devlet zengin ve iyi organize olmuş dini topluluklara maddi ve yönetimsel destek verme hakkına veya görevine sahip olmasa dahi, dini ve inançsal özgürlükler adına onlara, değerlerinin propagandalarını yapmaları veya bağımsız olarak yürütmek istedikleri herhangi bir aktivite için salt bir özgürlük veremez.

Bu kitapta açıklayarak ilerletmeye çalıştığım yaklaşım, öncelikle bu paradoksu kabul etmekte ve sonra, kategorik ve son bir çözümde diretmektense, bunun getirilerine bir takım mekanizmalar yoluyla aracılık etmeye çalışmaktır. Başlangıç olarak bu paradoks, devletin dini tarafsızlığı ile dinin toplumun sosyal hayatındaki rolü arasındaki birliğe kategorik ve tutarlı bir bağlılık yoluyla tanınmalıdır. İkinci bölümde anlatmaya çabaladığım gibi bu birlik, bir İslami devletin Şeriat’ı bugün var olan herhangi bir ülkede resmi yasa ve politika olarak dayatabilecek sömürgecilik sonrası kavramlarından ziyade, İslami toplumların tarihine daha rahat uygulanabilir ve Şeriat’ın doğasıyla daha tutarlıdır. Bu zorlu birlik, kaçınılmaz gerilim ve çatışmalar arasında arabulucu olacak yasal ve politik, net bir çerçeve olmadan, modern bölgesel devlet bağlamında sürdürülemez. Bunun için ben, organize ve süreklilik arzedecek politik ve yasal eyleme katılma konusunda insanlara vesile olacak ve onları motive edecek münasip derecede kültürel ve dini meşruluğa sahip oldukları zaman ancak işe yarayabilecek anayasalcılık, insan hakları ve eşit vatandaşlık prensiplerini önerdim.

Bu nedenle İslam’ın toplumsal rolünü düzenleyecek gerekli stratejileri meşru kılacak ve bunları gerçekleştirecek bir İslami söyleme ihtiyacımız vardır. Aynı zamanda bu söylem, devlet tarafından sağlanacak güvenlik ve istikar olmadan ortaya çıkamaz ve etkili olamaz. Sonuç olarak din ve devlet ilişkisi, din ve siyaset arasındaki derin organik bağlara rağmen, iki alan arasındaki ayrımı gerektiren, daimi bir paradoksu yansıtmaktatır. Bu birden çok yüzü olan paradoksu, süresiz olarak ayrıntılı biçimde işlemeye devam edebilirim fakat amaç, etkili bir eylemi doğuracak ve kolaylaştıracak iyi bir teorinin kurulması olmalıdır. Daha savunulabilir bir arabuluculuk etrafında gelişmek adına, teorik ve pratik düzeyde elimizde olanlarla başlamalıyız. Bu teoriyi daha da açıklamak ve geliştirmek için şimdi İslami toplumların deneyimlerini üç ülke, Hindistan, Türkiye ve Endonezya, üzerinden değerlendireceğim ve devletin dini tarafsızlığı ile dinin toplumsal rolü kolay olmayan birliğinin nasıl geliştirilebileceğini ve sürekli kılanacağını vurgulayacağım. Bu durumlar, Şeriat’ın İslami toplumlar ve dünyadaki diğer topluluklarda uygun bir geleceğinin olması adına, nelerin yapılmaması gerektiği yanında, neler yapılabilir ve yapılmalıdır düzleminde de hesaba katılmalıdır.

Bibliyografya
Ahdar, Rex J., (der.) Law and Religion (Hukuk ve Din). Dartmouth: Ashgate, 2001.
Alwall, Jonas. “Religious Liberty in Sweden: An Overview.” (İsveç’te Dini Özgürlük: Genel Bir Bakış), (Der.) D. Davis. Journal of Church and State 42, Sayı 1 (2000):147–71.
Basdevant-Gaudemet, Brigitte. “State and Church in France,” (Fransa’da Devlet ve Kilise), (Der.) G. Robbers. State and Church in the European Union, (Avrupa Birliği’nde Devlet ve Kilise), Baden-Baden: Nomos, 1996.
Bellah, Robert. “Civil Religion in America,” (Amerika’da Vatandaşlık Dini), Daedalus 96 (1967): 1–21.
Boyle, Kevin ve Juliet Sheen. Freedom of Religion and Belief: A World Report (Din ve İnanç Özgürlüğü: Bir Dünya Önergesi), London: Routeledge, 1997.
Callahan, William J. “Church and State in Spain, 1976–1991,” (İspanya’da Kilise ve Devlet, 1976–1991), Journal of Church and State 34, Sayı 3 (1992): 503–19.
Chaplin, Vsevolod. “Law and Church-State Relations in Russia: Position of the Orthodox Church, Public Discussion and the Impact of Foreign Experience,” (Rusya’da Hukuk ve Kilise-Devlet İlişkileri: Ortodoks Kilisesi’nin Statüsü, Halk Tartışması ve Yabancı Deneyimin Etkisi), (Der.) Silvio Ferrari ve W. C. Durham, Jr. Law and Religion in Post-Communist Europe (Komünizm Sonrası Avrupa’da Hukuk ve Din), Leuven: Peeters 2003.
Corbett, M. ve J. Mitchell, Politics and Religion in the United States (Amerika Birleşik Devletleri’nde Siyaset ve Din), New York: Garland Publishing, Inc., 1999.
Dane, Perry. “The Varieties of Religious Autonomy,” (Dini Özerkliğin Türleri), (Der.) Roland Minnerath, Church Autonomy: A Comparative Survey (Kilise Özerkliği: Karşılaştırmalı Bir Anket), Frankfurt: Peter Lang, 2001.
Demerath, N.J. ve R. H. Williams. “A Mythical Past and Uncertain Future” (Mitsel Bir Geçmiş ve Belirsiz Bir Gelecek) Society 21, Sayı 4 (1984): 3–10.
Durham, W. Cole, Jr. “The Right to Autonomy in Religious Affairs” (Dini İşlerde Özerklik Hakkı), (Der.) Roland Minnerath, Church Autonomy: A Comparative Survey (Kilise Özerkliği: Karşılaştırmalı Bir Anket), Frankfurt: Peter Lang, 2001.
Edge, Peter W. ve Graham Harvey (der.), Law and Religion in Contemporary Society (Çağdaş Toplumda Hukuk ve Din), Burlington: Ashgate, 2000.
Evans, Carolyn. Freedom of Religion Under the European Convention for Human Rights (Avrupa İnsan Hakları Konferansı’nda Din Özgürlüğü), Oxford: Oxford University Press, 2001.
European Consortium for Church and State Research, Churches and Labour Law in the EC Countries (Kilise ve Devlet Araştırmasında Avrupa Konsorsiyumu, Avrupa Topluluğu Ülkelerinde Kiliseler ve İş Kanunu), Milan: Dott A. Giuffre, 1993.
European Consortium for Church and State Research, Churches and Labour Law in the EC Countries (Kilise ve Devlet Araştırmasında Avrupa Konsorsiyumu, Yeni Dini Hareketler ve Avupa Birliği’nde Kanun), Milan: Dott A. Giuffre, 1997.
Ferrari, Silvio. “State and Church in Italy” (İtalya’da Devlet ve Kilise), (Der.) G. Robbers. State and Church in the European Union (Avrupa Birliği’nde Devlet ve Kilise), Baden-Baden: Nomos, 1996.
Friedner, Lars. “Church and State in Sweden in 2000” (2000’de İsveç’te Kilise ve Devlet), (Der.) R. Torfs. European Journal of Church State Research 8 (2001): 255–59.
Giovannelli, Mauro. “The 1984 Covenant Between the Republic of Italy and the Vatican: A Retrospective Analysis after Fifteen Years” (İtalya Cumhuriyeti ile Vatikan arasındaki 1984 Uzlaşması: On Beş Yıl Sonra Retrospektif Bir Analiz), Journal of Church and State (2000): 529–538.
Hammer, Leonard. The International Human Right to Freedom of Conscience (Uluslararası Bir İnsan Hakkı Olarak Vicdan Özgürlüğü), Dartmouth: Ashgate, 2001.
Hempton, David. “Established Churches and the Growth of Religious Pluralism: A Case Study of Christianization and Secularization in England since 1700” (Yerleşik Kiliseler ve Dini Çoğulculuğun Yükselmesi: 1700’lerden İtibaren İngiltere’de Hıristiyanlık ve Sekülerite Konusunda Bir Örnek Olay Çalışması), (Der.) Hugh McLeod ve Werner Ustorf. The Decline of Christendom in Western Europe, 1750–2000 (Batı Avrupa’da Hristiyanlık’ın Düşüşü, 1750–2000), Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
Ibán, Ivan C. “State and Church in Spain” (İspanya’da Devlet ve Kilise), (Der.) G. Robbers. State and Church in the European Union (Avrupa Birliği’nde Devlet ve Kilise), Baden-Baden: Nomos, 1996.
Jacoby, Susan. Freethinkers: A History of American Secularism (Özgür Düşünenler: Amerikan Seküleritesinin Tarihi), New York: Metropolitan Books, 2004.
McClay, Wilfred. “Two Concepts of Secularism” (İki Sekülerite Görüşü), Der. H. Heclo ve W. M. McClay. Religion Returns to the Public Square: Faith and Policy in America (Din Kamu Alanına Geri Dönüyor: Amerika’da İnanç ve Politika), Baltimore: John Hopkins University Press, 2003.
McClean, David. “State and Church in the United Kingdom” (Birleşik Krallık’ta Devlet ve Kilise), (Der.) Gerhard Robbers, State and Church in the European Union (Avrupa Birliği’nde Devlet ve Kilise), Baden-Baden: Nomos, 1996.
Minnerath, Roland. “Church Autonomy in Europe” (Avrupa’da Kilise Özerkliği), (Der.) Gerhard Robbers. Church Autonomy: A Comparative Survey (Kilise Özerkliği: Karşılaştırmalı Bir Anket), Peter Lang, Frankfurt 2001.
Minnerath, Roland. “Church Autonomy in Europe” (Avrupa’da Kilise Özerkliği), Church Autonomy and Religious Liberty: Second European/American Conference on Religious Liberty (Kilise Özerkliği ve Dini Özgürlük: İkinci Avrupa/Amerikan Dini Özgürlük Konferansı), 1999.
Monsma, S. V. ve J.C. Soper. “England: Partial Establishment” (İngiltere: Dar Sınırlı Müessese), The Challenge of Pluralism: Church and State in Five Democracies (Çoğulculuk Mücadelesi: Beş Demokraside Kilise ve Devlet), Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 1997.
Torfs, Rik, “New Liberties and Church-State Relationships: Synthesis” (Yeni Özgürlükler ve Kilise-Devlet İlişkileri: Sentez) New Liberties and Church and State Relationships in Europe : Proceedings of the Meeting, Tilburg, (Avrupa’da Yeni Özgürlükler ve Kilise Devlet İlişkileri : Tilburg Toplantı Notları), Kasım 17–18, 1995. Milano: A. Giuffrè, 1998.
Papastathis, Charalambos K. “Religious Self-Administration in the Hellenic Republic” (Yunan Uygarlığı’nda Dini Kendini-Yönetim), (Der.) Roland Minnerath, Church Autonomy: A Comparative Survey (Kilise Özerkliği: Karşılaştırmalı Bir Anket), Frankfurt: Peter Lang, 2001.
Poulat, Emile. Notre laïcité publique: Our public Laïcité. Paris: Berg International Editeurs, 2003.
Robbers, Gerhard. Church Autonomy: A Comparative Survey (Kilise Özerkliği: Karşılaştırmalı Bir Anket), Frankfurt: Peter Lang, 2001.
Schreiner, Peter. “Models of Religious Education in Schools in Europe” (Avrupa’daki Okullarda Dini Eğitim Modelleri), Facilitating Freedom of Religion or Belief: A Deskbook (Din veya İnanç Özgürlüğüni Kolaylaştırma:Bir Elkitabı), 1998.
Schött, Robert. “State and Church in Sweden” (İsveç’te Devlet ve Kilise), State and Church in the European UnioN (Avrupa Birliği’nde Devlet ve Kilise), (Der.) Gerhard Robbers. Baden-Baden: Nomos, 1996.
Simkin, Lev. “Church and State in Russia” (Rusya’da Kilise ve Devlet.), (Der.) Silvio Ferrari ve W. C. Durham, Jr. Law and Religion in Post-Communist Europe (Komunizm sonrası Avrupa’da Hukuk ve Din), Leuven: Peeters 2003.
Sommerville, C. John. The Secularization of Early Modern England: From Religious Culture to Religious Faith (Genç Modern İngiltere’nin Sekülerleşmesi: Dini Kültürden Dini İnanca), Oxford: Oxford University Press, 1992.
Stark, R. ve L. R. Iannaccone. “A Supply-Side Reinterpretation of the ‘Secularization’ of Europe” (Avrupa Seküleritesinin Arz Yanlı Yeniden Yorumu), Journal for the Scientific Study of Religion 33, Sayı 3 (1994): 230–52.
Swidler, Leonard. Religious Liberty and Human Rights in Nations and Religions (Milletler ve Dinlerde Dini Özgürlük ve İnsan Hakları), Phiadelphia: Ecumenical Press, 1987.
Tempel, Heidrun. “The Relationship of Church and State-Legal Developments on the Level of the European Union” (Kilise-Devlet İlişkisi-Avrupa Birliği Düzleminde Yasal Düzenlemeler), New Liberties and Church and State Relationships in Europe : Proceedings of the Meeting, Tilburg (Avrupa’da Yeni Özgürlükler ve Kilise Devlet İlişkileri : Tilburg Toplantı Notları), Kasım 17–18, 1995. Milano: A. Giuffrè, 1998.
Van der Vyver, Johan D. “Sphere Sovereignty of Religious Institutions: A Contemporary Calvinistic Theory of Church-State Relations” (Dini Kurumların Egemenlik Alanı: Sphere Sovereignty of Religious Institutions: Kilise-Devlet İlişkilerinde Çağdaş Püriten Teori), (Der.) Roland Minnerath, Church Autonomy: A Comparative Survey (Kilise Özerkliği: Karşılaştırmalı Bir Anket), Frankfurt: Peter Lang, 2001.
Wald, Kenneth. Religion and Politics in the United States (Amerika Birleşik Devletleri’nde Din ve Siyaset), New York: St. Martin’s Press, 1987.
Warnink, Hildegard, (der.) Legal Position of Churches and Church Autonomy (Kiliselerin Yasal Konumu ve Kilise Özerkliği), Leuven: Peeters, 2001.
Wood, James. “Abridging the Free Exercise Clause” (Özgür Yorum Maddesinin Özeti), Journal of Church & State 32 (1990): 741–752.

1 Fransızca’da din ve devletin kesin olarak ayrılması, dinin hiçbir şekilde hükümet işlerine karışmaması anlamındaki sözcük.Türkçede kullanıldığı şekliyle ‘laiklik’ (ç.n.).

2 “Textos oficiales”den alıntı, Acuerdos entre la Iglesia y Espana, 778-81, 785-90.