Cilt 17 yeni TÜRKİye yayinlari 2002 ankara yayin kurulu danişma kurulu kisaltmalar

Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Eczacılık / Prof. Dr. Afife Mat [s.928-934]

İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi / Türkiye

I. Eczacılık Öğretimi

umhuriyet döneminin başlangıcında Türkiye’de eczacılık öğretimi yapan tek kurum “Eczacı Mekteb-i Ali”si idi. 9 Kasım 1908 tarihinde Tıp Fakültesi’ne bağlı olarak kurulmuş olan bu mektep, Kadırga’daki Menemenli Mustafa Paşa Konağı’nda Dişçi Mektebi ile birlikte eğitim yapıyordu. Eczacı Mektebi’nde öğretim süresi 3 yıl idi ve öğretim programı olarak Paris Eczacılık Yüksek Okulu’nun (Ecole Superieure de Pharmacie de Paris) öğretim programı uygulanıyordu.1

Ahşap ve köhne bir bina olan Menemenli Mustafa Paşa Konağı bir süre sonra Eczacı ve Dişçi Mektepleri için yetersiz olmaya başlamış ve dönemin Mektep müdürü olan Dr. Server Hilmi Büyükaksoy’un gayretleri sonucu Beyazıt Meydanı’ndaki eski Jandarma Komutanlığı binası bu iki Mektebe tahsis edilmiştir. Yapılan tamir ve tadilattan sonra mektepler 1926 yılında bu binaya taşınmışlardır.2 Üç katlı ve kagir olan binanın 2. katı Eczacı Mektebi’ne, zemin ve 1. katı ise Dişçi Mektebi’nin kullanımına verilmiş ve bu binada 33 yıl eğitim yapılmıştır.3

1933 Üniversite Reformu ile Eczacı Mektebi Tıp Fakültesinden ayrılarak, öğretim programının tıptan çok fen bilimlerine yakın olması gerekçesiyle, Fen Fakültesi’ne bağlanmıştır. Üniversite Reformu kapsamında bütün fakültelerde olduğu gibi, Eczacı Mektebi’ne de yabancı profesörler (A. Heilbronn, K. Bodendorf, P. Duquenois, L. Rosenthaler, C. H. Brieskorn) atanmıştır. Bu arada 1938 yılında öğretim süresi 4 yıla çıkartılmıştır.4

1944 yılında Eczacı mektebi Fen Fakültesi’nden ayrılarak tekrar Tıp Fakültesi’ne bağlanmış ve Eczacı Okulu adını almıştır.

Jandarma Komutanlığı binasının iki okulun ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesi üzerine 1947 yılında Beyazıt’taki Askeri Tıp Okulu (eski Keçecizade Fuad Paşa Konağı) binalarının Eczacı Okulu’na tahsis edilmesine karar verilmiştir.5 Binaların tamiri 12 yıl sürmüş ve Eczacı Okulu ancak 1959 yılında bu yeni binaya taşınabilmiştir.6

Eczacılık öğretiminin “Fakülte” halinde yapılması gerektiğine inanan öğretim üyelerinin gayretleri sonucunda 4 Şubat 1961 tarihinde Tıp Fakültesi Profesörler Kurulu toplantısında Eczacı Okulu’nun fakülte haline getirilmesi oy birliği ile kabul edilmiştir. Karar 16 Kasım 1961 tarihinde İstanbul Üniversitesi Senatosu’ndan geçmiş ve 15 Ocak 1962 tarihinde dönemin Milli Eğitim Bakanının onayı ile “İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi” resmen kurulmuştur.7

Türkiye’nin ilk Eczacılık Fakültesi ise 1960 yılında öğretime başlayan Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’dir. İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nin yılda 60 öğrenci alması nedeniyle mezun olan eczacı sayısının ülke ihtiyaçlarını karşılayamaması üzerine, 1960’lı yıllarda büyük bir eczacı açığı ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine bazı özel kuruluşlar Milli Eğitim Bakanlığı’na başvurarak “Eczacılık Yüksek Okulu” açma izni almışlar ve bu okulların ilki 1964 yılında İstanbul’da kurulmuştur. Bunu Ankara, İzmir ve Eskişehir’de açılan okullar izlemiştir. Bu okullar Anayasa’ya aykırı oldukları gerekçesiyle 9 Temmuz 1971 tarih ve 1472 sayılı kanun uyarınca devletleştirilmiştir. Bir süre devlet okulu olarak öğretim yapan bu okullar 28.3.1983’te kabul edilen Yüksek Öğretim Kurumları Teşkilatı Hakkında Kanun uyarınca Eczacılık Fakültesi haline dönüştürülmüşlerdir.8

Bugün Türkiye’de 9 Eczacılık Fakültesi bulunmaktadır, bunlardan ikisi yeni kurulmuş ve henüz mezun vermemiştir. Bu fakültelerin isimleri ve kuruluş yılları aşağıda verilmiştir:

İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-İstanbul (1962)

Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Ankara (1960)

Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Ankara (1967)

Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-İstanbul (1971)

Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Ankara (1971)

Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Eskişehir (1971)

Ege Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-İzmir (1973)

Atatürk Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Erzurum (1999)

Mersin Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Mersin (2000).

II. Araştırmalar

1908’de Eczacı Mektebi’nin kurulmasıyla eczacılık öğretimi kısmen özerk hale gelmeye başlamış ve öğretim üyesi kadrosunun eczacılardan oluşması sağlanmıştır. Bu öğretim üyeleri, yeterli maddi ve teknik olanaklara sahip olmamalarına karşılık, araştırmalar yapmayı ve bunlardan bazılarının sonuçlarını dış ülkelerde yayınlamayı başarmışlardır.

Bugünkü anlamda bilimsel araştırmalar ve yayınlar 1933 Üniversite Reformu ile başlamıştır. Eczacı Mektebi’nde görevlendirilen yabancı hocalar araştırmalar yaparak, kitaplar yayınlayarak ve öğretim elemanları yetiştirerek Türkiye’de eczacılık mesleğinin çağdaş düzeye ulaşmasını sağlamışlardır. Prof. Dr. A. Heilbronn Farmakognozi, Prof. Dr. K. Bodendorf ve Prof. Dr. P. Duquenois Farmasötik Kimya, Prof. Dr. L.Rosenthaler ve Prof. Dr. C. H. Brieskorn Galenik Farmasi alanının gelişmesine öncülük etmişlerdir.9

Cumhuriyet’in ilk yıllarında bazı eczacılar yabancı ülkelerdeki fakültelerde doktora yaparak “Eczacılık Doktoru” veya “Bilim Doktoru” unvanını almışlardır. Bu eczacılar hakkında elimizde kesin bilgiler olmamakla birlikte, Ecz. Muammer Enver Bey’in 1931 yılında Strasbourg’da Eczacılık Doktoru, Ecz. Hüsnü Sarım Bey’in (Çelebioğlu) de 1932 yılında Berlin’de Bilimler Doktoru unvanı aldığını biliyoruz.10

Türkiye’de eczacıların doktora yapması 1949 yılında İstanbul Eczacı Okulu Doktora Yönetmeliği’nin kabulü ile mümkün olabilmiştir. 1949 yönetmeliği uyarınca verilen “Eczacılık Bilimleri Doktoru” (Doctor Pharmaciae-Dr. pharm.) unvanı, 1969 yılında kabul edilen İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Doktora Yönetmeliği uyarınca “Eczacılık Bilimleri Doktoru” (Doctor scientiae pharmaceuticae-Dr. sc. pharm.) olarak değiştirilmiştir. 1983’te doktoradan önce yüksek lisans yapılması kabul edilmiş ve yüksek lisans eğitimini tamamlayan eczacıya “Uzman Eczacı” unvanı verilmeye başlanmıştır.

Bugün Türkiye’de eczacılar 7 Eczacılık Fakültesinde (İstanbul, Ankara, Hacettepe, Gazi, Anadolu ve Ege Üniversiteleri) yüksek lisans ve doktora yapabilmektedirler. Yeni kurulan 2 fakültede (Atatürk ve Mersin Üniversiteleri) bu programlar henüz başlamamıştır.

1988 yılından beri Mustafa Nevzat İlaç Sanayii A.Ş. tarafından doktora yapan eczacılara “Mustafa Nevzat Eczacılık Ödülü” verilmektedir. Bu ödül, İstanbul Eczacı Mektebi Fenni İspençiyari (Farmasi ve Teknolojisi) öğretim üyelerinden ve Mustafa Nevzat İlaç Sanayii A.Ş. kurucusu Ecz. Mustafa Nevzat Pısak (1879-1968) adına, kızı Ecz. Nevhiz Pak tarafından 1988 yılında konulmuştur. Ödül iki yılda bir, eczacılık dallarından birinde doktora tezi hazırlayan eczacılar arasından seçici kurul tarafından belirlenen bir kişiye verilmektedir. Prof. Dr. Turhan Baytop, Prof. Dr. Kasım Cemal Güven, Prof. Dr. Nedime Ergenç, Prof. Dr. Nevzat Öner, Ecz. Nevhiz Pak ve Ecz. Hüsamettin Ziler’den oluşan seçici kurul bugüne kadar aşağıdaki eczacılara “Mustafa Nevzat Eczacılık Ödülü”nü vermiştir.11

* Dr. Ecz. Varol Pabuççuoğlu: Farmasötik Kimya Anabilim Dalı, Ege Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-1989.

* Dr. Ecz. Sema Çalış: Farmasötik Teknoloji Anabilim Dalı, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-1990.

* Dr. Ecz. Hülya Perçiner: Farmasötik Kimya Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-1992

* Dr. Ecz. Ayşen Yürüker: Farmakognozi Anabilim Dalı, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-1994

* Dr. Ecz. Meral Tunçbilek: Farmasötik Kimya Anabilim Dalı, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-1996.

* Dr. Ecz. Güniz Küçükgüzel: Farmasötik Kimya Anabilim Dalı, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-1998.

* Dr. Ecz. Betül Demirci: Farmakognozi Anabilim Dalı, Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-2000.

Prof. Dr. Kasım Cemal Güven 1989 yılında yaptığı bir çalışmada eczacılık eğitiminin 150. yılında Türkiye’de bilimsel araştırma durumunu incelemiş ve durumun Türkiye için bir iftihar vesilesi olduğunu ifade etmiştir.12

Türkiye’de yaptıkları bilimsel araştırmalar ile yurtiçinde ve yurtdışında ödüller kazanan eczacılarımızın isimleri ve aldıkları ödüller aşağıda verilmiştir.

Prof. Dr. Turhan Baytop (İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmakognozi Anabilim Dalı):

1986-OPTIMA Gümüş madalya

1988-TÜBİTAK Bilim Ödülü

1992-ECO Altın madalya.

Prof. Dr. Asuman Baytop (İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı): 1999-TÜBİTAK Hizmet Ödülü.

Prof. Dr. İhsan Çalış (Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmakognozi Anabilim Dalı):

2000-TÜBİTAK Bilim Ödülü.

III. Eczaneler

Cumhuriyet’in ilk yıllarında eczaneler yalnız büyük şehirlerde toplanmıştı, bazı il ve ilçelerde ise eczane bulunmuyordu. Örneğin İstanbul’da 1924 yılında 300 civarında eczane vardı. Dönemin Sağlık Bakanlığı Müfettişi Ecz. İsmail Hakkı Yeşilyurt bir yazısında “bu eczanelerin bazı bölgelerde sıkışık olduğunu, alış-verişlerinin kıt ve dükkanların da hemen hemen boş bir vaziyette ve mali bakımdan da acınacak bir halde” olduğunu ifade etmiştir.13

Bu duruma bir çare bulmak, eczacıları ve eczaneleri mali bakımdan kuvvetlendirmek ve halk sağlığına yardım eden kurumlar haline getirmek için 1927 yılında 964 sayılı “Eczacılar ve Eczaneler Hakkında Kanun” çıkartılmıştır.14 Bu kanun ile eczane sınırlaması getirilmiş ve bir mahalde bulunan eczanelerin adedi o mahallin nüfusuna göre belirlenmeye başlamıştır. Bu kanun uyarınca 8.5.1928 günü verilen bir emir ile İstanbul’da bulunan eczanelerden 90 tanesi kapatılmış ve 17 tanesinin de yeri değiştirilmiştir.

Bu uygulamayı bazı eczacılar olumlu karşılarken, bazıları da eczane sınırlamasında haksızlıklar ve yanlışlıklar yapıldığını savunmuşlardır. Bu konuda gazetelerde yazılar yazılmış ve yayınlanan bir broşür ile Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne başvurulmuştur. Eczane sınırlamasını kaldırmak amacıyla, 1950 yılında Ecz. Remzi Kocaer’in girişimi ile bazı eczacılar tarafından “Türkiye Eczacıları Yardımlaşma Cemiyeti” kurulmuştur. 18.2.1953 tarihinde kabul edilen 6197 sayılı kanun ile eczane sınırlaması kaldırılmıştır. Halen Türkiye’de eczane sınırlaması bulunmamaktadır. Günümüzde şehirlerde ve özellikle hastane çevrelerinde çok fazla sayıda eczane olması nedeniyle genç eczacılar kazanç sağlayabilmek için küçük yerleri tercih etmektedirler.

IV. İlaç Endüstrisi

Cumhuriyet döneminin başlangıcında oldukça düşük sayıda tıbbi müstahzar bulunuyordu ve çoğunluğu yurt dışından geliyordu.15 Yabancı preparatların benzerleri yapılarak yerli müstahzar imalatı başlamıştır. İlk tıbbi müstahzarlar eczanelerde hazırlanmış ve daha sonra küçük imalathane ve laboratuvarlar kurulmuştur. Türkiye’de bu alanda öncülük edenler Abdi İbrahim (Barut), Ethem Pertev (Ertem), Beşir Kemal (Pelin), Hasan Rauf (Görgülü), Mehmed Kazım ve Mustafa Nevzat (Pısak) gibi eczacılardır.

Prof. Dr. Turhan Baytop Türkiye’de yerli hazır ilaç yapımını 4 dönem altında toplamıştır.16

1. Eczane dönemi (1833-1928)

2. Laboratuvar dönemi (1928-1954)

3. Fabrika dönemi (1954’ten bugüne)

4. İlaç aktif maddeleri üretme dönemi (1970’ten bugüne)

Cumhuriyet’in ilk yıllarında 20 kadar müstahzar laboratuvarı ve 300 civarında tıbbi müstahzar ile başlayan Türk ilaç sanayii zaman içinde çok büyük bir gelişme göstermiş ve 100 kadar üretim tesisi ve 3500 civarında tıbbi müstahzar ile Türkiye’nin ilaç gereksinmesinin %90’nını karşılar duruma gelmiştir.

V. Meslek Kuruluşları

Osmanlı İmparatorluğu döneminde eczacılar tarafından 1’i İzmir’de diğerleri İstanbul’da olmak üzere toplam 8 eczacılık cemiyeti kurulmuş idi. Cumhuriyet’in ilanından sonra eczacıların meslek menfaatlerini korumak amacıyla kurmuş oldukları cemiyetler aşağıda verilmiştir.17

1. Türkiye Eczacıları Cemiyeti: İstanbul’da 1909 yılında kurulmuş olan “Devlet-i Osmaniye Eczacıları Cemiyeti”nin eski üyeleri Cumhuriyet’in kurulmasından sonra toplanmışlar ve 13.6.1924 tarihinde bir genel kongre yaparak eski cemiyetin “Türkiye Eczacıları Cemiyeti” ismi altında devam etmesine karar vermişlerdir. Cemiyet’in başkanlığına Ecz. Ethem Pertev Bey seçilmiştir. Bu Cemiyet’e yalnız eczane sahipleri üye olarak kabul ediliyordu.

1.12.1926 tarihinde yapılan İkinci Genel Kurul Toplantısı’nda alınan karar ile eczacılık diploması sahibi olan bütün eczacılar cemiyete üye olabilmişlerdir. Ancak bu karardan sonra da eczane sahibi olmayanların cemiyete üye olmaları konusu tartışılmaya devam etmiş ve 29.6.1928 tarihli Üçüncü Genel Kurul Toplantısı’nda Cemiyet’in ismi “İstanbul Eczacılar Cemiyeti” olarak değiştirilmiştir. 29.3.1929 günü yapılan olağanüstü toplantıda ise eczane sahibi olmayan eczacıların üyelikten çıkartılmasına karar verilmiş ve Cemiyet’in adı tekrar “Türkiye Eczacıları Cemiyeti” olarak değiştirilmiştir. 26.4.1935 tarihinde yapılan Genel Kurul Toplantısında, o dönemin dil akımlarından esinlenerek, cemiyetin adı “Türkiye Emgen Kurumu” olarak değiştirilmiştir. Ancak iki yıl sonra adı tekrar “Türkiye Eczacıları Cemiyeti” haline getirilmiştir. 1954 yılında ise Cemi-

yet’in adı “Türkiye Eczane Sahipleri Cemiyeti” şekline çevrilmiştir.

2. Türk Farmakoloğ Birliği: Bütün eczacıları bir cemiyette toplama fikrini savunan eczacılar biraraya gelerek 1930 yılında “Türk Farmakoloğ Birliği”ni kurmuşlardır. İlk Genel Kurul Toplantısını 23.8.1930 tarihinde yapan cemiyetin başkanlığına İsmet Muhsin Somer seçilmiş ve “Farmakoloğ” isimli bir derginin çıkartılması kararı alınmıştır. Derginin ilk sayısı 1.2.1931 tarihinde yayınlanmıştır.

3. Anadolu Türk Eczacı Birliği: Samsun’da 1923 yılında kurulan bu cemiyet “Genç Eczacı” ismiyle aylık bir dergi yayınlamıştır.

4. İzmir Eczacılar Cemiyeti: 1923 yılında İzmirli eczacıların kurduğu bu cemiyet 1930 yılına kadar çalışabilmiştir.

5. Türkiye Eczacıları Yardımlaşma Cemiyeti: 1950 yılında eczane sınırlamasını kaldırmak amacıyla Ecz. Remzi Kocaer’in girişimi ile kurulmuştur. 18.12.1953 tarihinde eczane sınırlamasını kaldıran kanunun kabulü ile, cemiyet gayesine erişmiştir gerekçesiyle, kurucuları tarafından kapatılmıştır.

6. Türkiye Tıbbi Müstahzarat Sanayii ve Laboratuvarları Cemiyeti: 1951 yılında İstanbul’da kurulmuştur.

7. Türkiye Ecza Depocuları Cemiyeti: 1953 yılında İstanbul’da kurulmuştur.

8. Türk Eczacıları Birliği: 2.2.1956 tarihinde 9223 sayılı kanunun kabul edilmesiyle Türk Eczacıları Birliği ve buna bağlı olarak Eczacı Odaları kurulmuştur. Türk Eczacıları Birliği’nin 28 Kasım 1956’da İstanbul’da yapılan Büyük Kongresi’nde Merkez Heyeti başkanlığına Salahattin Tandal ve genel sekreterliğe Halit Tüzüner seçilmişlerdir. Merkez Heyeti bugüne kadar 3 dergi yayınlamıştır: 1- Türk Eczacıları Birliği Mecmuası (1958-1963), 2- Pharmacia (1964-1983), 3- Mised (2001 yılından itibaren).

VI. Meslek Dergileri

Eczacılar mesleki sorunlarını tartışmak ve ilmi haberleri meslektaşlarına iletmek için çeşitli dergiler yayınlamışlardır. Cumhuriyet döneminde yayınlanmaya başlamış önemli meslek dergileri hakkında aşağıda bilgi verilmiştir.

1. Resimli Eczacı Gazetesi: 1924-1926 yılları arasında Eczacı Nail Halit Tipi tarafından yayınlanmıştır. Başlangıçta Arap harfleri daha sonra Latin harfleri ile yayınlanan derginin mesul müdürlüğünü Mustafa Nahid yapmıştır.18

2. Türk Eczacı Alemi: Türkiye Eczacıları Cemiyeti’nin yayın organı olarak Ecz. Fuat Mehmet Mirel tarafından 1927 yılında yayınlanmaya başlamıştır. 1927 yılında Arap harfleriyle, 1928-1931 yılları arasında Latin harfleriyle ve aylık olarak yayınlanmıştır.19

3. Farmakolog: İlk sayısı 1.2.1931 tarihinde çıkan dergi Türk Farmakoloğ Birliği tarafından yayınlanmaya başlamış ve 1954 yılına kadar Türkiye Eczacıları Cemiyeti tarafından yayınlanmıştır.20

4. Folia Pharmaceutica: Eczacılık tekniği ve ilmi ile ilgili yazıların yer aldığı bu dergi Ecz. Malik Zafir tarafından 1949-1968 yılları arasında yayınlanmıştır.21

5. Eczacılık Bülteni: 1954 yılında Prof. Dr. Kasım Cemal Güven tarafından yayınlanmaya başlayan dergi eczacılığın çeşitli alanlarındaki bilimsel araştırma makalelerini içermektedir. 1955-1956 yıllarında Türkiye eczane Sahipleri Cemiyeti’nin, 1958-1963 yılları arasında ise I. Bölge Eczacı Odası (İstanbul) yayın organı olarak yayınlanmıştır.22 1984 yılından itibaren “Acta Pharmaceutica Turcica” ismi ile yayınlanmaktadır. Prof. Dr. Kasım Cemal Güven emekli olduktan sonra 1994 yılında derginin editörlüğü Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde Prof. Dr. Erden Güler’e devretmiştir.

6. Türk Eczacıları Birliği tarafından yayınlanan dergiler: Türk Eczacıları Birliği’nin yayınladığı ilk dergi 1958-1963 yılları arasında İstanbul’da yayınlanan Türk Eczacıları Birliği Mecmuası’dır.23 1964-1983 yılları arasında Pharmacia adlı bir dergi yayınlanmıştır. 2002 yılında ise bilimsel makaleler içeren Mised isimli yeni bir dergi yayınlanmaya başlamış ve henüz bir sayı çıkmıştır. Türk Eczacıları Birliği ayrıca Teb Haberler başlığı ile birliğin faaliyetlerini ileten bir bülten yayınlamaktadır.

7. Eczacılık Fakülteleri tarafından yayınlanan dergiler: 1965 yılında yayınlanmaya başlayan İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi (Mecmuası) Dergisi (Journal of Faculty of Pharmacy of Istanbul University) bu alandaki ilk dergi olup bilimsel araştırma makaleleri yayınlamaktadır. 1980 yılından beri dergiye yalnız yabancı dilde makaleler kabul edilmektedir. Bu dergiyi Türkiye’deki diğer Eczacılık Fakültelerinin benzer dergileri takip etmiştir. Bugün Ankara (1971), Hacettepe (1981), Gazi (1984) ve Marmara (1985) Üniversiteleri Eczacılık Fakültelerinin dergileri yayınlanmaktadır. Ankara’da kurulmuş olan FABAD (Farmasötik Bilimler Ankara Derneği) tarafından da 1968 yılından beri eczacılık alanında araştırma makaleleri ve bilimsel taramalar yayınlayan FABAD Farmasötik Bilimler Dergisi çıkarılmaktadır.

TÜBİTAK 1991-1992 yıllarında Doğa-Türk Eczacılık Dergisi’ni yayınlamış ve bu derginin editörlüğünü Prof. Dr. Ekrem Sezik yapmıştır. İngilizce ve Türkçe makaleler yayınlayan ve yılda 3 sayı olarak çıkan

dergi Chemical Abstracts’a da girmiştir. Ancak bu dergi yalnız 6 sayı çıkabilmiştir. Ekrem Sezik TÜBİTAK’tan ayrıldıktan sonra “makale ve gerek yok” gerekçesiyle kapatılmıştır. Yayın için bekleyen makaleler yazarlarına iade edilmiştir.24

1990’lı yıllarda bazı eczacılık kuruluşları güncel bilim haberleri içeren dergiler çıkarmaya başlamışlardır: AYEK (Anadolu Yakası Ecza Kooperatifi) tarafından “Aktüel Eczacı”, İstanbul Ecza Kooperatifi tarafından “Ürün” ve Turgut Yayıncılık tarafından “Güncel Eczacılık” isimli dergiler yayınlanmıştır. Bugün yalnız sonuncu dergi yayınlanmaya devam etmektedir.

VII. Türk Eczacılık Günü

Eczacıların yılda bir gün biraraya gelerek mesleki sorunlarını tartışmak, incelemek ve çözüm aramak amacıyla bir “Eczacılık Günü” yapılması fikri ilk kez 1949 yılında Ecz. Remzi Kocaer tarafından ortaya atılmıştır.25

Türk Eczacıları Birliği’nin 27 Kasım 1958 günü yapılan III. Büyük Kongresinde bu konu ele alınmış, bir “Eczacılık Günü” ihdası kabul edilmiştir. Bu günü saptamak üzere Prof. Dr. Hayriye Amal, Prof. Dr. Salahattin Tandal, Ecz. Naşit Baylav, Ecz. Muzaffer Dinçol, Ecz. Remzi Kocaer, Ecz. İhsan Sönmez, Ecz. Ahmet Kandil, Ecz. Samahattin Yula, Doç. Dr. Turhan Baytop ve öğrenci temsilcisi Ömer Miski’den oluşan bir komisyon kurulmuştur. Bu komisyon konuyu incelemiş ve varılan sonuç Doç. Dr. Turhan Baytop tarafından rapor halinde hazırlanmıştır. Komisyon “Eczacılık Günü” olarak iki tarih teklif etmiştir:26

1. İlk eczacılık sınıfı, Dr. C. A. Bernard tarafından kurulup, 14 Mayıs 1839’da Sultan II. Mahmud tarafından açılmış olan Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de ihdas edildiğine göre 14 Mayıs tarihi Eczacılık Günü olarak kabul edilmelidir.

2. Sultan II. Mahmud tarafından açılmış olan Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’den 10 Ramazan 1256 tarihinde mezun olup Çanakkale Askeri Hastanesi eczacılığına tayin edilen ilk eczacı Ahmed Mustafa Efendi’nin mezuniyet günü olan 10 Ramazan (2 Kasım) Türk Eczacılık Günü olarak kabul edilmelidir.

Bu tarihlerden “2 Kasım” tarihi “Türk Eczacılık Günü” olarak kabul edilmiş, ancak çeşitli nedenlerle 1967 yılına kadar toplantı yapılamamıştır. Türk Eczacıları Birliği 20 Eylül 1967 tarihinde yapılan toplantıda konuyu yeniden ele almış ve yapılan görüşmelerden sonra ilk eczacı sınıfının resmi açılış günü olan “14 Mayıs” günü “Türk Eczacılık Günü” olarak kabul edilmiştir. İlk toplantı 14 Mayıs 1968 günü İstanbul’da yapılmıştır. Bu tarihten beri, Eczacılık Fakülteleri ve Eczacı Odaları her yıl 14 Mayıs günü toplantılar düzenlemektedirler.

VIII. Eczacılık Tarihi Müzeleri ve Koleksiyonları

Ecz. Naşit Baylav Türkiye’de bir “Eczacılık Müzesi” kurulması için ilki 1931 ikincisi 1940 yılında olmak üzere iki kez girişimde bulunmuş ancak II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla maddi imkansızlıklar nedeniyle bunu gerçekleştirememiştir.27

Bu konuda ikinci girişim 1957 yılında Prof. Dr. Turhan Baytop tarafından başlatılmıştır29. 1959 yılında Türk Eczacıları Birliği Mecmuası’nda yayınlanan duyuruda “Eczacılık Müzesi kurulacağı haberi verilmiş ve müzeye teberruda bulunmak isteyen meslektaşların T. Baytop ile temasa geçmeleri” bildirilmiştir.29 Böylece toplanan belge ve malzemeyle “Türk Eczacılık Tarihi Müzesi” 1960 yılında Prof. Dr. Turhan Baytop tarafından kurulmuştur.

Müzenin çekirdeğini Turhan Baytop’un şahsi koleksiyonu, Topkapı Sarayı Müzesi’nden alınan Enderun eczanesi’ne ait bir kısım malzeme, Dr. Mehmet Kamil Berk tarafından hediye edilen tarihi eşya, eski müstahzar ve kitaplar, Ecz. Ethem Pertev’in Aksaray’daki eczanesine ait aletler ile Pertev Müstahzarat İmalathanesi’ne ait komprime, karıştırma ve eleme makineleri ve Ecz. Recep Taşçıoğlu’nun Beşiktaş’daki eczanesine ait alet ve malzeme teşkil etmiştir.30

Toplanan malzeme 1962 yılında İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi A blok zemin katındaki bir odaya konulmuştur. Ancak bu yerin rutubetli ve karanlık olması malzemenin korunması ve teşhirini güçleştirmiştir. Müzeye daha uygun bir yer bulunması yıllar sürmüş ve nihayet 15 Temmuz 1984 günü Müze C blok zemin kattaki bir odaya taşınmıştır. Bu oda da Müze için çok uygun olmamakla beraber ön cephesinin vitrin halinde olması nedeniyle malzemenin sergilenmesinde kolaylık sağlamıştır. 15 Ağustos 1984 günü Müzenin bu yeni yerinde açılışı yapılmış ve T. Baytop Müze’yi tanıtmak amacıyla bir broşür hazırlamıştır.31 1985 yılında Hamidiye Etfal Hastanesi Eczanesi’ne ait iki adet tarihi dolap Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nın izniyle İ. Ü. Eczacılık Fakültesi’ne devredilmiştir. Bu dolaplar gerekli onarım yapıldıktan sonra Müze’ye yerleştirilmiştir.32

17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen deprem İ. Ü. Eczacılık Fakültesi’nin üç blokunda da çok büyük hasara yol açmıştır. Neyse ki zemin katta bulunan Müzedeki malzemelerde herhangi bir hasar olmamıştır. Temmuz 2001’de C blokunun tamirine başlanması üzerine Müze’de bulunan malzeme ve kitaplar Prof. Dr. Afife Mat tarafından ambalajlanarak A blokta Müze’nin eskiden bulunduğu odaya taşınmıştır. Fakültenin tamiri bitinceye ve Müze için uygun bir yer bulununcaya kadar burada muhafaza edilecektir.

Eczacılık Fakültesi’nin C blokunun girişinde iki tarihi eczanenin (Sırrı Rasim Eczanesi ve Pasteur Eczanesi)33 dolapları da sergilenmekte idi. Binaların tamiri tamamlanıncaya kadar bu dolaplar bulundukları yerde koruma altına alınmışlardır.

Türkiye’de ikinci Eczacılık Tarihi Müzesi Prof. Dr. Ekrem Sezik tarafından 1983 yılında Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde kurulmuştur. Konstantin Sava Mantika’nın 1894 yılında İstanbul-Şehremini’de açmış olduğu eczane, son sahibi Ecz. İlhan Gezgin (Emgen) tarafından Hacettepe Eczacılık Fakültesi’ne hibe edilmiştir. Eczane 1980’de Ekrem Sezik tarafından Ankara’ya nakledilmiş ve 1983 yılında Müze olarak ziyarete açılmıştır.34

Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde de Dekan Prof. Dr. Meral Keyer-Uysal’ın gayretleri ve Ecz. Doğan Üvey’in katkıları ile bir müze kurulmuş ve 17 Aralık 1998 günü açılmıştır.35

Son yıllarda Türk Eczacılık Sanayiinden bazı firmalar da Türk eczacılık tarihi ile yakından ilgilenmeye başlamışlar ve böylece Abdi İbrahim, Fako, Mustafa Nevzat ve Eczacıbaşı tarafından zengin koleksiyonlar oluşturulmuştur.

Mustafa Nevzat Laboratuvarı’nın 1923’te İstanbul-Üsküdar’da kurulup faaliyete geçtiği konak Mustafa Nevzat İlaç Sanayii A.Ş. tarafından restore edilerek 1987 yılında Mustafa Nevzat Eczacılık Tıp ve Kültür Evi olarak hizmete açılmıştır. Eczacılık ve Tıp seminerleri düzenlenen bu kültür evinde bir de müze bulunmaktadır. Bu müzede Mustafa Nevzat Pısak’ın kişisel ve mesleki eşyaları, ürettiği ilk müstahzarlar, eczacılık ve tıpla ilgili kitaplar ve Adapazarı-Hendek’ten getirilmiş bir Müze-eczane sergilenmektedir.

Eczacıbaşı firması 1997 yılında Ecz. Gülnur Sandalcı ve Müh. Mert Sandalcı’ya ait zengin koleksiyonu devralmıştır. Koleksiyondaki belge ve malzemeler Dr. Nejat Eczacıbaşı Vakfı tarafından yayınlanmaya başlamış ve bugüne kadar aşağıdaki 5 cilt yayınlanmıştır:

1. Belgelerle Türk Eczacılığı-I-(1840-1948), Antiyeler, Kartpostallar, Mektup Zarfları, Reçete İade Zarfları, Posta Havaleleri, Telgraflar, İstanbul 1997.

2. Belgelerle Türk Eczacılığı-II-(1840-1948), Reçeteler, İstanbul 1998.

3. Belgelerle Türk Eczacılığı-III-(1840-1948), Faturalar, Başlıklı Kağıtlar, İstanbul 1999.

4. Belgelerle Türk Eczacılığı-IV-(1840-1948), Müstahzar Kutuları ve Şişeleri 1, İstanbul 2001.

5. Belgelerle Türk Eczacılığı-IV-(1840-1948), Müstahzar Kutuları ve Şişeleri 2, İstanbul 2001.

Abdi İbrahim Firması, Ecz. Yusuf Süleyman Adalı tarafından 1903 yılında kurulmuş olan Heybeliada Halk Eczanesi’ni son sahibi Ecz. Arslan Gürçay’dan satın alarak dolapları ve malzemeyi Hadımköy’de yeni kurulan tesislerine taşımıştır. Bu müze Eczane’nin açılışı 26 Aralık 2001 günü Prof. Dr. Turhan Baytop, Ecz. Nezih Barut ve Ecz. Arslan Gürçay tarafından yapılmıştır.

IX. Türk Eczacılık Tarihi

Çalışmaları

A. Eczacılık Tarihi Öğretimi

Eczacı Okulu’nun Fen Fakültesi’ne bağlı olduğu dönemde, 1938-39 öğretim yılında eczacılık öğretimi 4 yıla çıkartılmış ve 3. yarıyıla haftada 1-2 saat olmak üzere deontoloji dersi konulmuştur. Bu ders konferans şeklinde verilmiş ve sınav zorunluluğu olmamıştır. Eczacı Okulu yeniden Tıp Fakültesi’ne bağlandıktan (1944) sonra yeni bir öğretim ve imtihan yönetmeliği hazırlanmıştır.

28.3.1945 tarihinde yürürlüğe giren bu yönetmelikte 7. yarıyılda, haftada 2 saat, “Tıp ve Eczacılık Tarihi ve Deontoloji” dersi bulunmaktadır. Derse devam zorunluluğu getirilmiş ancak sınav konulmamıştır. Derse devam eden bütün öğrencilere başarı sertifikası verilmiştir. İ. Ü. Eczacılık Fakültesi’nin kurulmasından (15 Ocak 1962) sonra 16 Temmuz 1964’te yürürlüğe giren yeni programda 5. yarıyılda haftada 2 saat olmak üzere “Eczacılık Tarihi ve Deontolojisi” dersi yel almıştır. Derse devam ve sınav zorunluluğu getirilmiştir.36

1983 yılında yürürlüğe giren 2547 sayılı kanun uyarınca oluşturulan “Yüksek Öğretim Kurulu” nun saptadığı yönetmeliğe göre “Eczacılık Tarihi ve Deontolojisi” dersi 8. yarıyılda ve haftada 1 saat olarak eğitim programında yer almaktadır. Son yıllarda fakültelerin kendi bünyelerinde yaptıkları yönetmelik değişiklikleri sonucunda, halen tüm Eczacılık Fakültelerinde 7. veya 8. yarıyılda haftada 1 saat okutulmaktadır.37

B. Araştırma ve Yayınlar

Cumhuriyet döneminde Türk eczacılık tarihi alanında ilk araştırmalar ve yayınlar 1947 yılından itibaren başlamıştır. Bu konuya Naşit Baylav, Osman Şevki Uludağ, Feridun Nafiz Uzluk, Ahmet Süheyl Ünver ve Bedii Şehsuvaroğlu öncülük etmişlerdir.

Eczacılık tarihi konusundaki ilk kitaplar 1968 yılında Ecz. Naşit Baylav38 ve 1970 yılında Prof. Dr. Bedii Şehsuvaroğlu39 tarafından yayınlanmıştır.

1985 yılında Prof. Dr. Turhan Baytop’un yayınladığı “Türk Eczacılık Tarihi” isimli kitap ise bu konuda yazılmış en kapsamlı kitap olup halen Türkiye’deki bütün Eczacılık Fakültelerinde ders kitabı olarak okutulmaktadır.40 1950 yılından beri Türk eczacılık tarihi alanında araştırmalar yapan Turhan Baytop bugüne kadar 70’e yakın makale ve 10 kitap yayınlamıştır.41 Bu katkıları ne-

deniyle Türkiye İlaç Endüstrisi İşverenleri Sendikası tarafından kendisine 18 Haziran 2001 günü bir teşekkür plaketi verilmiştir. Cumhuriyet döneminden bugüne kadar Türk eczacılık tarihi konusunda toplam 140 civarında makale ve 20 civarında kitap yayınlanmıştır.42 Yayın sayısının son yıllarda artış göstermesi sevindirici bir gelişmedir.

C. Kongreler

Türk Eczacılık Tarihi araştırmalarını konu alan toplantıların düzenlenmesine 1990 yılında Prof. Dr. Turhan Baytop öncülüğünde başlanmıştır. Birincisi 11 Mayıs 1990 tarihinde İ. Ü. Eczacılık Fakültesi’nde Fransız Eczacılık Tarihi Cemiyeti (Societe Française d’Histoire de la Pharmacie) üyesi 70 Fransız eczacının da katılımıyla gerçekleştirilmiştir. 2 yılda bir düzenlenmesi gelenek haline gelen bu toplantıların bugüne kadar yapılmış olanlar ve düzenleyenler aşağıda verilmiştir.43

I. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı-İstanbul-11 Mayıs 1990-İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Prof. Dr. Turhan Baytop

II. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı-Ankara-6-7 Mayıs 1994-Ankara ve Gazi Üniversiteleri Eczacılık Fakülteleri-Prof. Dr. Ekrem Sezik.

III. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı-Eskişehir-3-4 Haziran 1996-Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Prof. Dr. K. Hüsnü C. Başer.

IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı-İstanbul-4-5 Haziran 1998-Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Prof. Dr. Emre Dölen.

V. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı-İzmir-22-24 Mayıs 2000-Ege Üniversitesi Eczacılık Fakültesi-Y. Doç. Dr. Sevil Aşıcı.

Bu toplantılardan yalnız Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde düzenlenen IV. toplantının bildirileri Prof. Dr. Emre Dölen tarafından yayınlanmıştır.44

VI.Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı 4-6 Haziran 2002 tarihlerinde İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi bünyesinde Prof. Dr. Afife Mat tarafından düzenlenmektedir.

1 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 194, İstanbul, 2001.

2 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 263, İstanbul, 2001.

3 Bugün restore edilmiş olan bu bina Beyazıt Devlet Kütüphanesi olmuştur.

4 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 270, İstanbul, 2001.

5 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 277, İstanbul, 2001.

6 İ. Ü. Eczacılık Fakültesi 17 Ağustos 1999 tarihine kadar 3 bloktan oluşan bu binada eğitim vermiştir. Binaların depremden büyük hasar görmesi nedeniyle halen Fen Fakültesi’nin değişik bölümlerinde öğretime devam edilmektedir.

7 İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi 1962-2002, İstanbul, 2002.

8 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi Araştırmaları, 50, İstanbul, 2000.

9 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 272, İstanbul, 2001.

10 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 299, İstanbul, 2001.

11 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi Araştırmaları, 143, İstanbul, 2000.

12 Güven, K. C., Eczacılık Eğitiminin 150. Yılında Bilimsel Araştırma Durumu, Acta Pharm. Turc. 31, 380, 1989.

13 Yeşilyurt, İ. H., Cumhuriyet Eczacılığı, Farmakoloğ 15, 112, 1945.

14 Baylav, N., Eczacılık Tarihi, 424, İstanbul 1968.

15 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 234, İstanbul, 2001.

16 Baytop, T., Türkiye’de İlaç Sanayiinin Başlangıcı, Acta Turcica Historiae Medicinae 3, 236, 1996.

17 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 306, İstanbul, 2001.

18 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 312, İstanbul, 2001.

19 Baytop, T. aynı yayın.

20 Baytop, T. aynı yayın.

21 Baytop, T. aynı yayın.

22 Baytop, T. aynı yayın.

23 Baytop, T. aynı yayın.

24 Prof. Dr. Ekrem Sezik ile 7. 1. 2002 tarihinde yapılan görüşme.

25 Kocaer, R., Türkiye Eczacılığının Günü, Farmakoloğ 19 (5), 173, 1949.

26 Baytop, T., Türk Eczacılık Tarihi Araştırmaları, 125, İstanbul, 2000.

27 Baylav, N., Eczacılık Tarihi, 525, İstanbul, 1968; Baytop, T., Türkiye’de Eczacılık Tarihi Müzeleri, Acta Turcica Historiae Medicinae VI, 49, 2000.

28 Baytop, T. Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 323, İstanbul, 2001.

29 Türk Eczacıları Birliği Mecmuası 2 (2), 42, 1959.

30 Baytop, T. Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 325, İstanbul, 2001.

31 Baytop, T., İstanbul Eczacılık Fakültesi Eczacılık Tarihi Müzesi, İstanbul 1984.

32 Baytop, T. Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 328, İstanbul, 2001; Sütlüpınar, N., İstanbul Eczacılık Tarihi Müzesi, Güncel Eczacılık sayı 13, 35, Mayıs 1994.

33 Baytop, T., Kurtarılan İki Tarihi Eczane, Eczacı, sayı 9, Temmuz 1987.

34 Baytop, T., Türkiye’de Eczacılık Tarihi Müzeleri, Acta Turcica Historiae Medicinae VI, 49, 2000.

35 Baytop, T. aynı yayın.

36 Baytop, T. Eczacılık Deontolojisi, İstanbul 1992.

37 Mat, A., Türkiye’de Eczacılık Tarihi Çalışmalarının 25 Yılı (1973-1998), F. Günergun….

38 Baylav, N., Eczacılık Tarihi, İstanbul 1968.

39 Şehsuvaroğlu, N. B., Eczacılık Tarihi Dersleri, İstanbul 1970.

40 Baytop, T. Türk Eczacılık Tarihi İstanbul 1985; Baytop, T. Türk Eczacılık Tarihi, Kısaltılmış 2. Baskı, Hazırlayan: Mat, A., 328, İstanbul, 2001.

41 Mat, A., Türkiye’de Eczacılık Tarihi Çalışmalarının 25 Yılı (1973-1998), Günergun., F. (Ed.) Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalışmayan (1973-1998), Ankara 2000.

42 Mat, A., aynı yayın.

43 Mat, A., aynı yayın.

44 Dölen, E. (Ed.), IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri, İstanbul 2000.