D ədə Qorqud ● 2016

İşin məqsədi: Tədqiqatın aparılmasında əsas məqsəd Azərbaycan folklorunda qur­banvermə motivi probleminin nəzəri-metodoloji və ritual-mifoloji əsaslarını müəy­yən­ləşdirməkdir.
Azərbaycan folklorunda qurbanvermə motivi probleminin obyektini milli folklo­ru­muzun, əsasən, epik (dastanlar, nağıllar, əfsanələr) və dramatik janrları (mərasim fol­kloru), predmetini isə Azərbaycan folklorunda qurbanvermə motivinin ritual-mi­foloji semantikasının tədqiqi və nəzəri-medoloji əsaslarının öyrənilməsi təşkil edir.

Qeyd edək ki, bu problemə onun predmetini təşkil edən çoxsaylı qurbanvermə fakt­ları baxımından çoxsaylı işlərdə toxunulmuşdur. Xüsusilə, “Kitabi-Dədə Qorqud”­da, nağıllarda, əfsanələrdə müxtəlif qurbanvermə faktları tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş və çoxsaylı məqalələr yazılmışdır. Bu tədqiqatların əksəriyyətini faktların səthi təs­viri və təhlili birləşdirir. Ancaq nağılların, dastanların və əfsanələrin müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş bir sıra araşdırmalarda qurbanvermə ilə bağlı faktların peşəkar ritual-mifoloji analizinə də rast gəlinir (bax: 6; 7; 8; 9; 2 ; 3; 10; 11; 12; 5). Bu tipli tədqiqatlar mövzunun həllinin düzgün məcraya yönəlməsinə təkan verir. Bütöv­lük­də götürdükdə “Azərbaycan folklorunda qurbanvermə motivi və onun ritual-mifo­loji semantikası” mövzusu indiyədək heç bir monoqrafik tədqiqatın predmeti olma­mışdır.

Tədqiqatın qarşısında duran əsas məqsəd Azərbaycan folklorunda qurbanvermə motivi və onun ritual-mifoloji semantikasının öyrənilməsidir.

Belə hesab edirik ki, bu məqsəd aşağıdakı üç əsas vəzifənin yerinə yetirilməsi ilə mümkündür:

1. “Qurbanvermə” konseptinin ritual-mifoloji strukturunun və funksional semantikasının öyrənilməsi:

Buraya qurbanvermənin əvvəlcə ritual konsepti, daha sonra folklor motivi kimi tədqiqi, qurbanvermə ritualı və kult sisteminin funksional strukturunun tədqiqi, “qur­ban” və “kult” anlayışlarının epistemologiyasının tədqiqi, qurbanvermənin ritual va­hidi kimi funksional strukturunun tədqiqi kimi məsələlər aiddir.

2. Mərasim folklorunda qurbanvermə motivinin ritual-mifoloji semantikasının tədqiqi:

Buraya ağac pirləri ilə bağlı qurbanvermənin, daş pirləri ilə bağlı qurbanver­mənin və müqəddəs kultlarla bağlı ziyarətgahlarda qurbanvermənin ritual-mifoloji se­man­tikasının tədqiqi, nitq folklorunda qurbanvermə motivlərinin ritual-mifoloji kontekstdə öyrənilməsi kimi məsələlər aiddir.

3. Epik folklor süjetlərində qurbanvermə motivinin ritual-mifoloji semanti­ka­sının tədqiqi:

Buraya “Oğuznamə”dəki qurbanvermə motivlərinin arxaik ritual-mifoloji se­man­tikasının tədqiqi, nağıllarda insan qurbanvermənin izlərinin ritual-mifoloji semantikasının təhlili, əfsanələrdə qurbanvermənin kosmosyaradıcı ritual kontekstində öyrənilməsi kimi məsələlər aiddir.

Folklorda qurbanvermə motivinin ritual-mifoloji semantikasının tədqiqi mövzu­ya ilk olaraq nəzəri-metodoloji müstəvidə yanaşmağı, milli mədəniyyət tariximizin qur­banvermə kimi mürəkkəb hadisəsini nəzəri cəhətdən aydınlaşdırmağı tələb edir. Bu, qurbanvermənin tək bir elmin yox, humanitar elmlərin müxtəlif sahələri ilə bağlı olmasından irəli gəlir. Belə ki, qurbanvermə xalqın canlı adət-ənənəsi kimi ilk növbə­də etnoqrafiyanın predmetidir. Bu, Azərbaycan xalqının həyatında davam edən məra­sim-ritual hadisəsidir. Digər tərəfdən, mərasimlər həm də folklorşünaslığın pred­meti­dir. Qərbdə folklor və etnoqrafiya kimi sahələr bir-birindən ayrılmaz olub, sosial antro­po­logiyanın tərkibində öyrənilir. Ancaq bizdə keçmiş rus-sovet elmşü­naslığından qalma ənənə olaraq hələ də folklorşünaslıq və etnoqrafiya ayrı-ayrı elm sahələri hesab olunur.

Başqa bir tərəfdən, qurbanvermə, eyni zamanda, folklor süjetlərinin çox geniş yayılmış motividir. Xüsusilə, qədim oğuz dastanlarında, o cümlədən əfsanə və nağıllarda qurbanvermə davamlı süjet hadisəsidir.

Beləliklə, qurbanvermə bir fenomen kimi milli mədəniyyət və düşüncə siste­mi­nin müxtəlif qatlarını bir-birinə qovuşdurur. Odur ki, Azərbaycan folklorunda qur­ban­ver­mə motivi və onun ritual-mifoloji semantikasının bir elmi problem kimi təd­qiqi biz­dən mövzunu ilk növbədə nəzəri cəhətdən aydınlaşdırmağı, folklorda qur­ban­vermə motivinin ritual-mifoloji semantikasını bütün mümkün nəzəri-metodoloji aydınlığı ilə modelləşdirməyi tələb edir. Biz belə hesab edirik ki, ilkin olaraq qurbanvermə əvvəlcə bir ritual konsepti kimi aydınlaşdırılmalı, daha sonra onun bir folklor motivi kimi ma­hiyyətinə aydınlıq gətirilməlidir. Burada ən mühüm məsələ­lər­dən biri qurbanvermə ritualı və kult sistemi arasındakı münasibətlərin müəyyən­ləşdirilməsidir. Bu məsələ biz­­dən əvvəlcə “qurban” və “kult” anlayışlarının epistemologiyasına toxunmağı, daha son­ra qurbanvermənin ritual vahidi kimi funksional strukturunu subyekt – qurban – kult sxemi üzrə aydınlaşdırmağı tələb edir.

“Qurbanvermə” sosial antropologiyada bir konsept [konsept – müəyyən konsep­siyanı (fikir, baxış sistemini) təcəssüm etdirən vahid, anlayış], yəni nəzəri anlayış kimi özünü iki səviyyədə göstərir:

Birincisi, ritual (mərasim) anlayışı kimi;

İkincisi, folklor motivi mənasında.