D ədə Qorqud ● 2016

İnvariant – variantları birləşdirən, onların hamısını ümumiləşdirən sxem-variantdır. Göründüyü kimi, qurbanvermə bu motivin olduğu folklor mətnləri üçün invariant-sxem, yəni motifemdir. Bu motiv ayrı-ayrı mətnlər, konkret süjetlər səviy­yəsində isə allomotivdir.

Qurbanvermə folklor konsepti kimi canlı qurbanvermə hadisəsinin özünü deyil, onun bədii obrazını nəzərdə tutsa da, onun qurbanvermənin ritual-mifoloji semanti­kasının öyrənilməsi baxımından heç nə ilə əvəz olunmayacaq rolu var. Belə ki, qur­banvermə canlı mərasim hadisəsi kimi bütün hallarda müasirdir. Yəni bu adətin kö­künün tarixin hansı dərinliklərinə gedib çıxmasından asılı olmayaraq, o, hər dəfə icra olunduqca müasirləşir. Bu baxımdan müasir qurbanvermə aktları bu adətin mənşəyini öyrənmək baxımından az material verir. Folklor mətnlərində isə artıq unudulmuş, tarixin dərinliklərində izini itirmiş bir çox qədim ritualların təsvirinə rast gəlmək mümkündür. Bu cəhətdən, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda, “Oğuznamə” dastanının variantlarında bu gün icra olunmayan, lakin qədim çağlarda aktual olmuş ritualların təsvirlərinə rast gəlirik. Bu, bizə bir tərəfdən xalqımızın qədim ritual mədəniyyətini öyrənməyə imkan verdiyi kimi, o biri tərəfdən qurbanvermə motivinin arxaik ritual-mifoloji semantikasının öyrənilməsi üçün böyük imkanlar açır.

“Qurbanvermə” konseptinin ritual-mifoloji strukturu və funksional semanti­kasının öyrənilməsi baxımından qurbanvermə ritualı ilə onun bağlı olduğu kult siste­minin funksional münasibətlərinin tədqiqi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qurban, qurbanvermə bütün hallarda kult-inanc sistemi ilə bağlıdır. Bu bağlılığı öyrənmədən qurbanvermə öz əsasından ayrı düşərək, havadan asılı qalır.

N.S.Avtonomova yazır ki, “epistema” biliyin ümumi məkanı, “varlıq qayda­sının” təsbit etmə üsulu, “əşyalar” və “sözlər” arasındakı birbaşa nəzərlərdən gizlin qalan münasibətlər şəbəkəsidir (1, 30).

Bu cəhətdən “qurbanvermə” konseptinin ritual-mifoloji strukturu və funksional semantikasının öyrənilməsi “qurban” və “kult” anlayışlarını epistemoloji müstəviyə gətirməyi, həmin anlayışlarla onların işarə (əhatə) etdiyi məna sahələri arasındakı əlaqələri tədqiq etməyi tələb edir.

“Qurban” – ərəbcə olub, mənası yaxınlıq deməkdir. “Əqraba”, yəni qohumluq sözü də bu kökə bağlanır. Qurbanvermə konseptinə bu kontekstdə yanaşdıqda qurban­vermə qurban vasitəsilə yaxınlaşma, qohumlaşma, birləşmə, doğmalaşma deməkdir. “Qurban”ın epistemoloji təhlili ilə üzə çıxan bu mənası müasir dövrdə bizə tam an­la­şıl­maz təsir bağışlayır. Biz qurban verməklə kimə və necə yaxınlaşır, yaxud kimlə və nə üçün qohum-əqraba oluruq?

Lakin bu, qurbanvermə konseptinin ritual-mifoloji semantikasının ən qədim və ilkin mənalarındandır.

Kult – hərfən “pərəstiş” anlamındadır. Qurban, qurbanvermə bütün hallarda müəy­yən kult sistemi ilə bağlıdır. Yəni buna psixoloji cəhətdən ehtiyac duyan şəxs müəyyən müqəddəsin adına qurban deyir və qurbanı aparıb həmin müqəddəsin adı ilə bağlı ziyarətgahda kəsirlər. Beləliklə, qurban və qurbanvermə bütün hallarda müəyyən kultla bağlıdır. Kult-pərəstişin obyekti indi daha çox seyidlərin, imamzadələrin, öv­li­yaların məzarlarıdır. Lakin Azərbaycanda ağac, daş pirləri, yaxud müəyyən hey­van­ların (ilan, xoruz, dovşan və s.) adları ilə bağlı pirlər, ocaqlar da vardır ki, bunlar qədim arxaik-mifoloji görüşlərlə bağlıdır.

Qurbanvermə ritual-mərasim hadisəsi kimi canlı prosesdir. Qurbanvermədə funk­sional struktur, yəni ritual mexanizminin işləmə prosesi baxımından üç element əsasdır: