D ədə Qorqud ● 2017

8. Folklorun estetik funksiyası

Şübhəsiz ki, folklor həm də estetik funksiyanı da yerinə yetirir. Estetik funksi­ya folklor formalarının zahiri formal və daxili semantik özəllikləri baxımından insan­ların bədii-estetik zövqlərinin ödəməsini nəzərdə tutur. Funksionalizm nəzəriyyəsinin yaradıcısı B.Malinovski bu funksiyanı mədəniyyətin mənəvi funksiyası kimi dəyər­lən­dirərək onu fizioloji və psixoloji tələbatlardan sonra yer alan ikinci dərəcəli funk­si­ya hesab edirdi. Bu məsələyə münasibətdə Kirill Vasilyeviç Çistovun mövqeyi da­ha dialektik təsir bağışlayır. Alim belə bir fikir irəli sürür ki, monofolklor mədə­niy­yəti mərhələsində folklorun digər funksiyaları, dualist mədəniyyət mərhələsində (müəl­lifin yanaşmasında dualist mədəniyyət mərhələsi yazının meydana gəlməsi və kütləviləşməsindən sonrakı mədəniyyət mərhələsidir − S.X. ) isə estetik funksiya da­ha qabarıqdır. Alimin yanaşmasına görə folklor mətni funksiyası baxımından, əsa­sən, iki yerə ayrılır:

1. Qeyri-estetik funksiyalı folklor janrları;

2. Estetik funksiyalı folklor janrları.

Folklorun çoxsaylı funksiyaları içərisində estetik və qeyri-estetik funksiyaların münasibəti məsələsi olduqca mühüm məsələlərdən biridir. Çistov bir məsələni nəzərə almır ki, sinxron planda götürüldükdə daha çox estetik funksiyası qabarıq görünən janrlar da diaxron tarixi inkişaf prosesindən keçmişdir və onların da hər birinin daxili diaxron strukturunda digər, məsələn, magik, ritual və s. funksiyaların mövcudluğu mümkündür.

Digər tərəfdən "estetik funksiya" anlayışının folklordakı məzmununun izahı da zəruridir. Folklordakı estetik funksiya yazılı mədəniyyətin estetik funksiyasından xeyli fərqlidir. Belə ki, bura­da dünyanın estetik dərki və bədii təqdimi daha çox kollektiv yaddaşa əsaslanır. Folklordakı estetik kriteriyaların, gerçəkliyin harmonik qavranılmasının da əsasında mifoloji dünya modelinə əsaslanan folklor faktları dayanır. Folklor mətnlərində miflə poetiklik iç-içə olduğundan nəyin ayrılıqda mif, nəyin bədiilik olduğunu asanlıqla müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Folklor mətn­lə­ri bir çox hallarda mifopoetik araşdırma tələb edir. Bundan əlavə, Alan Dandesin folklorun reallaşmaq istə­yən, lakin mədəniyyət tərəfindən tabularla qadağan olunmuş təhtəlşüurda sıxılmış enerjinin reallaş­ma məkanı olması barədəki konseptual yanaşması ilə estetik funksiya kimi dəyərləndirdiyi anla­yışlar arasında da sıx bağlılıq vardır. Bizim folklor mətnlərində estetik meyarlarla şərtlənərək meydana gələn süjet, kompozisiya, obrazlar sistemi və s.-nin bir çox hallarda yuxarıda qeyd etdiyi­miz amillərlə də şərtləndiyinin şahidi oluruq.

Yuxarıda qeyd edilən funksiyalardan əlavə, folklorun adaptasiya, sosiallaş­dırma, aksioloji, pedaqoji və s. digər çoxsaylı funksiyaları da vardır. Folklorun bir mədəniyyət hadisəsi kimi sosial-mədəni kontekstdə dərki baxımından bu funksiya­ların olduqca mühüm rolu vardır.