D ədə Qorqud ● 2017

АЛЬБЕРТА ЭЙНШТЕЙНА 99

Ляман ВАГИФГЫЗЫ (СУЛЕЙМАНОВА). ОБРЯД МОВЛУД

(Собранные нами фоль­клор­ные материалы с Шеки-Закатальского региона) 116

Ядулла АЛЕКБЕРОВ. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПРОБЛЕМЫ

«МИ­ФИ­ЧЕСКИЕ ПЕРСОНАЖИ В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ СКАЗКАХ» 124

Фериде МИРИШОВА. ОБЩИЙ ВЗГЛЯД НА ТВОРЧЕСТА

АШУГА ШАКИРА 130

Айтян ДЖАФАРОВА. АШЫГСКОЕ ТВОРЧЕСТВО И ТРАДИЦИЯ

ЭПИЧЕСКОГО СКАЗИТЕЛЯ В ОРДУБАДСКОЙ ФОЛЬКЛОРНОЙ СРЕДЕ...136
Новые образцы Азербайджанского фольклоре 143
Из тюркского фольклора 158
Рецензии 180
Календарь фольклориста 187
Из жизни фольклора 191

“Dədə Qorqud”.

Elmi-ədəbi toplu, 2017/1.

Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2017.

Ədəbi işçilər:

Sənubər Kərimova

Qumru Şəhriyar
Nəşriyyat direktoru:

Prof. Nadir Məmmədli
Operator:

Məhsəti Süleymanova
Kompüter tərtibçisi:

Aygün Balayeva


Kağız formatı: 60/84 32/1

Mətbəə kağızı: №1

Həcmi: 196 səh.

Tirajı: 300

Toplu “Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzində

hazır diapozitivlərdən ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.

Toplunun üz qabığındakı şəkil: Mirzəxan Qafarovun

“Dədə Qorqud” lövhəsi

Ünvan: Bakı, 370004, 8-ci Kiçik Qala döngəsi, 31

Tel: [phone]; Fax: [phone]

E-mail ünvanı: [e-mail]

1 Əliabad qəsəbəsinin 10800 nəfər sakini var. Əhalinin əksəriyyətini inqiloylar təşkil edir. Kənd 12 tabundan iba­rətdir (Hər tabun bir nəsildir). Tabunları Sovet dövründə briqada da adlandırırlar. Kəndin İcra Nü­ma­yən­dəsinin müavini Şabanov Ramiz Feyzulla oğlunun verdiyi məlumata görə, 1881-ci ildə Əliabadda rus-ta­tar məktəbinin açılması barədə Qafqaz canişinliyi əmr verib. 1883-cü ildə isə “Kaf­kaz­skiy kalendar” jur­nalında həmin məktəbin fəaliyyətə başlaması haqqında məlumat verilib. Azərbaycan So­vet İttifaqının tər­kibinə daxil olandan sonra da, 1944-cü ilədək kənddə birdən-birə Azərbaycan mək­təb­lə­ri bağlanır, ye­ri­nə gürcü dilində məktəblər açılır. Bu dövrdə kənd camaatının bir hissəsi övladlarını hə­min gürcü məktəblərinə göndərməkdən imtina edərək qonşu türk kəndlərinin məktəblərinə göndərməyə baş­ladılar. Hə­min vaxtadək müstəqil xalq sayılan inqiloyların birdən-birə gür­cü­dən dönmə olduğu ten­den­siyası or­ta­ya atıldı. Ramiz müəllimin dediyinə görə, 1961-ci ilədək yazılan gür­cü elmi mənbələrində də inqiloylar müs­­təqil xalq kimi verilir, gürcü hesab olunmurlar. Hətta gürcülərin mənəvi kitabı olan “Kartli suxu­o­ba”da (“Gürcünün həyatı”) bütün gürcü etnosları sayılır, amma onların arasında inqiloyların adı belə çə­kil­mir. 1961-ci ildən sonra nəşr olu­nan ki­tab­lar­da isə inqiloyların müsəlmanlaşmış gür­cülər olduğu ya­zı­lır. Bu da yerli inqiloy ziyalılarının qıcığına səbəb olur. Bəzi söyləyicilər isə kəndin gür­cü­ləş­di­rilməyə baş­lanması tarixinin 1933-cü il olduğunu söylədilər. Hə­min vaxtlardan etibarən də inqiloylar ara­sında xris­tian dinini yaymağa cəhdlər başlandı. Yerli zi­ya­lı­la­rın verdikləri məlumatlara görə, kənddə tez-tez ke­çi­rilən Mövlud mərasimləri əhalini bir növ dinindən dön­məyə qoymadı. Cünki Sovetin döv­rün­də namaz, oruc kimi ibadətlər yasaqlansa da, Mövlud ke­çi­ri­lir­di. Amma həmin dövrdə Mövludlar qa­ran­lıq düşəndən son­ra verilirdi. Daha dəqiq desək, axşam na­ma­zın­dan sonra başlanardı. Olduqca təmtəraqlı ke­­çirilən bu mə­rasim də insanları islama bağlayan çox güclü va­si­tə funksiyasını ye­rinə yetirmişdi. O dövr­­lərdə Möv­lud­lar böyük islam məclisləri idi.

1 Kəndlərdə Hacı Zənnət, Molla Həsən, Yunis Miskin və s. şəxslərin oxuduqları ilahilər də oxunur. Söy­lə­yi­cilərin dediyinə görə, Hacı Zənnət Türkiyəli şairdir, qalan iki şəxs Zaqatala şairləridir.

2 Bölgə Mövludlarında Süleyman Çələbinin yazdığı “Məvlidi-şərif” kitabından çox istifadə olunur. Həm­çi­­nin Yunis İmrənin “Allah deyu, deyu” adlı şeirinin də Balakən və Şəki Mövludlarında oxunduğunun şa­hi­­di olduq.

1 Sığadı – sığalladı

2 Bölgədə buna zikr çalmaq da deyirlər.

1 Soğanı qızardıb içinə ət, pörtlədilmiş şabalıd, kişmiş, qurudulmuş göyərtilərin ovuntusunu tökürlər. Bun­­lar bir yerdə bişib hazır olduqdan sonra düyünün yanında süfrəyə verilir. Bəzən də bunu kənarda de­yil, düyünün altında, yəni qazmağın altında bişirirlər.

1 “Сибирский вестник” 1825-1827-ci illərdə “Азиатский вестник” adı ilə işıq üzü görmüşdür.

2 Березин И.Н. Турецкая хрестоматия. 1857-1878, в 3 томаx, т.2, Казан, 1862

3 Сорокин Н. Могила хана Тохтамыша. “Тобольские губернские ведомости”, No 23, 7. VI.1869

4 Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. ч.1-Х. Спб., 1878-1907.

1 Семенов Н. Туземцы северо-восточного Кавказа. Санкт-Петербург, 1895

2 Мелиоранский П.М. Сказание об Едигее и Тохтамыше. Зап. РГО по от-нию этнографии т. XII. СПб., 1889.

3 Потанин Г.Н. Тюркская сказка о Идыге. Живая старина / – Москва, 1897, вып. III-IV. Tekrar neşr: 2011. – 60 с.

4 Фалев П.А. Введение в изучение тюркских литератур и наречий. Ташкент, 1922.

5 Исанбет Н. 500-летие татарского народного эпоса – дастана “Идегей”. Sovet Edebiyyatı Dergisi, 1940, №11-12, s.90

1 Галлямова А.Г. Ужесточение партийно-государственного контроля в духовной жизни ТАССР в период позднего сталинизма и татарская интеллигенция. УДК 94 (470); Культурное строительство в Татарии (1941-1970). Документы и материалы – Казань, Татарское книжное издательство, 1976, 520 стр, стр.68

2 Жирмунский В.М. Народный героический эпос. Москва, 1962

3 B.B.Бартольд. Отец Едигея. – Соч. т. II, ч.1. М., 1963.

4 Тюркологический сборник. 1972: сборник / АН СССР; Ин-т востоковедения; Ред.кол.: Кононов А.Н. (отв.ред.) и др. – Москва, Наука, 1973, 412 с.

5 В.М.Жирмунский. П.М.Мелиоранский и изучение эпоса Едигей. Тюркологический сборник – 1972. Москва, Издательство “Наука”, ГРВЛ, 1973, стр.141-185

6 В.М.Жирмунский. Тюркский героический эпос. Издательство “Наука”, Ленинградское отделение, Ленинград, 1974

1 А.И.М.Сикалиев. Общество и герой в ногайском героическом эпосе. Сборник “Традиции и совре­менность”, Черкесск, 1980

2 А.И.М.Сикалиев. Ногайский героический эпос. Черкесск, 1994

3 Şamil Ə. Uyğur, qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı. Bakı, Nurlan, 2011, – 412 s., s.195

4 Е.М.Мелетинский. Кипчакский эпос о ногайских богатырях. Энциклопедии История Всемирной Лите­ратуры: В 8 томах / АН СССР; Институт мировой литературы им. А.М.Горького. Москва, Наука, 1983-1994

1 Böyük adam – hər kəsin hörmət etdiyi adam

1 Sunqar – qızılquş

2 Albaslı – Hal anası, Albastı

3 Ökkəsi-bağırı – ağciyəri, qaraciyəri

1 Arbaqa – Krım, Qafqaz və Orta Asiyada ikitəkərli, Ukraynada isə uzun dördtəkərli araba.

1 Yırav – müğənni-bəstəkar, dastan söyləyən şəxs

2 Əyə – yiyə, sahib

1 Tonavşı – heyvanların dərisini soyan adam

2 Kart – bacının əri

3 Samur – dələlər sinfindən boz rəngli qiymətli xəzi olan yırtıcı heyvan.

4 Yataq quraram – məskən salaram

1 Boşalan – burada: olmayan

2 Ayırlıq – ayır kəcəvərdir. Kəcəvərkimilər fəsiləsinə aid bitki növüdür. Çoxillik həmişəyaşıl ot bitkisi olan kəcəvər adətən bataqlıqda bitir.

1 Tostakay – noqaylarda qədim fincan tipi

2 Kuqa – suda bitən bir sıra cilkimilər fəsiləsindən olan bitkilərin və göl qamışının xalq arasındakı adı.

3 Cil – cilkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

4 Oram – bitki növü

5 Yıyın – xalq məclisi

6 Karasan – Krımın cənub sahillərində yerləşən Partenit qəsəbəsinin ərazisinə daxil olan landşaf tərtibatlı ərazi.

7 Toreli – orta əsrlərdə hərbi adminstrasiyada mühüm vəzifələrdən tutan gürcü knyazlarına məxsus nəsil.

1 Anav – Əl-Xəlil şəhərinin 20 km cənubunda İuda ərazisində yerləşən dağlardakı şəhər.

2 Qoy deyim ki, yadında qalsın

3 Dinibəy – Qazax xanlığının qurucusu Canıbəy (1428-1480) nəzərdə tutulur. Yazılı mənbələrdə Canıbəy xan, Az-Canıbəy, Dinibəy, hətta ərəb mənbələrində Əbu Səid olaraq adı çəkilir.

1 Nart – alp, igid

2 Nardın boyun qısa kəsən – burada: igidlərə qalib gələn, kürəyini yerə vuran

3 Berdibəy – Məhəmməd Berdibəy (?-1359) Qızıl Ordanın səkkizinci xanı (1357-1359) olmuşdur. Canıbəyin oğludur. Onun rəhbərliyi altında 1356-cı ildə Azərbaycana yürüş etmişdir.

4 Pullu – burada pul-pul

5 Tobılqı – latın dilində adı “filipendula” olan qızılgülkimilər fəsiləsinə aid çoxillik otabənzər bitki növü.

6 Toykoja – Toxtamış xanın atası Tuy Xoca nəzərdə tutulur. Mətnin orijinallığına xələl gətirməmək üçün olduğu kimi saxladıq.

1 Kolı – 10 saniyəyə bərabər zaman ölçüsü

2 Ətli boyunlu – burada: boynu yoğun, yəni iri cüssəli

3 Qureyş – peyğəmbərin mənsub olduğu tayfa

1 Gövdə - burada: bitkinin gövdəsi

2 Mergin – sərrast atıcı, snayper

1 İllər ötüb gələndə – burada: illər sonra

2 Şömiş – Qazaxıstanın Qızıl Orda əyalərində Aral rayonunda stansiya

3 Kerey – saç qırxmaq üçün ülgüc

4 Şıqarak – truba, xarici nəfəslik