DəDƏ qorqud dada gorgud elmi-ədəbi toplu

Həyatı. Məmmədova Sənəm Hacı qızı 1887-ci ildə Balakən rayonunun Gülü­zən¹ kəndində doğulmuş, 1978-ci ildə dünyasını dəyişmiş və evinin yanında yer­ləşən kənd qə­bi­ristanlığında da dəfn olunmuşdur. Baş daşının üzərinə öz hayla­larından biri yazılmışdır:

Su gələr, axar gedər,

Daş-qaya yıxar, gedər.

Dünya sərgi zalıdır,

Hər gələn baxar, gedər.

Baş daşının üzərində isə Aşıq Sənəm yazılsa da, o, el arasında daha çox Erkək Sə­nəm və Haylaçı Sənəm adları ilə tanınmışdır. Erkək Sənəm adını kişi paltarı geyi­nib kişi işləri gördüyü üçün almışdır. Dambır çalıb hayla oxuduğu üçün el arasında Haylaçı Sənəm kimi də xatırlanır. Sənəmlə bağlı xatirələrini bölüşən söyləyicilərin ək­sə­riy­yəti onu at belində gördüklərini dedilər. Bazara gedəndə atının yəhərindən torba asar, bazardan aldıqlarını həmin torbaya yığarmış. Muradov Abduləli Rahmat oğlunun dediyinə görə, o, Sənəmi gördüyündə 16 yaşında uşaq imiş. Sənəm də artıq yaş­lı bir qarı imiş. Sənəm hər həftə bazara gəlirmiş. Amma ölümünə bir neçə il qal­mış, artıq bazara gəlməyi səngimiş və ayda bir dəfəyə düşmüşdür.

Atın dalına qoşduğu daşqada isə meşədən qırıb gətirdiyi odunları daşıyarmış. Gü­lüzən kəndində toy olanda Sənəmin atı gəlin maşının qabağında gedərmiş. O, hə­mi­şə ça­lış­mış ki, toy karvanında olan maşınların hamısını ötüb, toy evinə birinci gir­sin. Demək olar ki, həmişə də buna nail olarmış və toy sahibi onun atının boynuna bir kəlağayı bağ­la­yarmış. Sənəm həmişə kişi paltarında gəzər, damağında siqaret olar­mış, başına ağ cu­na­dan yaylıq örtər, uclarını isə alnında düyərmiş. Sənəmin qon­şusu Qunduzova Ana Mur­tuzəli qızı isə onun gözəl və uzun saçının olduğunu dedi. İş gördüyü zaman başına yaylıq atar, bazara gedəndə isə yaylıq örtməz, saçını tək hörük edib çiynindən aşağı atarmış.

O dövrdə qadın­lar kişi paltarı geymədikləri üçün bu ətrafdakı insanların, xüsusilə də uşaqların ma­rağına səbəb olarmış. Sənəm kənd mağazasına gələndə atını mağazanın yanındakı tut ağacına bağlayıb içəri keçərmiş. Bundan xəbər tutan kənd uşaq­ları oraya toplaşar, maraqla ona tamaşa edərlərmiş. Üzü qırışıbmış, çənəsindən bir neçə tük sallanarmış. Görkəmcə arıq, boydan alçaq bir adammış. Bəzi söyləyi­cilər onun söyüşkən olduğunu da qeyd etdilər. Gülüzən kəndindəki kiçik evində yaşayırmış. Sənəmin mənsub olduğu nəsil kənddə Qaçaqlar adı ilə tanınır. Deyilənə görə, bu nəslin əcdadları qaçaqlar olduğu üçün onları belə adlandırmışlar.

Hal-hazırda evinin yanından axan bulağa “Sənəm bulağı” adını veriblər. Əvvəllər isə “Sənəm bulağı” Sənəmin evindən bir az kənarda kiçik bir bağın içəri­sində imiş. İndi isə həmin bulağın suyu quruyub. Bulağın üstünə də baş daşındakı hay­la bir qədər dəyişdirilmiş şəkildə:

Su gələr, axar gedər,

Qayalar yıxar, gedər.

Dünya bir pəncərədir,

Hər gələn baxan gedər

yazılıb. Kənd camaatı bu haylanın Sənəmə aid olduğunu dedi. Amma bu bayatı digər bölgələrimizdə də yayğındır. Bölgədə folklor topladığımız zaman həm digər dambır­çıların, həm də Sənəmin haylalarının xalq bayatılarından bəhrələndiyini də müşahidə etdik. Ümumiyyətlə, bu bəhrələnmə qarşılıqlı şəkildə olmuşdur. Yəni dambırçıların söylədikləri haylaların bir qismini xalqdan aldıqlarını, eyni zamanda onların vaxtilə dedikləri haylaların bir qisminin artıq müəllifi unudularaq xalq bayatılarına qarışdı­ğını müşahidə etdik.

Sənəm gənclik illərində bir oğlanı dəlicəsinə sevsə də, ona qovuşa bilməmiş, bu­na görə də heç vaxt ailə qurmamışdır. Bəzi söyləyicilər onun məhz bu səbəbdən ki­­şi kimi geyindiyini və özünü kişi kimi apardığını dedilər. Bununla bağlı Rəhmanov Əfqan Zeybəddin oğlundan belə bir rəvayət qeydə aldıq: “Sənəmin sevgilisi varmış. Çar Rusiyası onu hansısa səbəbdən tutur. Qərargah Zaqatala, ya da Şəkidə yerlə­şir­miş. Sənəm gedib qərargahın qarşısında oturub günlərlə yanıqlı-yanıqlı dam­bır ça­lıb oxu­yur. Bir gün qərargahın rəisi olan rus yanındakılara tapşırır ki, gedib bunun sə­bə­bi­ni öyrənsinlər. Qadını rəisin yanına gətirirlər. Sənəm onun yanında da bir az çalıb oxu­yur. Tərcüməçi rəisi başa salır ki, qadın sevgilisi üçün gəlib. Onun üçün ne­çə gün­dü burada ah-fəğan eləyir. Nəsə, qərargahın rəisinin ürəyi yumşalır, Sənə­min sev­gi­lisini azad etdirir. Həmin adam Sənəmin hesabına həyatda qalır, ancaq Sənəmlə ev­lənmir, başqası ilə evlənir. O gündən də Sənəm qadın paltarını çıxarıb tullayır, de­yir, elə kişi mən özüməmmiş. O gün, bu gün ərə getmir, həmişə də kişi paltarında gə­zir ”