Demokrasiye Geçiş

Artık Rusya için Kafkaslar’da tek rakip devlet Osmanlı Devleti kalmıştı. Zaten 1792 tarihli Yaş Antlaşması’ndan beri Kuban boylarında yaşayan Abaza, Çerkes, Nogay ve Kabarday gibi Kafkas kabilelerinin Rus topraklarına saldırılarından Osmanlı Devleti sorumluydu. 1815-1816 yıllarında Anapa Muhafızı Ahmed Paşa’nın yaptığı gibi bu kabileler zaman zaman Osmanlı idarecilerince itaat altına alınmışlarsa da Ruslar, 1813 Bükreş Antlaşması’nı ileri sürerek karşı çıkmışlardı. Bu kez Ruslar, Çerkes, Abaza ve Kabarday kabilelerine saldırarak mallarını alıp çocuklarını esir ettiklerinde, 1825’te, Anapa Muhafızının Kaymakamı Abdullah Paşa, Rus generaline aynı şeyleri söylemişti. Bunun üzerine bölge halkı, mahallî idarecilerin çözüm bulunmaması karşısında İstanbul’a başvurarak Rus

lardan kurtulmak için yardım istemişler, fakat, bir sonuç alamamışlardı. Yine de bu karşılıklı hareketler son bulmamıştı.

Rus-İran Savaşı’nın (1826-1828)’nın devam ettiği süre içinde, Osmanlı Devleti ile Dağıstan arasındaki ilişkilerin -o da yardım için Dağıstan’dan elçiler şeklinde- arttığını görmekteyiz. Nitekim, 14 Kasım 1827’de, Dağıstan’dan Ali Efendi, Rusların saldırılarından dolayı yardım istemek ve Dağıstan halkının Osmanlı Devleti’ne bağlılığını bildirmek için elçi olarak İstanbul’a gelmiş; ondan bir gün önce de Nusal Han’ın bir mektubu İstanbul’a ulaşmıştı. Yine aynı yıl içinde, Dağıstan hanlarından olan Hatem Han Erzurum’a gelmiş ve kendisini konak ve maaş tahsis edilmişti. Bunun yanısıra Şemhal Han’ın yeğeni Amalat Han da Trabzon yoluyla İstanbul’a gönderilmişti. Tabiatıyla bu ziyaretler, Osmanlı Devleti’nin doğrudan Dağıstan’a askeri yardımını sağlamamış; sadece, Osmanlı Devleti’nin bölge halkı üzerindeki manevi itibarını artırmıştı.77

Aynı yıllarda, Gürcistan’daki gelişmelerde önemliydi. Rus-İran savaşından yararlanmak isteyen Gürcistan beyleri, Ruslara karşı yer yer ayaklandılar. Nitekim, 5 Ekim 1827’de, Çıldır Valisi İsmail Hakkı Paşa’dan Erzurum Valisi Galip Paşa’ya gelen bir yazıda belirtildiği gibi, Gürcistan’ın Gürye sancağı zabiti Mamya’nın ölümünden sonra halk, Ruslara itaat etmemek üzere anlaşmışlardı. Bu ise, Osmanlı Devleti’ni memnun eden bir gelişme olup bundan yararlanmak istemekteydi. Bu amaçla, Çıldır Valisi Ahmed Rüştü Paşa, David Han’ın annesi Sofya’ya Gürillik fermanı vermişti. O da, Osmanlı Devleti’ne bağlılığını bildirmişti. Aynı bölgede hüküm süren Gürgi ve Zavar beyleri de bu ferman verme işinden memnun olduktan başka, Gürcistan’dan Rusları atmaya çalıştıklarını, bunu kolaylıkla başarmak için kendilerine altın ve gümüş mühürlerle silah ve para yardımı yapılmasını istemişlerdi. Buna karşılık Gürül hakimesi Dudu Pal da, Gürül’ün tek hakiminin kendisi olduğunu Çıldır Valisi Ahmed Paşa’ya bildirmiş ve Rusları Gürcistan’dan çıkarmak için o da Osmanlı Devleti’nden para ve askerî yardım talep etmişti. Bütün bunlar, Gürcistan beyleri arasında tam bir görüş birliği olmadığını gösteren olaylardı. Bu yüzden olsa gerek Bab -Alî, sözkonusu beylere güvenmemiş; onları topyekûn reddetmiyerek Güril taraflarına nüfuz etmeye çalışmıştı.78

1828-1829 Osmanlı-Rus

Savaşı’nda Kafkasya ve Edirne Antlaşması

1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı öncesinde, Osmanlı Devleti, Kafkasya’daki bütün kabilelerden devlete bağlı kalacakları konusunda ahidnameler almış ve aynı şekilde Ruslar da bütün kabilelere mektuplar yazarak Rusya’nın reayalığını kabul etmelerini istemişlerdi.79 Fakat, Dağıstan hanları, muhtemel bir savaşta, Osmanlıların yanında yer alacaklarını bildirmişlerdi.80

1828-1829 savaşı Kafkaslar’daki Osmanlı-Rus nüfûz mücadelesinde bir dönüm noktasıydı. Her şeyden önce I. Nikola’nın “Türk düşmanı” kimliğiyle tahta

çıkması, başlı başına Osmanlı-Rus ilişkilerini gerginleştirecek önemli bir unsurdu. Üstelik Rusya, 1826-1828 savaşında Kafkaslar’daki diğer rakibi İran’ı tamamen safdışı bırakmıştı. Ayrıca, Güney Kafkasya’daki güvenliği için Anadolu sınırının güvence altına alınması zorunluydu. Bu amaçla Ruslar, adı geçen savaşta, Kars ve Ahısha paşalıkları ile Poti ve Anapa kalelerinin alınmasına yönelik bir strateji izlediler.81

Bunun sonucunda, 1828-1829 savaşında yapılan Anadolu-Kafkas muharebelerinde, Kars, Ahısha ve Bâyezîd paşalıkları ile aralarında Anapa, Poti ve Ahılkelek’in bulunduğu dokuz kale Rusları eline geçmişti. Böylece Rusya’nın Güney Kafkasya’daki varlığı güvence altına alınmış ve işgal edilen yerler, Anadolu içlerine yönelik bir askerî harekâtta “merkez” haline gelmişti.82 Bunun dışında Rusya, işgal ettiği topraklarda yaşayan Hıristiyan halkları teşvik ederek daha önceden fethedilmiş olan İmeretya, Migrelya, Revan ve Nahçıvan gibi bölgelerin sömürgeleştirilmesi politikası çerçevesinde83 Doğu Anadolu’daki Ermenilerin bu yerlere göç ettirilmesine çalışmış, yaklaşık 100.000 kişi -aynen I. Petro dönemindeki gibi- Güney Kafkasya’da yeni işgal edilen yerlere göç etmişti.84 En sonunda 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti, bütün Kafkasya’daki hükümranlık haklarından Rusya lehine vazgeçmiştir.85

Sözkonusu antlaşma, sadece Osmanlı-Rus ilişkilerini değil, Kafkasya üzerinden Türkistan ve Hindistan’a giden ticaret yollarının güvenliğini de etkilemişti. Çünkü Rusya, bu antlaşmayla, İran’dan sonra Osmanlı Devleti’ni de Kafkaslar’dan hukûken çıkarmış ve Kafkaslar’ın -Dağıstan ve Çeçenistan hariç -tek hakimi olmuştu. Bu durumda Rusların Kafkaslar üzerinden güneye (Basra körfezi) ve güneydoğuya (Horasan üzerinden Hindistan’a) özellikle Hazar Denizi yoluyla Türkistan’a inmelerinin önünde bir engel kalmamıştı. Bu ise Hindistan’ın güvenliği açısından İngiltere’yi endişelendirmişti.86 Diğer taraftan Rusya, bu antlaşmadan sonra bir politika değişikliğine giderek Osmanlı Devleti üzerinden Orta Doğu’da esaslı bir siyasi nüfûz mücadelesine başlamıştı.87 Bunun ilk örneği; 1833’te imzalanan Hünkâr İskelesi Antlaşması ile Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa meselesinde Osmanlı Devleti’ne destek vermek şeklinde olmuş ve bunun karşılığında Boğazlarda söz sahibi haline gelmişti. Bütün bu gelişmeler, İngiltere’nin “Doğu Meselesi”ndeki tavrını değiştirmesine yolaçmış; Rus tehlikesi karşısında Fransa ile Boğazlar meselesinde ortak bir tutum takınmaya zorlamıştı.88

Ancak, İngiltere, doğuda Rusya’ya karşı açıktan muhalif bir politika izlememiş; fakat, İstanbul’a gönderdiği büyükelçileri Ponsonby (1834-1841), Stratford Redcliffe Canning (1842-1865) aracılığıyla Kafkaslar ve Orta Doğu bölgelerinde Rusya’nın yayılmasını önlemeye çalışmıştı.89

Kafkasya’da Müridizm Hareketi

Müridizm, Kafkasya’da, Nakşibendi tarikatı mensuplarının XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Ruslara karşı verdikleri bağımsızlık savaşının genel adı olup “Gazavat” diye de anılmaktadır. Bu hareket, 1785’te, Şeyh Mansur’un faaliyetleriyle başlamış, aralıklı da olsa XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam etmiştir. Ancak, sözkonusu hareket, esas niteliğini Şeyh Şamil’in (1834-1859) mücadele devrinde kazanmış ve Şeyh Şamil ise Ruslara karşı vermiş olduğu olağanüstü başarılı mücadelesinden dolayı, “Müridizm” hareketiyle özdeşleşmiştir.
A. Şeyh Mansur (1722-1794)

Çeçen asıllı olup Çeçenistan’ın bugünkü başkenti Grozni’nin yakınındaki Aldi köyünde doğmuştur.90 Doğum tarihi tam olarak bilinmemektedir. Fakat 1722,91 173292 ve 174893 gibi farklı doğum tarihleri verilmektedir. Bununla beraber, Şeyh Mansur’un 1722’de doğduğu kabul edilmiştir. Kafkasya Dağlıları tarafından Uşurma/Uşurman diye anılmaktadır.94 Şeyh Mansur, çoçukluğunda sırasıyla kaz, kuzu, koyun ve sığır çobanlığı yapmıştır.95 Ancak, yeterli tahsili olmamakla beraber ahlâkı ve vatan sevgisi ile Dağlı halkı tarafından çok sevilmiştir. Ferah Ali Paşa’nın Şeyh Mansur hakkında bilgi toplamakla görevlendirdiği Kadıoğlu Mehmet Ağa’ya göre Şeyh Mansur, “uzun boylu, açık kaşlı, kumral sakallı… bir adamdır. Bir kat eski elbisesi vardır. Ancak elbisesi çok temizdir. Sade ve temiz bir evde ikamet etmektedir. Basit bir kılıç ile bir parça malından başka mülkü yoktur”.96

Hemen belirtelim ki, Şeyh Mansur’un ortaya çıkışı, Rusların Kuzey Kafkasya’da hızlı bir şekilde yayılmasıyla ilgilidir. Ruslar, 1782’de, “Ehl-i İslâm” olan Çeçenleri yendikten, 1783’te, Kırım’ı ilhak edip Kabartay’a girdikten sonra 1784’te Daryal üzerindeki Vladikafkas Kalesi’ni yapmış ve Gürcistan yolunu açmıştı. Onların amacı, Kabartay ile Dağıstan’ın bağlantısını koparmaktı.97 Bu gelişmelerden rahatsız olan Şeyh Mansur, 1783’ten itibaren bütün Kafkas kabilelerini birleştirmeye ve onları İslâm dinine göre doğru yola çağırmaya çalıştı.98 Bu amaçla camiilerde verdiği vaazlarda Ruslarla evlenmemeyi, alışveriş yapmamayı, şarap ile tütün içilmemesini ısrarla telkin etmişti. Bununla yetinmeyen Şeyh Mansur, “Kafire karşı medar haramdır. Müslüman olan kâfiri vurup malını talan evlâd ü iyâlini esir etmelidir” şeklinde uyarılarıyla halkı cihada çağırmıştı. Ayrıca, yanındaki adamlarıyla risaleler yazarak halka dağıtmıştı. Bu risalelerin başında öküz boynuzundan yapılmış ve üzerinde “La inne men İmam Mansur ve inne Bismillahirrahmanirrahim” mührü basılmıştı.99 Sonunda bu risalelerde verilen mesajı benimseyen bölge halkı, Şeyh Mansur’un liderliğinde birleşti (1785). Bu gelişmeler üzerine Ruslar, Şeyh Mansur Osmanlı ajanı olmakla suçlamışlardı.100 Oysa, o sıralarda Osmanlı devlet ricali ile bizzat I. Abdülhamid, Şeyh Mansur’un kimliği ile amacını belirlemekle meşgul idiler. Daha doğrusu Osmanlı yönetimi, her zamanki ihtiyatlılığı içinde Şeyh Mansur’un kimliği ve amacının iyice berraklaşmasını beklemişlerdi.101 Bunun için de Şeyh Mansur’un Ruslara karşı zafer kazanması beklenmişti.

Şeyh Mansur, Ruslara karşı ilk zaferini Aldı’da kazandı (1785). Fakat bu savaşın sorumlusu Ruslar idi. Başkomutan Kont Pavel Potemkin’in emriyle Albay Piyer komutasındaki bir Rus birliği, Mansur’u ölü veya diri yakalamak için Terek’in kolu olan Sunca nehrini geçerek Aldı üzerine yürüdü. Aldı Savaşı’nın başında, ilk önce Şeyh Mansur savaşa girmek istemedi ve bu amaçla Albay Pierri’ye elçi gönderdi. Fakat Ruslar, bu öneriyi reddetti ve savaş başladı. Şeyh Mansur komutasındaki Çeçenler dört saatlik bir çarpışmanın sonunda Albay Piyer’in birliğini tamamen yok ettiler. Sunca nehrine atlayarak kaçmak isteyen Albay Pi

yer ise yakalandıktan sonra Şeyh Mansur tarafından öldürüldü.102 Ancak Ruslar, Şeyh Mansur’un ganimet olarak ele geçirmiş olduğu topları ve cephaneyi geri istedi ise de Şeyh Mansur “ben size üzerime gelmeyin dediğim halde dinlemediniz üzerime geldiniz. Topları size vermem ve bana dahi lüzûmu yoktur. Soğucak’ta Osmanlı padişahının vekili olan paşaya gönderdim” şeklinde bir cevap vererek Osmanlı Devleti’ne bağlı olduğunu bildirdi.103

Aldı’da aldıkları yenilgiyi haz edemeyen Ruslar, 8 Eylül 1785’ten sonra çevre kalelerdeki mevcut askerlerini toplayarak Şeyh Mansur’un üzerine saldırdılar. Fakat yine yenilgiye uğradılar. Fakat, Şeyh Mansur’un Rusları geri püskürttüğünü gören Kabartaylar ona katıldılar. Daha sonra Şeyh Mansur beraberindeki Çeçen ve Kabartay kuvvetleriyle Kumkale’yi (Giyorgiyevsk) ele geçirdiler. Bunun sonucunda Mozdok/Mezdegü-Vladikafkas hattı, Şeyh Mansur’un kontrolüne geçti. Aynı ay içinde, Şeyh Mansur, kendisine kattığı Kumuk beyleriyle birlikte Kızlar (Kızılyar) Kalesi’ne saldırdı. Bu saldırıda, Şeyh Mansur’un adamları Kızlar Kalesi’ne yürüyerek bir palangasını ele geçirdi ve hatta, içindeki kadın ve çocukları da esir aldı. Böylece Kızlar-Mozdok/Mezdegü hattını yeniden ele geçiren Şeyh Mansur, Kızlar Kalesi’ni arkadan gelen Kazakların saldırısı üzerine alamadı. İkinci kez Kızlar Kalesi’ne saldırdı ise de Rusların Kumuk beylerini para ile kendi yanına çekmesi sonucunda başarılı olamadı. Sadece, aldığı esir ve ganimetlerle yetinmek zorunda kaldı.104

Şeyh Mansur’un 1785 yılındaki son savaşı, 30 Ekim’de yapılan Tatartub Savaşı idi. O ana kadar Terek ve Kuban hatlarından Maniç nehri yataklarına kadar “gazavatı”na genişletmiş olan Şeyh Mansur’u durdurmak isteyen Ruslar, Albay Nagel komutasında, 4 tabur piyade, 2 bölük süvari, Mozdok Kazak Alayı, Don, Terek, Greben Kazaklarından yüzer kişilik birer birlikten oluşan bir ordu hazırladılar. Şeyh Mansur’un ordusu ise Kumuk, Kabartay, Çeçen ve Dağıstanlılardan oluşan çok renkli bir görünümdeydi. Sonunda her iki ordu, Kabartay’ın Terek kıyılarında bulunan Tatartub’da karşılaştılar. Çok kanlı geçen ve saatlerce süren bu savaşta, Dağlılar büyük kayıp verdiler. Şeyh Mansur ise geri çekilmek zorunda kaldı. Baddeley’e göre bunun anlamı disiplinin galip gelmesi idi. Bunun sebebi, İsmail Berkok’a bakılırsa, Rusların, Çeçenistan’ın bir başka tarafından yeni bir taarruz başlatmalarıydı.105

9 Eylül 1787’de patlak veren Osmanlı-Rus Savaşı’nın ilk aylarında Şeyh Mansur ortada görünmedi. Baddeley’e göre Şeyh Mansur, Tatartub Savaşı’nın ardından Anapa’daki Osmanlı yöneticilerine sığınmıştı. Gerek Ruslar ve gerekse Çerkesler savaşmaya devam ettiler. Ruslar, Kafkas Ordusu Komutanlığı’na General Tökelli/Tekeli’yi atadılar ve Anapa ile Tsemez’i (Novorossiyskom) ele geçirmeye çalıştılar. Ayrıca, General Radyef, General Palakin, Albay Rebinder komutasındaki üç Rus tümeni de Kuban’ın güneyine inmeye çalıştı.106 Bunun üzerine Şeyh Mansur, Çeçen-Dağıstan müritleriyle birlikte Kuban Çerkeslerinin yardımına koştu. İlk olarak Vurup ve Laba nehirlerinin yataklarında savunmaya yöneldi. Bu sırada Osmanlı Devleti de Trabzon Valisi Köse Mustafa Paşa’yı savunma hazırlıkları için Anapa’ya gönderdi. Köse Mustafa Paşa’nın Anapa’ya geldiğini öğrenen Şeyh Mansur, 15.000 Çerkes askeriyle birlikte Anapa’ya doğru Laba ve Vurup yönünde ilerleyen Rus tümenini Obun mevkiinde karşıladı. Obun’daki bu savaşta 3000 Rus askeri hayatını kaybederken çok sayıda da Kaf

kas askeri şehit oldu. Bununla yetinmeyen Şeyh Mansur, Rus askerlerini Anapa’ya kadar kovaladı. Bu yenilgi, General Tökelli/Tekeli’nin görevden alınmasına sebep oldu.107

Bundan sonra Şeyh Mansur’u Osmanlılarla daha yakın ilişki içinde olduğunu görmekteyiz. Zaten Obun zaferi, en fazla Anapa’daki Osmanlı gücünün işine yaramıştı. Her ne kadar bu zafer, Şeyh Mansur ile Köse Mustafa Paşa’ya ait ise de Anapa’daki Osmanlı Kuvvetleri Komutanı olan Battal Hüseyin Paşa, tebrik ve takdir edilmişti. Fakat, Battal Hüseyin Paşa’nın kaba ve yakışıksız hareketleri, Anapa kalesi halkı ile Şeyh Mansur’un rahatsızlığına sebep oldu. Bunun üzerine Şeyh Mansur, Çeçenistan’a geri döndü ise de Çeçen ve Dağıstan halkının Osmanlı padişahına yazılı başvurusu ve onun ardından Osmanlı Devleti’nin ricası karşısında Anapa’ya geri dönmek zorunda kaldı (1790). Bu dönüşten sonra Ağustos 1790’da, Gazi Hasan Paşa’nın emrindeki Osmanlı donanmasının Anapa’ya gelmesi ve Battal Hüseyin Paşa’nın da gönülsüz olarak Kuban’a doğru Ruslarla savaşmak için yola çıkmasına rağmen savaşmayarak Ruslara sığınması, keşif kolu olarak daha önceden yola çıkan Şeyh Mansur ve müritlerini zor durumda bıraktı. Çok geçmeden Şeyh Mansur ve müritleri, Khoperskoy kasabasında General German’in kuvvetleriyle karşılaştılar. Çok kanlı geçen muharebede her iki tarafta büyük kayıplar verdi. Şeyh Mansur’un beklediği Osmanlı yardımı da gecikmişti. Buna rağmen geri çekildi. Rusların durumu ise merkez karargâhlarından uzak düştükleri için daha da kötüydü. Bunu dikkate alan Şeyh Mansur, General German’ın takatı kalmamış askerlerine yeniden taarruz etti ise de Ruslar geri çekilmek durumunda kaldılar (1790 Eylül sonları).108

Hemen belirtelim ki, bu yenilgi Ruslara ders olmuş ve 1790 yılının sonlarında Kuban’daki Rus Ordusu Komutanlığı’na General Kont Gudoviç’i atamıştı. Aynı tarihlerde (2 Ekim 1790), Kuban’ın öte yakasında başsız kalan Osmanlı askerleri Anapa’ya geri dönmüş ve Trabzon Valisi Sarı Abdullah Paşa, Anapa Seraskerliğine tayin olunmuş ise bir yıl boyunca Trabzon’dan ayrılmamıştı. Tabiatıyla bu durum, Anapa’daki Osmanlı varlığı için büyük bir handikap idi. Bu şartlarda 1791 ilkbaharını geçiren taraflardan Ruslar, biraz da Osmanlıların Anapa’daki durumunun gevşekliğinden yararlanmak amacıyla, 21 Haziran 1271’de, General Kont Gudoviç komutasında Anapa üzerine yürüdü. Ertesi gün Rus askerleri, Şeyh Mansur’un da içinde bulunduğu Anapa Kalesi’ne sızmaya başladılar. 14 gün devam eden sokak çatışmaları sonunda Anapa’daki Osmanlı birlikleri yenildiler. Bu savaşta Ruslar, 93 subay ve 4000 askerini kaybetti. Fakat Ruslar için tek teselli kaynağı Şeyh Mansur’un yaralı olarak esir edilmesiydi.

Daha sonra St. Petersburg’a götürülen Şeyh Mansur, oradaki Şlisselburg hapishanesine atıldı. Osmanlı fevkalade elçisi Mustafa Rasih Paşa, St Petersburg’a kadar giderek onun diğer Rus esirlerle değiştirilmesini teklif etti ise de Ruslar tarafından kabul görmedi. Sonunda, yaklaşık üç yıllık bir mahkumiyetin ardın

dan Şeyh Mansur, 13 Nisan 1794’te vefat etti. İddia edildiğine göre St. Petersburg’daki Preobrayenskoyagora Mezarlığı’na gömüldü.

John Baddeley’in şu sözleri, Kafkasya’da Ruslara karşı başlatılan “gazavat”ın bu ilk önderi için en uygun sözlerdir:109

“Hayatı, zaferlerle olduğu kadar yenilgilerle de dolu olan Mansur dağların ve ormanların sert tabiatlı savaşçılarını bir bir peşinden sürüklemesini bilmiştir. Doğru; Mansur, tüm Kafkas kabilelerini Ruslara karşı birleştirmeyi başaramadı, fakat bunu ilk düşünen ve böylesine bir tutkuyla sevilen özgürlüğün ancak bu şekilde korunabileceğini anlayan ilk insan olmuştur. O, böylece, gelecek yüzyılın başlarında “Müridizm” olarak ortaya çıkarak Rus İmparatorluğu’nun karşısına dikilen ve uzun yıllar onun ilerlemesine engel olacak akımın temellerini de atmıştır.”

Aynı şekilde Mirza Hasan, Asâr-ı Dağıstan adlı eserinde İmam Mansur hakkında şu mısralara yer vermiştir:110

Müslümanlar geldi bir nur

Min yüz doksan dokuz ilde

Mü’mînlere beşârettir

Kıyamete işarettir.

Dünyaya olmayın mağrur

Zahir oldu İmam Mansur

Münkirlere hasarettir

Zahir oldu İmam Mansur

B. İmam Gazi Muhammed

(1793-1832)

Dağıstan’ın Gimri/Gimre köyünde doğdu. Babasının adı İsmail idi. Rusların Kazi Molla dedikleri Gazi Muhammed, Dağıstan’ın en büyük din alimi Said el Harakani’nin “rahle-i tedris”inden geçtikten sonra 1820’nin ortalarında, kendisini Nakşibendi-Halidiyye koluna girmesini sağlayan Şeyh el Seyyid Cemaleddin el Gazi Kumukî’nin yanına gitti. Daha sonra Cemaleddin, dinî ilimlerdeki tahsilini tamamlaması için onu mürşidi “Şeyh Muhammed el Yaragi’’ye gönderdi. Onun bütün tarikat bilgisini almasını sağlayan Şeyh Muhammed el Yaragi, sonunda bu tarikatı Dağıstan’da yayması için Gazi Muhammed’e izin verdi. Bu arada, onu kızıyla evlendirdi.

Böylece Şeyh Cemaleddin’in halifelerinden biri olan Gazi Muhammed, 1827’de, Şemhal Mehdi Han’ın “gel, bana ve halkıma şeriatı öğret” şeklinde bir davet aldı 1829 yılına kadar orada kalan ve başarılı hizmetler yapan Gazi Muhammed, Mehdi Han dahil birçok kimsenin Nakşibendi tarikatına girmesine sebep oldu. Öyle ki 1829 yılının sonuna gelindiğinde, Şemhal’in tebaasının çoğu, Avarların önemli bir kısmı, Kunbut/Gumbet, Salatav ile Kumuk halkı onun takipçisi oldu. Ardından Hindal/Koyşubu’nun vaizi olan Gazi Muhammed’e Çirkah halkı tam bir bağlık gösterdi. 1829 yılının sonlarına kadar Ruslara karşı “pasif direniş” diye adlandırılabilecek olan “dua/ibadet”i savunan Gazi Muhammed, o andan itibaren şeriatı uygulamak ve Rus saldırılarına direnebilmek için gücün kullanılmasına karar verdi. Daha sonra Dağıstan’ın imamı seçilen Gazi Muhammed,

1830 yılının başlarında, Dağıstan’ın ulema ve ileri gelenleriyle büyük bir toplantı yaptıktan sonra Ruslara karşı cihad ilân etti.111

Ancak Gazi Muhammed’in bu Ruslara karşı eylemi, Şeyh Cemaleddin gibi Nakşibendi tarikatının önde gelenlerince benimsenmedi. Nitekim Şeyh Cemaleddin, gönderdiği mektubunda tepkisini “Yüksek alim, mürit Gazi Muhammed! Sen tarikatı kabul etmiş isen sen kendi disiplinini muhafaza ederek sana gelen kişilere bildiklerini öğretebilirsin, bunun dışında sen insanları karışıklığa savaşa tahrik etmekle yükümlü değilsin” demek suretiyle ortaya koymuş ve fakat, Gazi Muhammed onu dinlememişti.112

Şubat 1830 ortalarında Andi’ye giren Gazi Muhammed, Avaristan hakimi Bahi Bike’den Ruslarla ilişkilerini kesmesini ve kuvvetleriyle kendisine katılmasını rica ettiyse de tatminkâr bir cevap alamadı. Bunun üzerine harekete geçen Gazi Muhammed Avaristan’a girerek Hunzah’ı kuşattı. Fakat, 24 Şubat’ta yenildi. Rus kaynaklarına göre bu yenilginin sebebi, Zakartala’daki Rus tehdidinden dolayı Gazi Muhammed’in erken harekete geçmesiydi. Mart 1830’da, Zakartala’nın Ruslar tarafından işgal edilmesi Dağıstan’da büyük bir tepki topladı. Zakartala halkının yardım taleplerine kayıtsız kalamayan Dağıstan halkından toplanan büyük kuvvetler, Gazi Muhammed’in liderliğinde Mayıs-Aralık döneminde, Alazın vadisine inerek Ruslarla savaştı. Aralık 1830’da, Şeyh Muhammed el Yaragi, Gazi Muhammed’e verdiği desteği açık hale getirdi ve Ruslara karşı cihad ilân etti. Bunun sonucunda Gazi Muhammed’in etkisi daha da genişledi.113

Mart 1831’e kadar Temürhanşura’ya hakim olan Ağaçkale/Çimkeşkent’i tahkim eden Gazi Muhammed, üzerine saldıran Rusların Dağıstan Kuvvetleri Komutanı General Prens Bekoviç-Çerkaskii’yi 19 Nisan’da yendi ve Prens Bekoviç-Çerkaskii’nin, Derbend’e çekilmesini sağladı. Bu zaferin ardından 16 Mayıs’da Altıboyun’a yerleşen Gazi Muhammed, burada da Baron Taube’ye bağlı Rus kuvvetlerini mağlup etti (20 Mayıs). Haziran başında, Altıboyun, Piri Avul ve Ağaçkale’ye doğru Kahanov’un boş yere hücumlar yapmasını sağladı. Bundan yararlanarak Tarku’yu el geçirip Burnaya ve Nizovoe’yi kuşattı ise de Kahanov’un dönmesiyle geri çekilmek zorunda kaldı. Fakat, Haziran başlarında, Gazi Muhammed ve müritlerinin Burnaya’ya saldırıları sürdü. Bu saldırılar o kadar arttı ki, Rus askerleri Burnaya Garzinonu’ndan dışarıya çıkamadı.

Diğer taraftan Rus General Veliaminov’in kış seferinden muzdarip olan Çeçen ve Kumuklarından desteğini alan Gazi Muhammed’in adamlarından Abdullah el Aşilti, Mayıs ortalarından harekete geçtikten sonra 7 Haziran’da, Vnezapnaia (Venizapnoya) önlerinde göründü. 17 Haziran’da bu kaleye giden bütün yolları kesti. Bu sırada ise Kumuklar ile Kara Nogayların desteğini almış olan Abdullah, 26 Haziran’da kaleyi kuşatmaya başladı. Üç gün sonra Gazi Muhammed gelerek kuşatmaya katıldı. Fakat, General Emanuel’in kuvvetleriyle 10 Temmuz’da Vnezapnaia’ya gelmesi üzerine Gazi Muhammed kuşatmayı kaldırarak

planlı bir şekilde ormanlık bir bölgeye çekildi. Aktaş-Akçı adı verilen bu yerde ani bir taarruzla Rusları yenen Gazi Muhammed, düşmana 400 yaralı ve ölü kayıp verdirirken bir topunu da ele geçirdi. General Emanuel, yaralı olarak kaçıp kurtulanlar arasındaydı. Bu zafer, Kafkasya’da Gazi Muhammed’e yeni katılımları sağladı. İmam’ın adamları, zaferin etkisiyle Karabulaklar, yarı pagan İnguşlar ve Kabartaylar arasında başarılı tebliğ faaliyetlerinde bulundular. Hatta İnguşlar, 500 silahlı grup kurarak Gürcü askeri yolu boyunca Rusların iletişim hatlarını kestiler. Temmuz’un ikinci yarısında, Çeçenistan’dan ayrılıp Dağıstan’a dönen Gazi Muhammed, 31 Ağustos’da, Derbend’i kuşattı. Sekiz gün devam eden bu kuşatma, 8 Eylül’de, General Hakanov’un Derbend’e yaklaşması üzerine dağlara çekildi. 10 gün kadar Kaytak ve Tabasaran’da kalan Gazi Muhammed, daha sonra Tarku ve Gimre’ye, oradan da Rusların karşı saldırılarına hedef olacağı Salatav’a gitti. Bu sırada ise, özellikle Veliaminov komutasındaki Rus birlikleri, Şemahi’ye geldiler. Son derece acımasızdılar. Öyle ki Kaytak ve Tabasaran’da yirmiye yakın köyü tahrip ettiler. Sonunda bu iki bölge, Ruslara teslim oldu (23 Ekim). Gazi Muhammed ise, 1 Kasım’da, Rusların, Kaytak ve Tabasaran’da uğraşmalarından yararlanarak Terek nehrinin aşağı kıyılarındaki Kızlar Kalesi’ne hücum etti. Bu kale ele geçirilerek kısmen tahrip edildi. Gazi Muhammed’in bu başarısı, General Veliaminov’un bütün planlarını altüst etti. Çünkü Kızlar Kalesi’nde, Rus kaynaklarına göre, 126’sı sivil 134 kişi öldürülmüş, 38’i yine sivil 45 kişi yaralanmıştı. Ayrıca 30 ev ile 3 kilise tamamen yakılmıştı. Zarar 200.000 ruble idi. En önemlisi de çoğu kadın 168 kişi de esir alınmıştı. Bunun yanı sıra bir miktar para da Gazi Muhammed ve adamlarının eline geçmişti. Sonuçta Kızlar Kalesi baskını, Kafkasya’da, Gazi Muhammed’in itibarını yücelttiği gibi Rus savunma hatlarına saldırıları da artırdı.

Aralık başında, Gazi Muhammed, 600 adamıyla birlikte yeniden Ağaçkale’ye çekildi. Burada daha önceki gelişinden dersler çıkardıktan sonra Rusların saldırması için tuzaklar hazırladı. Gerçekten Ruslar, 6 Aralık’ta başarısız bir saldırıda bulundularsa da 13 Aralık’ta başarı sağladılar. Gazi Muhammed ile birkaç adamı bu başarılı Rus baskınından kaçmayı başardıysa da çoğu mürit hayatını kaybetti. Her ne kadar Ruslar, Ağaçkale’ye düzenledikleri saldırıda başarı kazandılarsa da bunun maliyeti yüksek oldu. Nitekim bu saldırıda Ruslar, 96 ölü ve 296 yaralı verdiler. Bu Rus saldırısı, 1831 yılı içinde Dağıstan’da gerçekleşen son saldırı oldu. Küçük saldırı ve çarpışmalara rağmen 1832 ilkbaharına kadar Dağıstan’a göreceli bir sükûnet hakimdi.