Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
FƏSĠL 6. MÜƏSSĠSƏNĠN ƏSAS FONDLARI VƏ
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
| FƏSĠL 6. MÜƏSSĠSƏNĠN ƏSAS FONDLARI VƏ
ĠSTEHSAL GÜCÜ 6.1. Əsas fondların mahiyyəti, tərkibi, təsnifatı, onların qiymətləndirilməsi üsulları Maddi nemətlər istehsalı insan əməyinin istehsal va- sitələri ilə birləşməsini tələb edir. İstehsal vasitələri isteh- sal fondları formasında çıxış edərək, əmək vasitələrinə və əmək cisimlərinə bölünür. Əmək vasitələrinin köməyi ilə insan əmək cisimləri- nə təsir göstərir. Əmək cisimləri isə insan əməyinin təsiri- nə məruz qalır. Sənaye müəssisələrində istehsal vasitələri əsas və dövriyyə fondlarına ayrılır, yəni istehsal vasitələri əmək vasitələrinə (maşın, alətlər, dəzgahlar, istehsalat binaları və. s) və əmək cisimlərinə (xammal, material, yanacaq və s.) bölünməsi və müəssisə vasitələrin dövriyyəsindən onların müxtəlif şəkildə iştirak etməsi təşkil edir. Əmək vasitələri istehsal əsas fondlarının maddi məz- mununu, əmək cisimlərin isə dövriyyə istehsal fondlarının maddi əsasını təşkil edir. Əmək vasitələri və əmək cisimləri məhsulun hazır- lanma prosesində müxtəlif rol oynayır. Əmək vasitələri is- tehsal prosesində dəfələrlə iştirak edir, öz dəyərini hazır- lanmış məhsulun (işin, xidmətin) üzərinə tədriclə aşınma dərəcəsindən asılı olaraq, hissə-hissə keçirir və istehsal prosesində öz natural formasını saxlayır (dəyişmir). Əmək cisimləri isə (xammal, materiallar və s.) bir istehsal tsikli ərzində tamamilə istehlak olunur, hazır məhsulu yaratmaqla özünün natural formasını dəyişir, 146 hazır məhsulun üzərinə birdən-birə tam keçirir və hər bir istehsal tsiklindən sonra ödənilir. Müəssisənin istehsal fondları, qeyd olunan kimi, əsas fondlara və dövriyyə fondlarına bölünür. Bu bölgünün əsa- sını əmək vasitələri ilə əmək cisimləri arasındakı fərqlər təşkil edir ki, bunlar da aşağıdakı qatda da göstərilə bilər: 1. Əsas fondlar 2. Dövriyyə fondları Əsas fondlar: 1. Bir çox istehsal tsiklində iştirak edir. 2. Öz dəyərini uzun müddət ərzində hissələrlə hazır məhsula keçirir. 3. İstehsal prosesində öz natural (istehlak) formasını saxlayır. Dövriyyə fondları: 1. Hər bir istehsal tsiklində tamamilə istehlak olunur. 2. Öz dəyərini bütövlüklə və birdən-birə hazır məh- sula keçirir. 3. İstehsal prosesində öz natural (istehlak) formasını saxlamır. Beləliklə, əsas fondlar müəssisənin istehsal fondları- nın elə bir hissəsidir ki, bu hissə bir çox istehsal tsiklində iştirak edir, öz dəyərini hissə-hissə hazır məhsula keçirir və istehsal prosesində öz natural formasını saxlayır. Müəssisənin əsas istehsal fondlarına hər şeydən əv- vəl istehsal prosesində iştirak etmə xarakterindən asılı ola- raq, istehsal və qeyri-istehsal əsas fondlara bölünür. İsteh- sal əsas fondları maddi istehsal sferasında, qeyri-istehsal əsas fondları isə qeyri-istehsal sahələrində fəaliyyət göstə- rirlər. 147 Mülkiyyət formasından asılı olaraq, əsas fondlar döv- lət, kooperativ və xüsusi formalara ayrılır. Müəyyən fəaliyyətdə iştirak edərək, istehsal təyinatı- na görə əsas fondları doqquz qrupa ayrılır: - istehsal-texniki və qeyri-istehsal təyinatlı binalar; - qurğular və tikililər; - ötürücü qurğular; - güc maşın və avadanlıqları (elektrik mühərriklər, transformatorlar, elektrik generatorlar, elektroburlar və s.); - iş maşın və avadanlıqlar. Bunlar əsas fondların ən mühüm tərkib hissəsidir və müəssisənin istehsal gücünün əsas hissəsini təşkil edir; - ölçü və nizamlayıcı cihazlar, qurğular və laboratori- ya avadanlıqları; - hesablama texnikası; - hər növ nəqliyyat vasitələri (avtomobil, dəmir yol, hava və su nəqliyyat növləri); - hər növ texnoloji alət və ləvazimatlar, istehsal və təsərrüfat inventarı və s. daxil edilir. İstehsal binalar qrupuna müxtəlif istehsal işləri icra edilən bütün binalar, yəni əsas və yardımçı sexlərin və la- boratoriyaların binaları və başqa bu kimi binalar daxildir. Bundan əlavə istehsala xidmət edən binalar – dəftərxana, anbar və qaraj binaları, parovoz və vaqon deposu binaları və bu kimi binalar da həmin qrupa daxildir. Binaların də- yərinə onların daxilində olan qruplar (qızdırıcı qurğular, su kəməri, kanalizasiya və işıq şəbəkələri) da daxildir. Əsas istehsal fondlarının böyük bir qrupunu tikililər təşkil edir. Həmin tikililərə körpülər, estakadalar, quyular, bəndlər, dambalar, kanallar, şose yolları, süni təpələr və 148 tunellər aid edilir. Kömür şaxtaları və neft quyuları, habelə başqa istehsal tikililər də bu qrupdan sayılır. İstehsal prosesində binaların və tikililərin əhəmiyyəti çox böyükdür. Bunlar həmin prosesdə bilavasitə iştirak et- məsə də, hər halda bunlarsız istehsal prosesi ya ümumiyyətlə əmələ gələ bilməz, ya da yarımçıq həyata keçirilə bilər. İstehsal və qüvvət avadanlığının ayrı-ayrı növləri arasında daimi əlaqə vardır. Bu əlaqə ötürücü mexanizm- lərin və nəqliyyat vasitələrinin köməyi ilə həyata keçirilir ki, həmin mexanizmlər və nəqliyyat vasitələri vahid isteh- sal mexanizminin ayrı-ayrı hissələri arasında qarşılıqlı is- tehsal əlaqələrinin yaradılmasını təmin edir. Ötürücü me- xanizmlər məfhumuna müxtəlif növ enerjini (elektrik enerjisini, istilik enerjisini və mexaniki enerjini), habelə mal və qazabənzər maddələri bir yerdən digər yerə köçü- rən bütün mexanizmlər və qruplar daxildir. Deməli, elek- trik və istilik şöbələri, telefon və teleqraf şəbəkələri, trans- missiyalar, boru kəmərləri və s. əsas fondların bu qrupuna aid edilir. Dəzgahlar, maşınlar, aparatlar, enerji mənbəyi vasitə- silə hərəkətə gətirilməlidir. Buna görə də zavodlarda, fab- riklərdə, şaxtalarda istehsal avadanlığı ilə yanaşı olaraq qüvvət (quç) avadanlığı da olur. Bu qrupa ilk mühərriklər – buxar maşınları, lokomotivlər, dizellər, habelə elektrik ge- neratorları, sabit və dəyişən cərəyanla işləyən elektrik motor- ları, qüvvət transformatorları və s. daxil edilir. Bu qrup müəssisənin enerji silahlılığının səviyyəsini göstərir. Müəssisənin əsas istehsal fondlarına istehsal avadan- lığı, yəni texnoloji prosesdə bilavasitə iştirak edən, onu həyata keçirən istehsal alətləri daxildir. Xammalı və əsas materialları mexaniki, termik və kimyəvi üsullarla emal 149 edən hər cür iş maşınları və aparatları – dəzgahlar, preslər, çəkiclər, mədən və filiz avadanlığı, domna və marten so- baları, prokat dəzgahları, elektroqaynaq aparatları, kimya aparatları, əyiricilik və toxuculuq avadanlığı və s. əsas fondların istehsal avadanlığı fonduna aid edilir. İstehsal avadanlığı ən fəal hissəsi olub, müəssisənin istehsal gücü- nün təyin edilməsində həlledici əhəmiyyətə malikdir. Nəqliyyat vasitələri qrupu dəmiryol və başqa nəqliy- yat növlərinin əsas vasitələrindən – lokomotivlərdən, plat- formalardan, vaqonetkalardan, avtomobillərdən, qoşqu, avtomobil və s. dən ibarətdir. Əsas istehsal fondlarına inventar, alət və başqa əsas vasitələr, yəni müxtəlif iş alətləri, uyğunlaşdırıcılar, ştamp- lar, modellər, laboratoriya və ölçü cihazları, təsərrüfat və dəftərxana inventarı, hesab maşınları, kompüterlər, yazı maşınları, dəmir kassaları və s. müxtəlif qruplara ayrılır. Planlaşdırma və uçot işləri təcrübəsində əsas fondların tər- kibinə yalnız azı bir il işləyə bilən və hərəsinin dəyəri 100 manatdan aşağı olmayan inventar və alət növləri aid edilir. İstehsal əsas fondları istehsalda fəal iştirakına görə aktiv və passiv hissələrə ayrılır. Aktiv hissəyə qurğular, güc maşın və avadanlıqları, mühərriklər, iş maşınları, ava- danlıqlar və s., passiv hissəsinə – binalar, inventar, labo- ratoriya ləvazimatı və s. aiddir. İstehsal əsas fondların müxtəlif qruplarının onların ümumi dəyərindəki nisbətləri əsas fondların strukturunu xarakterizə edir və faizlə ifadə olunur. Əsas fondlarının strukturu o halda mütərəqqi hesab edilir ki, onun tərkibin- də qurğuların xüsusi çəkisi yüksək olur. Bu istehsal əsas fondların hər manatına daha çox məhsul buraxılışına im- kan verir. 150 Əsas fondların ayrı-ayrı növləri arasındakı nisbət on- ların quruluşunu təşkil edir ki, bu da ayrı-ayrı sahələrin is- tehsal xüsusiyyətlərindən asılıdır. Sənaye müəssisələrində əsas fondların mövcud olma- sı, istifadəsi, onların qiymətləndirilməsi vasitəsilə aparılır. Onlar natural və dəyər ifadəsində uçota alınır və qiymət- ləndirilir. Əsas fondların natural forması bir çox cəhətdən bu və ya digər müəssisənin texnoloji xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Qara metallurgiya zavodlarında əsas fond- lara domna və marten sobaları, prokat dəzgahları, bunlara xidmət edən avadanlıq və s. daxildir. Maşınqayırma zavod- larında əsas fondlara dəmirçi-press avadanlığı, tökmə ava- danlığı, metalkəsən dəzgahlar və başqa avadanlıq daxildir. Əsas fondların natural göstəricilər üzrə təhlili müəs- sisənin işi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir, çünki bu təh- lil ayrı-ayrı sexlərin və sahələrin istehsal imkanlarını müəyyən etməyə yardım göstərir. Eyni zamanda fondların ümumi dinamikasını hesablamaq üçün müəssisənin əsas fondları yalnız natural göstəricilərlə deyil, həmçinin pul, yəni dəyər formasında da uçota alınır. İstehsal əsas fondlarının dəyərcə pul vasitəsilə qiy- Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|