Ders: Zihin Engellilerde Günlük Yaşam ve Sosyal Beceri Eğitimi Sınıf: 3 Öğrt Hazırlayanlar

Ders: Zihin Engellilerde Günlük Yaşam ve Sosyal Beceri Eğitimi

Sınıf: 3 /1. Öğrt

Hazırlayanlar:

Cemile Aslan

Hatice Ulu

Nazlı Başustaoğlu

Sevilay Seymen

SOSYAL BECERİ EĞİTİMİ

Bilişsel özellikleri çok farklı olan çocukların ortak özellikleri, yaşıtları ve yetişkinlerle olan ilişkilerindeki sınırlılıklarıdır. Bilişsel özellikleri iyi olsa da, pek çok iş becerisine sahip olsalar da bu çocuklar birçok sosyal becerilere sahip olmadıklarından yaşıtları tarafından daha az kabul görmekte, akademik başarıları oldukça azalmakta ayrıca toplumun onlardan beklediği birtakım sosyal görevleri yerine getiremedikleri için yaşam kaliteleri azalmaktadır. Bu nedenle sosyal beceri öğretimi programlarının bu çocukların hayatında farklılık yaratacağı kabul edilmektedir.

Motor beceriler, akademik beceriler, dil ve konuşma becerileri gibi sosyal becerilerin bu çocuklara öğretilmesi ve öğrendikleri becerileri kullanmaları için gerekli ve yeterli ortamların yaratılmasının, hem yaşamlarında hem de topluma katılmada olumlu rol oynayacağı belirtilmektedir.

Bunun sonucu olarak artık günümüzde zihinsel engelli çocukların eğitim programında sosyal beceri eğitiminin yer alıp almaması konusu tartışılmamakta, bunun yerine sosyal beceri öğretimi ve öğrendikleri becerileri en iyi şekilde kullanmalarını sağlayacak en uygun yöntemlerin geliştirilmesine çalışılmaktadır.

Sosyal Beceri: Ayrı, tanımlanmış, özel davranışları anlatır. Bu yönüyle sosyal yeterliliğin bir parçasıdır.

Sosyal Yeterlilik: Sosyal Becerileri öğrenmek ve bu öğrenilen becerileri etkili bir şekilde kullanmaktır.

SOSYAL BECERİNİN ÖZELLİKLERİ

Sosyal becerilerin 5 temel özelliği vardır.

1. 
   Bireyin içinde yaşadığı toplumun sosyal kurallarına bağlı olarak değişen ve bireye genellikle sosyal ortamlarda olumlu ya da nötr sonuçlar getiren ve bunun yanında olumsuz sonuçlardan kaçınmasını sağlayan becerilerdir.
   

Bu şu şekilde açıklanabilir. Örneğin: “Nerede, nasıl konuşulur, kiminle nasıl ilişkiye girilir, alışverişte ya da camide, pazarda nasıl davranılır, hatta iş yerinde patronunla nasıl konuşulur, arkadaşlarla nasıl konuşulur?” gibi becerilerin belirleyicileri toplumun sosyal kurallarıdır. Dolayısıyla sosyal beceriler açısından yetersiz olan bireylere bu kuralların belirlediği becerilerin öğretilmesi gerekir.

2. 
   Sosyal beceriler öğrenilmiş davranışlardır.
   

Farklı ortamlarda, farklı kültürlerde, farklı sosyal davranışların istendik olarak kabul edilmesi ya da farklı sosyal davranışların olumsuz olarak kabul edilmesi bize o davranışların o kültür tarafından öğretildiğini göstermektedir. Bu da bizim için bu beceriler açısından yetersiz olan bireylere yetersiz oldukları becerileri öğretebileceğimiz anlamına gelmektedir.

3. 
   Sosyal beceriler genellikle bir amaca yöneliktir ve birey bir amaca ulaşmak için bu becerileri yapar. Örneğin sınıfta parmak kaldırıp soru sormak isteyen bir öğrencinin amacı öğretmeninden bilgi almaktır. Ya da iş yerinde arkadaşlarına şaka yapan bir kişinin amacı iş yerindeki arkadaşlarından belli tepkiler almaktır.
   

4. 
   Sosyal beceriler duruma özgüdür ve farklı ortamlara göre değişir.
   

Örneğin; okulda bir spor salonunda beklediğimiz sosyal beceriler, yemekhanede beklediğimiz sosyal beceriler ya da kütüphanede beklediğimiz beceriler çok farklıdır. Bunun gibi bir yetişkinle yaptığımız bir konuşma arkadaşımız yaptığımız konuşmadan çok farklıdır.

5. 
   Sosyal becerilerin bir başka özelliği ise gözlenebilen davranışlardan oluşmasının yanı sıra beceriler içerisinde bilişsel ve duygusal gözlenemeyen becerilerin yer almasıdır.
   

Örneğin; yardım etme, paylaşma, etkileşime girme gibi beceriler ya da davranışlar sosyal becerilerin gözlenebilen elemanlarını gösterirken, sosyal ortamı algılayabilme, sosyal ortama ilişkin karar verebilme ya da sosyal ortamda bireylerin kendisinin söyledikleri hakkında fikir yürütebilme ve bunları değerlendirme de sosyal becerilerin gözlenemeyen elemanlarını oluşturmaktadır.

Zihinsel engelli bireyler için eğitimin amacı bu bireyleri yetişkin oldukları zaman toplum içinde bağımsız olarak yaşayabilecekleri becerileri kazandırmaktır.

Sosyal beceriler bireyin toplum içinde bağımsız yaşamasını sağlayacak en temel becerilerdir. Bu beceriler aynı zamanda diğer bireyler ile etkileşim kurma becerisi olarak da tanımlanabilir. Bu beceriler bireyin gün içerisinde katıldığı tüm etkinliklerin en temel boyutunu oluşturmaktadır.

Alışveriş yapmak, otobüse binmek, bir lokantada yemek yemek, parka gitmek gibi beceriler bilişsel ve diğer becerileri gerektirmesinin yanı sıra bu becerilerin gerçek anlamda gerçekleştirilebilmesi için bireyin sosyal becerilerinin de olması gerekmektedir.

Akademik beceriler, bilişsel beceriler gibi birçok beceri ile doğrudan ilişkisi olan ayrıca bireyin gün içerisinde katıldığı tüm etkinliklerde işine yarayacak olan sosyal beceriler çok çeşitlidir.

Anne-babaların, öğretmenlerin bu becerileri tek tek öğretmesi mümkün değildir. Çünkü bireylerin bu becerileri tek tek öğrenmesi bu becerileri uygun şekilde kullanması için yeterli değildir. Başka bir değişle bireyin öğrendiği becerileri etkili bir şekilde kullanabilmesi, içinde bulunduğu çevreye, çevredeki kişilere ve bu kişilerle etkileşime girme fırsatlarının olmasına bağlıdır.

Zihinsel engelli bireyler yaşıtları ve diğerleriyle sosyal etkileşime girme fırsatını daha az bulmakta, yeni becerileri öğrenme ya da öğrendiği becerileri kullanma fırsatına daha az ulaşabilmektedir. Bunun sonucu olarak bu çocuklar sosyal beceri öğretimi programlarına katılsalar ve bazı becerileri öğrenseler bile çevreleri sınırlı olduğu için bu becerileri kullanma fırsatları az olduğundan dolayı sosyal yeterliliğe ulaşamamaktadırlar. Bu nedenle zihinsel engelli çocuklara ve yetişkinlere, gereksinimleri olan sosyal becerilerin öğretilmesi ve bu becerileri kullanabilecekleri etkileşim fırsatlarının sağlanması gerekmektedir. Bunun için de çocuklara, kendileri ile aynı yaştaki çocuklara sunulan benzer ya da aynı özellikteki çevrelerin hazırlanması, benzer ya da aynı özellikteki etkinliklerin sağlanması gerekmektedir. Bu sağlanamadığı durumlarda zihinsel engelli çocuk sosyal becerileri öğrense bile bu becerileri kullanamayacak, bu becerileri kullanamadığı için de becerilerde yeterliliğe ulaşamayacaktır.

SOSYAL BECERİ ÖĞRETİMİ

Doğrudan Öğretim Yaklaşımına Dayalı Sosyal Beceri Öğretimi

1. 
   Aşama: Bir çocuğa sosyal beceri programında hangi becerileri öğretelim?
   

Sosyal Beceri Listesi

• 
  Dinleme
  
• 
  Paylaşma
  
• 
  Yardım ya da bilgi isteme
  
• 
  Uygun şekilde sınıfa girme
  
• 
  Sıraya girmek/sırada beklemek
  
• 
  Sorulara cevap verme
  
• 
  Selamlaşma
  
• 
  Sırasında uygun oturma
  
• 
  Sınıf kurallarına uyma
  
• 
  Yardım etme
  
• 
  Bir iş yaparken sırasında oturma
  
• 
  Yazılı yönergelere uyma
  
• 
  Bir işi zamanında bitirme
  
• 
  İşbirliği ile çalışma
  
• 
  Öğretmenin dikkatini çekme
  
• 
  Boş zamanını kullanma
  
• 
  Devam eden bir etkinliğe katılma
  
• 
  Okulda suçlanma ile baş etme
  
• 
  Teşekkür etme
  
• 
  Özür dileme
  

Çocuğun gereksinimlerini belirlemek için; “Hangi ortamlarda hangi gereksinime ihtiyacı var?” sorusuna cevap aramak gerekmektedir.

a-) Çocuğun şu anda içinde bulunduğu ortamlar ve bu ortamlarda katıldığı etkinlikler nelerdir?

b-) Bu etkinliklere çocukla beraber katılan kişiler kimlerdir?

c-) Çocuğun bu etkinliklerde başarısını azaltan sosyal yetersizlikler nelerdir?

Bu sorulara cevap verebilmek için kendi gözlemlerimizden yararlanabileceğimiz gibi çocuğun yakın çevresinden de bilgi alabiliriz.

2. 
   Aşama: Çocuğun gereksinimi olan öncelikli beceri ya da becerileri belirlemek.
   

Kendimize bunun için bazı soruları sormalı ve çocuk için öncelikli beceriyi seçmeliyiz.

a-) Hangi beceri/beceriler çocuğun birçok etkinliğe katılmasını kolaylaştırır?

b-) Hangi beceri/beceriler çocuğun arkadaşlık becerilerini arttırır?

c-) Hangi beceri/beceriler farklı ortamlar ve farklı etkinliklerde başarısını arttırır?

d-) Hangi beceri/beceriler çocuğu daha yeterli yapar?

e-) Hangi beceri/beceriler çocuk büyüdüğü zaman da işine yarar?

3. 
   Aşama: Öğretimin özelliklerini belirlemek.
   

a-) Çocuk/çocuklar öğretmek istediğim beceriyi daha önce hiç kullandı mı? (Bu beceriyi kullandığını daha önce hiç gözledim mi?)

Yanıt “Hayır” ise çocuk bu beceriyi öğrenmemiş, kazanmamış demektir. Bu durumda çocuğa sosyal beceri öğretilmeli ve uygun ortamda ve fırsatlarda kullanması sağlanmalıdır. Bunun için doğrudan öğretim yaklaşımlarından faydalanabilirsiniz.

Beceriyi öğretmek yetmez sürekliliğinin ve genellemesinin de sağlanması gerekmektedir.

4. 
   Aşama: Bireysel öğretim mi, grup öğretimi mi yapılmalı?
   

Eğer sosyal becerideki yetersizlik bir öğrencide var ise bireysel birden fazla çocukta varsa grup öğretimi yapılmalı.

5. 
   Aşama: Öncelikli beceriyi öğretmek.
   

a-) Öğrencinin hedef beceriyi fark etmesini sağlamak ve beceriyi öğrenciye tanıtmak.

Bunun için öneri: Öncelikli becerinin öğrenciler tarafından fark edilmesini sağlamak için kısa bir öykü okuyabilir, kukla oynatabilir, hipotetik bir durum yaratarak öğrencilerle birlikte bir öykü oynanabilir. Bunu yapmak, öğrencilerin bir beceriyi kullandıklarında ve kullanmadıklarında neler ile karşılaşabileceklerini sağlayabiliriz.

b-) Hedef becerinin analiz edilmesi ( Öğrenciler ile birlikte hazırlanmalı)

Hazırlarken kendimize şu soruları sorabiliriz: “Bu becerisi var olan bir çocuğun kazanmış olması gereken alt beceriler nelerdir?” ya da “ Hangi alt becerileri olan çocuk bu beceriyi gerçekleştirebilir?”

Bu sorular hedef becerinin beceri analizini yapmamızı kolaylaştırır.

c-) Model olma.

Kazandırılacak becerinin öğretmen, yardımcı öğretmen ve bir öğrenci ile birlikte doğru kullanımının gösterilmesi gerekmektedir.

d-) Rol oynama /prova etme

• 
  Bir fikir, bir durum ya da olay, bir grup önünde dramatize edilir.
  
• 
  Grubun üyeleri, yalnızca dinlemek ya da tartışmak yerine olayın nasıl oluştuğunu izler ve konunun ayrıntılarına inerler.
  
• 
  Rol oynama yönteminde bireyler, başka bir kimliğe, kişiliğe bürünür, başkalarının ne hissettiğini, düşündüğünü ve etkinlikte bulunduğunu anlama olanağına sahip olurlar.
  
• 
  Bu yöntemle bireyler, bir tepkiyle karşılaşmaksızın ve cezalandırma tehlikesi olmaksızın bir başkası gibi hisseder, düşünür ve davranırlar.
  
• 
  Daha da önemlisi, özel sorunlarını bir rahatsızlık hissetmeksizin tartışabilirler.
  

Rol oynama yönteminde dikkat edilmesi gerekenler:

• 
  Rol oynama yönteminin çalışacağımız gruba uygun olup olmadığına karar verilir.
  
• 
  Grup lideri (öğretmen), grubun ihtiyaçlarına göre değişebilecek esneklikte bir planlama yapar.
  
• 
  Dersten önce oyunun ayrıntıları sistematik şekilde planlanır.
  
• 
  Grup, sorun üzerinde çalışmak için motive edilir.
  
• 
  Çözümlenebilecek açık ve özel bir sorun ele alınır.
  
• 
  Roller belirlenirken, gruptaki bireylerin karakterleri göz önüne alınır.
  
• 
  Oturma düzeni grubun diğer üyelerinin de görebileceği, işitebileceği ve katılabileceği şekilde düzenlenmeli.
  
• 
  Örneğin, yarım daire şeklinde bir oturuş düzeni sağlanabilir.
  
• 
  İzleyenlerden olayı dikkatli bir şekilde gözlemeleri izlenir.
  
• 
  Her sahnenin 5-10 dk sürmesi sağlanır.
  
• 
  Gerektiğinde, önemli bölümler tekrarlatılır.
  
• 
  Sınıfta serbest ve güvenli bir atmosfer yaratılmaya çalışılır.
  
• 
  Sınıfta yer alan her bir öğrencinin model olma sırasında gözlemledikleri davranışı beceriyi alt becerileri izleyerek uygun bir şekilde uygulamalarına fırsat verilmelidir.
  
• 
  Sosyal beceri öğretiminde “yardım etme” tekniklerinden yararlanılmalıdır.
  
• 
  Yardım etme sırasında alt beceriler yaptırılırken aynı zamanda tekrarlatılmalıdır.
  
• 
  Ödüllendirme, sosyal becerilerin öğretiminde oldukça önemli olup doğru davranış ve becerileri sergileyen öğrenciler doğru davranışın hemen ardından uygun bir şekilde ödüllendirilmelidir.
  
• 
  Öğrencilerin doğru davranış ve becerileri sergileyebilmeleri için de rahat, güven verici bir sınıf ortamının oluşturulması önemlidir.
  

e-) Becerinin Genelleştirilmesi

Becerinin farklı ortamlarda, farklı kişilerle etkileşime girince ve farklı durumlarda da gerçekleştirilmesi gerekir. Bunun için farklı ortam ve zamanlarda beceriyi gerçekleştirmeyen çocuklara, becerilerin hangi alt basamaklarla gerçekleştirileceği ve niçin böyle davranılması gerektiği tekrarlamalıdır.

Gösteri (Demostrasyon) Yöntemi:

• 
  Gösteri, grup liderinin (öğretmenin) bireylerin önünde bir şeylerin nasıl yapılacağını göstermek ya da bir ilkeyi açıklamak için yaptığı işlemlerdir.
  
• 
  Kısaca, bir konu ya da olayın “gösterilerek öğretilmesi”ne gösteri (demonstrasyon) denir.
  

Örneğin: Kazak katlama becerisinin öğretimi

Akran Aracılı Öğretim Yöntemi:

• 
  Bir konu ya da beceri alanında yeterli düzeydeki bir öğrencinin, yetersizlik ya da başarısızlık yaşayan öğrenciye bire bir destek vermesine dayalıdır.(Vuran, 2012)
  

Drama:

• 
  İletişimi sağlayan, kendini ve kendini tanıma, birbirini anlama, doğaçlama ve yaratma gibi etkinlikleri içeren bir yöntemdir.
  
• 
  Bir düşünceyi beden diliyle, hareket ederek anlatmadır.
  

Fırsat Öğretimi:

• 
  UDA’ya dayalı bir uygulama biçimidir.
  
• 
  Öğretim çocuğun girişimi ile başlar ve hiç ön uyaran verilmez; aynı zamanda hedef davranış gerçekleştiğinde doğal pekiştirme yapılır.
  
• 
  Örneğin: Çocuk arkadaşına teşekkür etti, hemen ardından pekiştireç sunmak gibi.
  

Oyun Temelli Öğretim:

• 
  Araştırmacı oyunlar
  
• 
  Yapı ve inşa oyunları
  
• 
  Hayali oyunlar
  
• 
  Kurallı oyunlar
  

İşbirlikçi Öğrenme:

• 
  Gruptaki her bir öğrencinin öğrenme özelliklerine uygun olarak, birlikte çalışmaları şeklinde yürütülmektedir.
  
• 
  Olumlu bağlılık
  
• 
  Tüm öğrencilerin kazanımı gerçekleştirmesi
  
• 
  Somut öğrenme çıktıları
  

Video Aracılığıyla Öğretim:

• 
  Özel gereksinimli öğrencinin, bir becerinin tüm alt basamaklarının bir akran, yetişkin ya da kendisi tarafından sergilendiği video kayıtları izlemesi ve ardından bu davranışları tekrar etmesi sürecidir. (Vuran, 2012)
  

Kaynakça:

• 
  Vuran, S. (2012), Sosyal Yeterliliklerin Geliştirilmesi: Sosyal Beceri Yetersizliği Gösteren Çocuklar İçin,Ankara: Vize Yayıncılık
  
• 
  Sucuoğlu, B. , Çiftçi, İ. (?), Zihin Engeli Çocuklar İçin Sosyal Beceri Eğitimi (Video)
  
• 
  Ergenekon, Y.(?), Sosyal Beceri Öğretimi (sunu)