Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

IV FƏSİL
MİLLİ DİNLƏR
4.1.Yaxın Şərq
4.1.1. Zərdüştilik
4.1.1.1. Tarixi 
Dünyanın ən qədim dinlərindən biri sayılan zərdüştiliyin mənsubları 
öz etiqadlarını 
“mazdayasna”
(Avesta dilində
“Mazda tanrısına pərəstiş” 
deməkdir. –Red.) və ya 
“vahvi-daena”
(Avesta dilində “xeyirxah din” 
deməkdir –Red.), özlərini isə 
“behdin”
(fars dilində “dindar” mənasına gəlir 
–Red.) adlandırırlar. 
Qərb dünyasında bu din Zoroastrizm kimi məşhurdur. Zərdüştilik və
Zoroastrizm adları sözügedən dinin banisi Zərdüştün adından götürülmüşdür. 
Qədim yunanlar ona “ulduza sitayiş edən” mənasına gələn “Zoroastr” adını 
vermişlər. Onun adı zərdüştiliyin müqəddəs kitabı “Avesta”da “Zaratuştra 
Spitama” şəklində keçir. “Zaratuştra” sözü qədim pəhləvi dilində “dəvələri 
tərbiyə edən”, “yaşlı dəvə sahibi”, “sarı dəvə sahibi” mənalarına gəlir. Spitama 
isə Zərdüştün mənsub olduğu kahin nəslinin adıdır.
Zərdüştün həyatı haqqında etibarlı məlumatları yalnız “Avesta”nın ən 
qədim hissəsi olan “Qat”lardan əldə etmək mümkündür. Lakin bu mötəbər 
məlumatların sayı azdır. “Avesta”nın digər mətnlərində Zərdüşt əfsanəvi 
şəxsiyyət kimi təsvir olunur. Onun həyatına dair əfsanə və rəvayətlər orta əsrlərdə 
pəhləvi dilində yazılmış zərdüşti ədəbiyyatda, habelə X-XI əsrlərdə Bəhram 
adlı şəxs tərəfindən fars dilində qələmə alınmış “Zərdüştnamə” kitabında əksini 
tapmışdır.
Əksər tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Zərdüşt peyğəmbər e.ə. VII-VI əsrlərdə 
yaşamışdır. Elm dünyasında onun doğulduğu yer barədə müxtəlif mülahizələr 
irəli sürülmüşdür. İran, Əfqanıstan, Fələstin və Orta Asiyada dünyaya gəldiyini 

---

141
MİLLİ DİNLƏR 
iddia edənlər vardır. Lakin elm dünyasında Zərdüşt peyğəmbərin Cənubi 
Azərbaycanda anadan olduğunu bildirən tədqiqatçılar da az deyildir. 
Rəvayətlərə görə, Zərdüşt kahin ailəsində dünyaya gəlmişdir. Onun 
atasının adı Poruşasp, anasının adı isə Duqdova olmuşdur. Atası kahin olduğu 
üçün o, yeddi yaşından etibarən bu vəzifəyə hazırlanmışdır. Bunun üçün Zərdüşt 
müxtəlif dini mətnləri əzbərləmiş və ayinlərin yerinə yetirilmə qaydalarını 
öyrənmiş, on beş yaşında kahinliyə təyin olunmuş, iyirmi yaşına çatdıqda isə 
valideynlərindən ayrılaraq, özünü dərk etmək və həqiqəti tapmaq məqsədilə 
səyahətə çıxmışdır. Səyahət zamanı Zərdüşt müdriklərlə görüşərək biliklərini 
artırmışdır. 
Həmçinin rəvayətlərdə qeyd olunur ki, o, 30 yaşında Daitiya çayı 
kənarında xeyir tanrısı Ahura Mazda (avesta dilində “Müdrik Tanrı” deməkdir.- 
Red.) və ya Hörmüzdən (Ahura Mazda adının sadələşdirilmiş forması. – Red.) 
vəhy almışdır. Bu hadisə “Avesta”da belə təsvir edilmişdir: 
“Bahar bayramında 
iştirak edən Zərdüşt dan söküləndə yemək hazırlamaq üçün su dalınca çaya 
yollandı. O, axının ortasından su doldurub sahilə qayıdanda elə bu zaman yaz 
səhərinin təmiz havasında onun qarşısında bir xəyal görünüb onu işıq saçan 
Ahura Mazdanın və başqa beş zatın yanına gətirdi. Bu zaman bu yeddi tanrı 
(ilahə) ona vəhy verdi”
.
Vəhy aldıqdan sonra o, yeni dini təlimi təbliğ etməyə başlamış, insanları 
tanrı Ahura Mazdanın yolu ilə getməyə və xeyirxahlığa dəvət etmişdir. Lakin 
çoxallahlığa etiqad bəsləyən soydaşları onun təlimini rədd etmişlər. O, on il boyu 
diyar-diyar gəzib dolaşaraq öz təlimini təbliğ etmiş, lakin təhqir və təzyiqlərlə 
üzləşmişdir. Dövrün kahinləri onun əleyhinə çıxaraq yeni dinin yayılmasına 
mane olmağa çalışmışlar. Bu on il ərzində Zərdüşt peyğəmbər yaxın qohumu 
Madiomanhdan başqa, özünə tərəfdar qazana bilməmişdir. 
“Avesta”dan belə məlum olur ki, uzun illər təzyiqlərə məruz qalan Zərdüşt 
Kavi Viştaspa adlı hökmdarın simasında özünə himayədar tapmışdır. Onun adı 
“Qat”larda dörd dəfə çəkilir. Bu hökmdarın yaşadığı yer və idarə etdiyi dövlət 
barədə dəqiq məlumat olmasa da, tədqiqatçılar onun bir tarixi şəxsiyyət olduğunu 
inkar etmirlər. 
Rəvayətlərə görə, Kavi Viştaspa Zərdüştün dinini qəbul etdikdən sonra 
təkcə öz ölkəsində deyil, habelə digər məmləkətlərdə də yaymağa başlamışdır. 
Hesab olunur ki, Zərdüşt Kavi Viştaspanın sarayında yeni dinin əsaslarını 

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
142
formalaşdırdı, dini ayinləri və dua mətnlərini sistemləşdirdi. O, ömrünün 
sonunadək Kavi Viştaspanın sarayında yaşadı, 70 və ya 77 yaşında ikən qətlə 
yetirildi. Belə ki, köhnə inancların tərəfdarı olan bir kahin dua edən Zərdüştün 
kürəyinə xəncər saplayaraq onu öldürdü. 
Zərdüşt üç dəfə ailə həyatı qurmuşdur. Bu evliliklərdən Urvatat-nara, 
Hvara-çitra, İsad-vastra adlı üç oğlu və Freni, Triti, Poruçista adlı üç qızı 
dünyaya gəlmişdir. Onun ölümündən sonra Zərdüştilik təlimi Yaxın və Orta 
Şərqdə, o cümlədən Azərbaycan, İran, Orta Asiya, Əfqanıstanda geniş intişar 
tapdı, Əhəmənilər dövləti (e.ə. 550 – e.ə. 330) və Sasanilər imperiyasında (224 
– 651) dövlət dini səviyyəsinə yüksəldi. 
Onu da qeyd edək ki, zərdüştiliyə məxsus ilk yazılı abidələr Əhəmənilər 
dövləti dövründə yaranmışdır. Sasanilər imperiyası vaxtı isə mərkəzləşdirilmiş 
zərdüşti dini təşkilatın formalaşdırılması məqsədilə tədbirlər görülmüş, 
habelə Adurbad Mahraspandananın rəhbərliyi altında “Avesta” kitabı 
sistemləşdirilmişdir. 
İslamın gəlişindən sonra Zərdüştilik əvvəlki hakim mövqeyini itirmiş 
və tənəzzülə uğramışdır. Hazırda azsaylı zərdüşti icmalar İran və Hindistanda 
mövcudluğunu qoruyur. Bununla yanaşı, Əfqanıstan, Tacikistan, Pakistan, 
habelə ABŞ və bir sıra Avropa dövlətlərində zərdüştiliyin mənsublarının 
yaşadığı məlumdur. Lakin müasir dövrdə dünyada yaşayan zərdüştilərin ümumi 
sayı dəqiq bilinmir. Ehtimal olunur ki, dünya üzrə bu dinin mənsublarının sayı 
125-300 min nəfər təşkil edir.