Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

nur.

2. 
   Psixogen tosir noticosindo psixosomatik funksional pc malar müşahidə olunur. Bu zaman kardial tunk&ional rcaksiy^l çox torləmə, kokoləmo, qusma, qobizlik, enurez (sidik saxU ma), seksual pozulmalar kimi özünü büruzə verir.
   
3. 
   Şəxsiyyotin və onun hoyocanlarmın xiisusiyyotlorindon lı olaraq psixogen tosiro müoyyon münasibotin olnıası ılo əla<$j psixomatik pozulmalar has verir. Belə şoxsiyyətlor: a) piylənmə" b) zodoyo, v) riitiindon vo alkoqoldan a>ılıl:q göstəriılər. Mosəl
   

1. 
   qida qəbulu heç do ancaq bioloji vo fızıoloji akt hesab mir, Qidanın keyfiyyoti vo kəmiyyoti şoxsiyyot torofindon hom sosial pozısiyası, statusu kimi qiymətləndirılir. Onlar piylonm ciddilik, sanbaliihq kimi qobul edirlor. Norman Mcyler yazi «Siyasətçilor anq ola bilməz. Anq adam rəhbər vəzifələrdə in hissi bağışlanıır». Piylonmış adamlarda öziinütosdiqo, nüfuza, rafa, təhlükəsizliyo no dorocədo nail olunmaya baxmaq lazim" Qidanm normadan çox qobulu özündon narazılığın, müvəffəq' yotsizliyin kompensasiyası kimi baxılmahdır. insanlar bu kom; sasiyadan ona gore istifado edirlor ki. bu daha etibarh mexani dir.
   

Bu kompcnsasiya mexanizmi nevroz, depressıya nahnda olaf şəxsiyyətlərdə do müşahıdə olunur.

Yoni: a) hor bir işi dəqiqliklo, dıqqotlə, ıncəliklə vo çalışqan? lıqla icra edənlorın oksı olan ınsanlarda zodolonnıoyo meyillik kij mi psixosomatik pozulma olur.

2. 
   psixosomatik pozulmanın dıgər forması toksik maddələ^ dən, tiitündən vo dormandan asılılıqdan, alkoqolizmdon omolo g lir. Няшма
   

Psixogen tosir zamanı tütiindon istifado noticosindo tenəffi" yollarının xəstəlikləri, bronxit, ağ ciyər xorçengi vo qan-dam xəstoliklori baş verir. Həyat stimulu olmayanlar, işsizlor, bir pro, lemin həllini sobirsizliklə gözləyonlor keskın tütün asılılığına dü-çar olurlar. Ycniyctmə vo gone adamlar tütündən istifado etməkla özlərini daha da böyük göstənnok, özünəinama nail olmaq üçün risqə gediılor.

Alkoqol qəbul etmoklo cyforiya (yüksok əhval-ruhiyyə) hissi keçıron «dordli», «problemlı» şəxsiyyət sanki, yüngülləşir, qorxJ

172 . һоуәсаш vo real problemlori ımudur. Əslindo iso bu. psixoloji Üdafiə reaksiyasıdır. ПоппаП asılıhğı zamanı qobul olunan preparatın növü osas rol nyır. Əsason, eyforiya. xoş too-sıiratlar, qeyri-ıeal arzular pey-oluı Evni təsiı güciino malik bir preparatı digori ilə əvəz edo bi-ı. Yoni alkoqol-siqaret-kofe-dorman-narkotik maddolor zonciri ır.

Toksik asılılıq osason psixi izaha malik olur. Məsələn, siqaret dikdo «aclığt unutmaq». «yuxulamanı yaxşılaşdırmaq». alko-tqobul etdikdo «susuzlıığun yatması», «bövroklərə xeyirli olma-, «hokimlər do içir vo çokir», «içon do ölür. içmoyən do ölür» ləri ilo p^çixolojı bəraət müşahidə olunur.

• Psixosomatik xəstolikiərin profilaktikası vacibdir. İrısanın sinir temino monfi təsir göstoron vo somatik xəstolikloro sobob olan Г ncço faktor mövcuddur.

I) Ba/ar iqtisr.diyyatı insanlar qarşısına miioyyon təloblor qo-f. Onlardan geri qalmaqla insan comiyyotdoki mövqeyini itirir; onun hoyat soviyyəsino tosir edir, psixi gorginliyin vo narazih-s bobino çevrifir.

Miihitin tolobino osason ogər şoxsıyyəto gorginlik, fiziki horo-tsizlik tosir edorso bu somatik simptomlann formalasmasma so-|b olur. Belo şəxslər qida qobulu, siqaretcekmo vo alkoqol qobul

oklə məşğul olur vo damar xostoliyinə düçar olurlar (hipertoni-, infarkt vo nevro/.iaşma).

İ Digor torofdon, makrososial stress faktorların (müharibo, inqi h. iqtisadi vo siyasi böhranlar aiddir) tosiri zaman' psixogen po-Iniülar, intihar siilh dövrüne nisboton çox olur. Çünki makrososi-stressor faktorlar (mosolon. miiharibo) insanin bioloü varlığına, lüko gotirir vo onun tofokKuriinii, hisslorinı nıüovyon moqsode oldorok. msam daxili miinaqisodon azad edir İşsi/lik,. iqtisadi çotinlik dövriindo iso oksino. miioyyon ohali plan özlorini atılmış, lazımsız hesab edir vo digorlorino nisbo-II alçaldılmış sayırlar. Belo olan halda psixı sağlamlığa monfi to-daha qabafiq olur vo «hoyatdan bezenlor» çoxahr, intihar vo xosomatik xestoliklor artir.

• Urbanizasiva ilo olaqodar da psixoloji problemlor çoxalır. Şə-

liisinin koskin artmasi ev, moktob, su vo s. problcmlorini ya-Tff vo bu strcssorlann tosiri altinda psixosomatik xostoliklor ya-lir.

173

Sənaye müəssisələri, nəqliyyat küy yaradır. 65 - 90 db aı küy neyrovegetativ pozulma yaradır.
Daha zəif küy psixogen, psixoloji təsirə malikdir (hoyat mühi-l tinən narahatlıq gorginlik, narazılıq yaradır).

Ekoloji vəziyyətin çətin olduğu şəraitdə psixoloji vo patofızio-1 loji pozuntular formalaşır. Panel evlər küyü bir evdon digonnə ve-| rir vo psixogen mühit daim insana tosir edir.

Cəmiyyətdə kişi və qadın arasinda bərabərlik iqqisadi cohət-l dən mümkündür. Lakin ailədə isə qadm əlavə olaraq ev qayğılanl və işləri ilə məşğuldur. Ailədə iinsiyyot dairəsi daralmısdır, ancaq 1 axşam biitiin ailə bir ycro yığışır, lakin yeno iinsiyyot po/ulur. cün-1 ki televiziyaya baxma buna səbəb olur. Bir torofdon televiziya ver-J ilişləri (böyük və kiçiklorin eyni verilişə baxması) uşaqları vaxtın-1 dan qabaq böyüklərin diinyasına daxil cdir, onlar bunu axıra qodəfj dork etmədon, fızioloji soviyyədə reaksiya verir vo «оуапта» pro-| sesi baş verir. Uşağın real hoyati, biliklori ilo fizioloji lolobatlanj arasinda münaqişə yaranir vo demok olar ki, uşaqların 95%-do nev-1 roz halı formalaşır.

Ailədə atanın yüksok nüfuzu, onun sözünün qanun olmasij prinsipi pozulmuşdur. Çünki hal-hazırda ailədə demokratik prinsip-1 lərin olmasından söhbət gedir (yəni kor-koranə tabeçilik vo icra] yox, ailədə açıq fikir mübadiləsinə ycr verilir).

Sadalanan psixi stress faktorlarının insana tosiri onun nıoıısubj olduğu ictimai qrupdan, tərbiyəsindən, temperamcntindon, xarakte-l rindən, həyat meyarlarından, sərvət meyllərindən və adaptasiya qa-biliyyətindən bilavasito asılıdır.

Son illərin strcssorları sırasına baxaq:

1. 
   iş, onun təşkili vo iqtisadi çotinliklər;
   
2. 
   ailo üzvlərinə çətinlik yaradan gcniş tolobat mallan ilo too hizat;
   
3. 
   işləyən qadınlarda bu toləbatlarla olaqodar omolo goləi psixi gorginlik;
   
4. 
   holl olunmamış ev problemi;
   
5. 
   ailo münaqişələri, işdo vo digor yerlordo olan narazılıqlar;
   
6. 
   gərginliyi frustrasiyani aradan götürmək moqsodilo toks' maddolordon istifado (alkoqol, nikotin, narkotik maddolor vo s.)l
   

Bunlan aradan qaldırmaq üçün psixi gigiyena vo protilaktikj totbiq olunmahdir.

1. Uşaqların torbiyosi sahosindo qadağanlar, qorxu omolo g

174 tirmo ilo yox, davranış nümünələri osasinda tərbiyoyə geniş yer verilmolidir. Himayədarlıq atmosferi yarannamaq, münaqişəni sa-kit halda yatırmanı nümunədə göstərmək. Uşaq öz təcrübəsindo hor şcyin qiymətini bilmolidir. Uşağın qorxduğu işə onu kəskin itə-leməmək fıznki omoyo maraq oyatmaq.

2. 
   Yeniyetmələrin seksual tərbiyəsini diizgiin qurmaq. Ozünə qarşı qızın oğlana, oğlanın qıza qarşı məsuliyyətliliyi torbiyo olun-malıdır.
   
3. 
   Böyüklərdo əməyi düzgün qiymotlondirmə, düzgün işgüzar davranış göstormək, diizgiin tənqidi qəbul etınək, şəxsi uğursuzlu-ğa, sarsıntıya qarşı dözümlü olmaq təlqin cdilməlidir.
   
4. 
   Çox yorulmaqdan qorunma. Çünki bu zaman görülon işə an-iıpatiya formalaşır.
   
5. 
   Boş vaxtdan diizgiin istifado etmok. Aktiv istirahət forma-
   

sından istifado etmok.

6. 
   Hoyat partnyorunu diizgiin seçmək. Ahəngdarlığı tomin et­mok üçün maraq və baxışlann üst-üstə düşməsi, səbrli olmaq, öz hisslərini cilovlama bacanğı vacibdir.
   
7. 
   Sakitlik, «boşalma», yayınma kimi davranış formalarına yer vermək lazimdir. Yumor, fiziki və zehni boşalmalar, autogen məşq, «yoqa», yuxu vasitosilo buna nail olmaq mümkündür.
   

Toksik maddolordon, türündon, alkoqoldan imtina.

Buna nail olmaq iiciin ohali qruplanna miihazirolor oxunmali, qozet, radio, televiziyadan diizgiin istifado etmok lazimdir. Uşaqla-ra valideyn vo miiollimlor vasitosilo tosir ctmok, moslohotxanalar ■çmaq lazimdir, ohaliyo tclefonla psixoloji moslohotdon diigiin isti­fado etmok. Yaşlı vo tənhalar üçün «Ümid» ocağı təşkil etmok vo s.

Biitiin bu vasitolor psixosomatik xəstəliklorin qarşısını alar vo adamlann psixi sağlamlığını tomin cdor.
6. Ali hisslor

Insamn hisslori çox vo rəngarongdir. Şadlıq, giimrahhq, yor-fcunluq, zoiflik, etinasızlıq, danxma, qiisso, kodor, olom, toossiif, qorxu, qozəb, dəhşət, intizar, narahatlıq, şübhə, təəccüb, gözəllik, •cvgi, nifrot, kinayə, qisqanchq, utancaqhq, iftixar vo s. kimi miix-lolif hisslor vardir. Hisslor holo qəti təsnif edilmomişdir. Insan hisslorinin çoxiuğu, rongarongliyi onun öziinün otraf varhga miix-

175 təlif miirıasibət bosləmesinden irəli golir. Axı, insan təbioto, ct miyyotə, insanlara, ictimai müəssisolerə, əmək fəaliyyətinə onun nəticelərinə. müəyyən oxlaq normalanna, ailə münasibətləı nə, bir sözlo. gcrçokliyə hər hansı bir münasibət bosloyır. Həmi bu gcrçoklik insan hisslorinin mozmununu təşki' edir. Buna g< do hisslori iki osas cohoto: 1) hisslorin yönəlmiş olduğu obyektleİ rə, 2) hisslorin mozmununa göro növloro bölmok olar. Bu cobotdonl insamn ali, mürokkəb hisslori diqqoti xiisusi olaraq colb edir. M min hisslor osasinda insamn ictimai hoyata, oxlaq normalanna olan] münasibətini toyin etmok mümkiindür.

Ali hisslor comiyyotin iizvii kimi insanin yiiksok dorocodo in4 kişafının məhsulıı olub, mozmunca on zongin hisslordir. Bura» oxlaqi, zehni vo cstetik hisslor daxildir.

Əxlaqi hisslor miioyyon comiyyot miqyasında möv-cud olan oxlaq normalanna boslonon subyektiv münasibətlə bağfl dir.

Əxlaqi hisslorin obyekti ayn-ayn adamlar, insan qruplan.B sanlar arasmdaki miinasibotlor, ictimai hoyat hadisolon vo qanunj Ian, eloco do adamın öz hərokət vo rəftarları ola bilor. Ogor homin] hadisoloro münasibət mövcud comiyyotin birgoyaşayış qaydalannJ uyğıın golirso, miioyyon davranış normalanna müvafiqdirso, о za-J man insanda miisbot oxlaqi hisslor yaranir. Xeyirxahliq, dostli rəğbət, yoldaşlıq, kollcktivçilik, məsuliyyət hisslori belo hiss dondir. Bozon do insan mövcud oxlaq normalanna uyğun horokJ etmir, öz monafcyini comiyyotin monalcyindon iisiiin tutur. Bu zaJ man onda fərdiyyətçilik, bədxahlıq, düşmənçilik, paxıllıq vo s. Д mi monfi hisslor kök salır. Öz yaramaz horokot. vo roftarimn ictirnM oxlaqa uyğun goltnodiyini dork edon, bunun iiçün dətin iztirab çiron adamda iso təossüf, pcşmançılıq, utancaqlıq, xəcalət çəl kimi oxlaqi hisslor nozoro çarpır.

Demoli, oxlaqi hisslor mövcud comiyyotin roftar vo oxlaq nc malanna insanin boslodiyi monfi vo ya miisbot miinasibotin oks dirilmosidir. Odur ki, muxtolif hoyat şəraitındə yaşayan insanh oxlaqi hisslori do mozmun etibarilo bir-birindon forqlonir. Bi goro do hor bir tanxi dovrdo insan hisslorinin torbiyo edilmesil moqsodi vo istiqamoti do dəyişilmiş, yeni forma vo məzmun ki ermisdir.

«İnsan insamn dostu, yoldaşı vo qardaşıdır» prinsipi hökm

176 ron bizim comiyyotdo torbiyo alan yeniyetmə vo genclərdə on no-cib oxlaqi hisslor inkişaf edir.

Bakimn 134 saylı məktəbinin şagirdi Tofıq Hiiseynov vo Ağ-dam şəhərindəki 1 saylı məktobin şagirdi Sədrəddin Bayramov su-da boğulan moktoblini xilas etmiş, lakin özləri iso həlak olmuşlar. Başqasınm həyatını xilas etmok üçün öz həyatını qurban vermis olan Tofıq Hiiseynov vo Sədrəddin Bayramov kimi ycniyctmələr-do nocib oxlaqi hisslorin inkişaf etdiyi aydin surotdo görünür. Qar-das Giirciistanda tobii folakot zamam (1987-ci ilin yanvar - fevral ■ylarında) Ağdamın Mahrızlı kondindon olan siravi osgor Rahib Məmmədovun öz hoyati bahasina 28 nofori tobii folakot osirliyin-don xilasetmosi hoqiqi igidlik nümunosi vo yüksək beynolmilolci-liyin parlaq ifadosi deyilmi?! «Molodyoj Qruzii» qozetindo dorc olıınmuş matcrialda deyilir: «Rahib dostluğun vo qardaşlığın, insa-ni borcu ycrino yetirmoyin no demok olduğunu yaxşı bilirdi. Homi-şolik olaraq Qaladidi kəndinin qadınları vo kişilərinin, uşaqlarının vo qocalannın qəlbində yaşamaq üçün ölümə sinə gənnişdi».

Bu təsadüfı deyildir. Çünki onlarda, eloco do onlarla vo bolko yiizlərlə digər şəxslərdə oxlaqi hisslor sosial miihitin yüksok oxlaq normalan mövcud olan bir mühitin tosiri altinda təşokkül tapıb.

Qarabağ müharibəsi dövründo respublikamızın bir çox gənclə-ri yüksok vətənpərvərlik hissi nümayiş ctdirmişlər. Bu ülvi hiss adamlanmızm öz vətəninə hədsiz mohobbot bəsləmosində onun miivəffəqiyyətini gördükdə ürəkdon sevinməsindo, düşmənlərinə dorin nifrot besləmosindo ifado olunur.

Yoni vətonpərvərlik hissi xalqımızın qeyrətli övladlarında sa­doco olaraq seyrçilik soviyyosindo qalmır, lazım gəldikdə onları Voton yolunda öz canını belo əsirgəmoməyə tohrik edir. Yeni so­sial şoraitlə olaqodar olaraq yoldaşlıq, dostluq, kollektivçilik, hu-manizm hisslori do adamlarımızda yeni mozmun vo mahiyyot kosb ctmişdir.

Estetik hisslor təbiətin, incəsonət əsərlərinin gö-lolliyini qavramaq, dork etmoklə əlaqədardır. Çünki insanlar icti­mai təcrübədə dünyanın gözəlliyini do oks etdirmok qabiliyyoti ol­do etmişlor. Bu zomindo insanda muxtolif estetik hisslor təşokkül tapmışdır. J.J.Russo gostorir ki, gözollik vo ona miinasibotdon do-^an miiqoddos idcya vo vozifo hissi ancaq insan qəlbində yaşayır.

Füsunkar təbiət mənzorələri, yaşıl çomənliklor, güllü, çiçəkli yamaclar, şır-şır axan bulaqlar, aylı gecələr, quşların nəğməsi və s.

insanda estetik hisslər doğurur. Məlumdur ki, təbiətin gözəllikləri bizdə müxtəlif əhvali-ruhiyyo yaradır. Məsələn, kükrəyib daşan çaylar insanda bir cür göz yaşı kimi duru vo sakit axan sular isə baş-qa bir əhvali-ruhiyyə yaradır. Yaxud aylı-ulduzlu aydın gecəlor bizdo fərəh, şadlıq, nikbinlik, qövsü-qüzeh miivazinət, sakitlik, sə-rinlik əməlo gətirir. May və iyun aylannda Göy göliin təbii mənzə-rələri kimi valeh etmir?

Insanin estetik hisslərinin ilk mənbəyi təbiətin gözəlliyidir. Bundan sonra insana gözəllik hissini təlqin edən, həmin təbiəti ob-razlarla oks etdiron bədii ədobiyyat, incosənot osərləri və musiqi-dir. İnsanın özünün hərəkət və rəftarlan da bu və ya digər estetik hiss doğura bilor. Tosadüfi deyildir ki, tarix boyu mütofəkkirlər in­san gözolliyino böyük qiymət vennişlər. «İnsan diinyanın əşrofı-dir» deyən dahi Nizami, «insanı daima inkişaf edon təbiətin son osəri» hesab edən Höte, «Үег üzündə ən böyük gözəllik insan gö-zəlliyidir» deyon Pestalotsi bu fıkrə təsadüfən golmomişdir. Çünki insanin fiziki vo monovi gözolliyi bir sira estetik hisslor doğurur.

N. Q. Çernışevski gostorir ki, biz on gözəl şeyi təmənnasız ola­raq sevirik, ondan zövq ahnq, onu bizo oziz olan bir adam kimi se-virik. Gözəllikdə no iso bizim qəlbimizə yaxin, oziz olan bir şey var.

Bizim estetik hisslərimiz həmişo bu vo ya digor maddi toloba-tımızın ödənilməsi ilo bilavasto olaqodar olmur, onlar aclığımızı və ya susuzlugumuzu tomin elomoyo, yaxud hoyatimizi muhafizo et-məyə yönəlmir. Hotta bozon gözəl musiqi vo ya bodii osordon ah-nan estetik hiss, insana aclığı, susuzluğu belo miioyyon miiddot unutdura bilir. Dilimizdə işlənən «о qodor gözəldir, adam istoyir ki, yeməyib-içmoyib ona tamaşa etsin» ifadosi do bunu aydin surot­do gostorir. Mosolon, meyvələri çox canh vo hoddon artıq gözəl tosvir etmiş olan bir rəssamın əsərinə baxdıqda, adamin ondan xo-şu golir, onu seyr edorok, belo gözollikdən zövq alır, homin mey-volori yemok barodo iso düşünmür. İnsan gözəllikdən bu monada təmənnasız zövq alır.

Bozon insanin estetik hisslori oxlaqi hisslori ilo birləşir. Moso­lon, insan bozon Votonin tobii mənzərələrindən do gözəl mənzə-rələrə rast gələ bilor, ondan hozz alar, lakin bir az kecon kimi ho­min gözəllik insanin göziində başqalaşır, sanki Voton hosroti hissi-nin tosiri altinda öz cazibədarlığını itirir, adam artıq darıxmağa baş-

178 layır, Votonin boz çölləri belo, insanin nəzərində dəyişir, gözəllə-sir. daha cazibodar olur vo insam özünə çokir.

İnsanın estetik hisslorino noinki oxlaqi hisslori, hom do onun dıınyagörüşü, yaşadığı ictimai şərait do tosir edir. Bu cohotdon in-sanların nəzorində gözəllik meyarı başqa-başqa olur. Nozoro almaq lazimdir ki, gözəllik vo ya çirkinlik haqqinda insanların tosovviir-lori noinki ayn-ayn tarixi dövrlərdə, hom do eyni bir dövrdə yaşa-\ an muxtolif sosial qruplann nümayəndələrində do başqa-başqa olur.

Zehni hisslor insanin idrak foaliyyoti ilo olaqodar olan, onu otraf alomi daha dorindon vo otrafli dork etməyə yönəldən mü-mkkob hisslordir. Homin hisslor tolim prosesindo, elmi axtanşlar, lleco do incosonotin muxtolif növlori üzrə yaradıcı foaliyyot zama-ni meydana çıxır. Zehni hisslor insanin zehni, idrak foaliyyoti pro­sesindo yaranir vo onun vasitosilo törədilir. İnsanın təbiətin sirləri-iK) vaqif olmaq cəhdi, bilik əldəetmə meyli miixtolif hisslor doğu-Iли, homin hisslor bu vo ya digor nozori vo ya əməli mosolonin hol­li ilo olaqodar olur.

Hor hansi bir mosoloni holl etmok üçün insan düşündükdə, on­da bir sira zehni hisslor omolo golir. Ogor məsolə miirokkobdirso, aydin deyilso, çətin holl edilirso, insan öz hoyatinda tamamilo yeni bir obyektlo rastlaşırsa, onda homin cismi otrafli dork etmoyo toh­rik edon toocciib hissi özünü gostorir. Mürəkkəb fıkri mosolo holl cdildikdon sonra insan homin dəqiqo vozifəsini bitmiş hesab etmir, alınmış cavabın, həllin gedişinin doğru olub-olmaması üzərində düşünməyə başlayır, bu zaman insanda şübhə hissi əmələ golir. Bu şübhəni aradan qaldınnaq üçün adam öz noticolorini ycnidən yox-layır. Əgər mosolonin diizgiin həll edilməsinə inanırsa, bu zaman şübhə hissi öz yerini inam hissino verir. Beləliklə də şübhə, tooc­ciib, inam, fəhm, yenilik, heyrət hisslori zehni hisslor hesab olunur. Çünki homin hisslor insanin zehni foaliyyoti zamam omolo gol-moklo onu daha geniş miqyasda axtarışlar aparmağa, obyektiv alo-ıııin qanunauyğunluqlarını kəşf etmoyo, cisim vo hadisolor arasin­da az nozoro çarpan əlaqələri aşkar etmoyo tohrik edir.

Platon vo Aristotelin fikrinco, hor cür fəlsəfənin başlanğıcı to-occübdür. Onlann bu sözündə böyük mona var vo buradan homin hissin no dərəcodə böyük idrak əhəmiyyotinə malik olduğu aydin-laşır. Çünki insan tooccübləndikdo onu heyrətə gətiron, çox ciddi axtarışa, idrak foaliyyetinə təhrik edon, həqiqəti müoyyənləşdir-тоуө sövq edən mühüm zehni hiss şübhə hissidir.

Görkomli sonotkarımız Hüseyn Cavid şübhə hissinin mahıyyə-tini poetik şokilde сох dəqiq ifado etmişdir:

Şübhədir hər həqıqotin anası, Şiibhədir ohli-hikınətin babası, Şübho artarsa, hom yəqiq artar, Mərtfət nurlu şübhədən parlar.
İ. P. Pavlov haqh olaraq gösterirdi ki, elmi fikirlərin məhsuldar oiması üçürı insan gorok daima məsəloloro şübhə ilə yanaşsın və özünü yoxlasın. Belo olduqda real varliq aaha donndən dork cdil-mış olar. Bununla da msarıın xarici alomi yaradıcı surotdo dəyişmə-sınə imkan yaranir. Yoni insanin idrakı getdikco dərinləşir, cisim vo hadisolorin rnahiyyotini, onlar arasındakı qanunauyğun olaqo və miinasibotlori daha otrafli əks ctdirmiş olur.


VI FƏSİL

ŞƏXSİYYƏ Т QARŞILIQLI SOSİAL TƏSİRİN OBYEKTİ KİMİ
1. Foaliyyotin sosial (normativ) tənzimi: sosial mövqe, gözlomələr və nozarot
Şəxsiyyotin sosial qrupda ycrini tohlil etmok üçün psixologiya­da mövqe vəya status (latinca status - voziyyət demok­dir) anlayışından istifado olunur.

Hor hansi bir qrupu psixoloji cohotdon tohlil cdondo qrup üzvlərinin mövqcyinin eyni olmaması fakti dorhal diqqoti colb edir.

Sosial qrupda onun üzvlərinin mövqeyini sociyyolondinnok iiciin iki şkaladan - maaş codvoli vo hörmot şkalasından istifado et­mok olar. Golin, ovvolco hor hansi bir zavodun, fabrikin vo ya məktobin maaş codvoli ilo tanış olaq. Mosolon, məktəbin maaş cədvəlində, ovvolco, direktorun, sonra onun müavinlərınin, daha sonra metodıst müəllimlərin, baş müollimlərin, müəllimlorin vo s.

180 emok haqqı yazılır. Görəsən, moktob rohborlorinin, miiollimlorin ve başqa işçilərin pcdaqoji kollcktivdo nufuzu onlann maaş cədvə-lindoki yeri (sırası) ilo avtomatik surotdo miioyyon olununnu? ogor biz homin pcdaqoji kollcktivdo psixoloji todqiqat apanb onu hönnot şkalasına görə səciyyələndirsək, məlum olacaqdır ki, qrup­da adamlann mövqeyi muxtolif obyektiv vo subyektiv amillorlo şortlənir.

Əmok haqqı insanin sosial mövqeyini sociyyələndirən on umu-mi zahiri olamotdir. Lakin, bununla belo, onun özünəməxsus sosi­al-psixoloji ohomiyyoti vardir. Əmək haqqı insanin peşə-ixtisas (tohsil) soviyyosi ilo miioyyon olunur vo tutduğu vəzifə ilo bilava­sito bağlıdır. Bu baximdan mövqe anlayışı, birinci növbədə, şəxsiy-yotin hiiquq vo vəzifələri osasinda tohlil cdilmolidir. Sosial-psixo­loji todqiqatlar gostorir ki, şəxsiyyətin solahiyyoti bilavasito onun hüquqları ilo miioyyon olunur. Lakin solahiyyot holo şoxsiyyətin qrupda hörmət vo nüfuzunu öz-özünə miioyyon etmir. Burada psi­xoloji baximdan on başlıca çətinlik ondan ibarotdir ki, çox zaman şoxsiyyot özünün huquq konsepsiyasını həddindon artıq şişirtdiyi halda öz üzorinə düşon vəzifələri diizgiin qiymətləndiro bilmir. Ilk baxışdan no qodor qəribə görünso do, şoxsiyyotin qrup iizvlorino psixoloji tosir dorocosi onun hiiquqlanndan daha çox öz vəzifələri-ni layiqincə yerinə yetinnosilə bağlıdır.

Eyni bir qrupda eyni hüquqlu muxtolif şəxsiyyotlərin qrup uzvlorino tosir dorocosinin muxtolif olmasi kimo molum deyildir? Sosial psixologiyada bu cohoti şəxsiyyətin hönnət vo nüfuzu anla-yışı ilo ifado edirlor. Əgor solahiyyot şəxsiyyətin mövqcyini rəsmi səviyyədo xarakterizo edirsə, hörmət vo niifuz onun şəxsi qarşılıq-h miinasibotlor sistemindəki vəziyyətini əks etdirir. Hörmət vo nii­fuz psixoloji cohotdon şəxsiyyətin xidmotlərinin ətrafdakı adamlar torofindon tosdiq olunmasi, bəyonilməsi vo qobul edilmosi demok­dir. Hörmət vo niifuz insanin şəxsi qarşılıqlı miinasibotlor sistemin-doki voziyyotini xarakterizo etmok üçün miihiim ohomiyyoto ma­likdir. Bununla yanaşı olaraq onlar şəxsiyyotin öz səlahiyyotini müvoffəqiyyətlə hoyata keçirməsinin zəmri psixoloji şərtləri kimi meydana çıxır. ftfiı

Şəxsiyyotin hörmət vo nüfuzu onun əmək töhfolori ilo yanaşı hom də şox.i keyfıyyətləri, qrup üzvləri ilə münasibətlorinin xa­rakteri vo s. Лә miioyyon olunur. Hörmot vo nüfuzun formalaşma-sında cins-yaş amilləri (qoca, qadın vo s.) do miioyyon rol oynayır.

181

Hər bir adam bir песо sosial qrupun iizvii kimi foaliyyot gosto­rir. Mosolon, ailo şagird üçün bir qrupdur, sinif kollektivi ikinci, si-nifdoki dostları üçüncü, mohəllədəki yoldaşları dördüncü, bağ evindəki yoldaşlan beşinci qrupdur və s. İnsan 9-10, hotta daha çox sosial qrupun iizvii ola bilor.

Ünsiyyət dairəsi genişlondikco, insanin miinasibotlor şəbəkəsi do mürəkkəbloşir. Lakin bir cohot aydındır: insanin biitiin qruplar­da mövqcyi adətən eyni olmur. Hotta bir qrupda qeydsiz-şortsiz li-derə çevrilmiş hor hansi bir adam bozon başqa bir qrupda onun adi üzvlərindən biri kimi iştirak cdir vo oksino, bir qrupun adi iizvii başqa bir qrupda lidcr rolunda cms edir və s. İnkişaf səviyyəsinə, foaliyyot vo ünsiyyotin məzmununa görə bir-birindon forqlonon qruplarda: şəxsiyyətin statusunun muxtolif olmasi tamamilo qanu-nauyğun haldır. Lakin bununla belo iimumi cohot kimi qcyd etmok lazimdir ki, şəxsiyyətin bir qmpdaki mövqeyi onun digor qrupdaki mövqeyinin formalaşmasına bu vo ya digor dorocodo tosir gostorir. Mosolon, işlədiyi kollcktivdo adamın mövqeyinin yüksək olmasi onun ailədəki mövqeyinə miihiim tosir gostorir. Adama öz ailosin-do - hoyat yoldaşı, usaqlan vo b. böyük hönnətlo yanaşdıqda, bu, qonşuların ona miinasibətinə miihiim tosir gostorir vo s.

Bos, sosial qrupda insanlarm bir-biri ilo qarşılıqlı olaqo vo ra-bitolori no ilo şərtlənir? Bu prosesdo qrup üzvlərinin mövqeyi nə kimi ohomiyyoto malikdir? insanlarm sosial qrupda qarşılıqlı mii­nasibotlori öz-özlüyiində onlann mövqcyi ilo şərtlonə bilormi?

Birgo foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo insanlarm bir-birilo qar-şılıqlı olaqo vo rabitolori sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. insanlar sosial qrupdaki mövqelərindən asılı olma-yaraq sosial normalara omol edirlor.

Sosial normalar dedikdo tarixon omolo gəlmiş vo miioyyon olunmuş davranış vo foaliyyot qaydalan nozordo tutulur. Norma la­tin sözü olub qayda, niimuno demokdir. Siyasi, omok, hiiquq, mo­doni, etik (oxlaq) vo s. normalar buna misal ola bilor.

Insanlar sosial nonnalan monsub olduğu qrup vasitosilo mo-nimsoyirlor. Hor bir qrupda mövcud olan normalar da sosial norma-lardir. Qrup nonnalan comiyyotin sosial nonnalanm özünəməxsus şəkildə oks etdirir.

Sosial normalann funksiyalan muxtolifdir. Psixoloji baximdan onlann ikisi xususilo miihiimdur.

Sosial normalar, yuxanda qcyd cdildiyi kimi, birinci növbədə,

182 insanlarm münasibətlərini tonzim edir. Hor bir qrupda böyüklə ki-çik, qadınla kişi, müollimlə şagird, direktorla sex rəisi və başqaları •rasındakı miinasibotlor sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. Sosial normalann tənzimetmə funksiyasi dedikdo bu cohoti nozoro nhrlar. Onlann osas funksiyalarmdan biri iso qiymotlondirmo lunksiyasıdır, yoni insanlar sosial normalar vasitosilo noinki başqa ıdamların, hom do özlorinin davranış vo rəftarını qiymotlondirir, muxtolif yollarla özlərinin qarşılıqlı münasibətlorini tonzim edirlor. Bu yollara sosial nozarot sistcmi deyirlor.

Adamlar sosial normalara ya muxtolif soviyyolordo omol cdir, ya da onu bu vo ya digor dorocodo pozurlar. Şokil 28-do bu cohot öz oksini tapmışdır.

Əgər hor hansi bir adam sosial normalara artıqlaması ilo omol cdirso onun horokotlori muxtolif formalarda roğbotlondirilir. Əgər hor hansi bir adam bu vo ya digor sosial normam pozursa, ətrafda-kı adamlar dorhal ona muxtolif formalarda reaksiya göstərirlər: to-occiiblonir, hiddotlonir, ctiraz cdir, bu moqsodlo muxtolif sanksiya-lardan, cozalandirma todbirlorindon istifado edirlor.

Sosial nozarot sistemi iki soviyyodo - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qcyri-formal) vasitolorlo hoyata keçirilir. Miiossisonin mii-diriyyoti, həmkarlar toşkilatları, nozarot qruplan vo s.-nin miihiim funksiyalarmdan biri rosmi qaydalara miivafiq olaraq hoyata keci-rilon sosial nozarotdon ibarotdir. O, mahiyyot etibarilo hor bir işçi-nin foaliyyotinin mohz ictimai monasimn aydınlaşdırılmasından, comiyyotin monafcyi baximmdan qiymotləndirilməsindən başlayır vo muxtolif formalarda totbiq olunur.

Əmok vo ya tohsil miiossisosindo sosial nozarot, hor şcydən ovvol, torbiyocdici ohomiyyoto malikdir. Miiossisonin miidiriyyoti vo s. həmişə bu cohoto diqqot yctirir vo muxtolif yollarla şəxsiyyə-tin hiiquqi düşüncəsinə, oxlaqi şüuruna vo s. tosir gostorir. Homin proses somoroli olduqda, əwolcə şəxsiyyotin hiiquq qaydalan

_{С N ► R}