Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

Мөспип, deyə ton edir xəlayiq, Mecnuna monim qlzılfl no layiq?

Halbuki qızlar Leylini eylendinnək istərkən, öz məqsədlərino nail ola bilmirlər, Dahi şair bu halotlori psixoloq qüdrəti ilə təsvir cdir: qızlar şadlıq əlaməti olaraq əllərino hona qoyanda Leyli də öz kədorini bildirmək üçün əllərini qanlı göz yaşları ilə boyayırdı; qız-lar bəzək üçün sapa mirvari çəkəndo Leyli də göz yaşlanndan bo-doninə gövhorlər düzərdi...

Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafında XIX əsrin yazıçı vo mütəfəkkirlori daha mühüm rol oynamışdır. Psixi hadisələr haqqin­da mülahizolor materialist nəzəriyyoyə, xüsuson təbiətşünaslığın inkişafına istinad etmişdir.

A. Bakıxanovıın «Nosihotnamə» və «Tohzibü-oxlaq» əsorlo-rindo müxtəlif etik problemlor müoyyən psixoloji kontekstdə təhlil olunmıışdur. Onun «mənəviyyat folsofosi» adlandırdığı etika və tərbiyo nəzəriyyəsində maraqlı psixoloji hadisələrə toxunulmuş, təlim və tərbiyonin kömoyi ilə insanın əxlaq və mənəviyyatını məqsədəuyğun surotdo dəyişdinnəyin mümkünlüyü ideyası əsas-landırılmışdır. Homin ideya M. F. Axundovun əsərlərindo daha ba-riz şəkildo özünü bümzə vermişdir.

Böyük yazıçı-mütofəkkir Mirzə Fətəli Axundovıın əsorləri, xüsusilə «Hindistan şahzadosi Kəmalüddövlonin öz dostu İran şah-zadosi Cəlalüddövləyo yazdığı üç moktub və Celalüddövlənin ona göndərdiyi cavab» adlı məşhur fəlsəfi-siyasi, elmi-tənqidi əsori Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafını öyronmok üçiin xüsıısi ohomiyyoto malikdir.

M. F. Axundova görə ruh «cismin müstoziyyatındadır və cisim ilo qaimdir», ruh bədonin ayrılmaz xassəsidir vo müstoqil yaşaya bilmoz, varlığın dərk edilməsi mürəkkob proscsdir, idrakda insan əqli əsas götürülməlidir. Tolqinin, şayəilorin psixologiyasi, bir sıra başqa külləvi psixoloji hadisələr barodə M. F. Axundovun əsərlə-rində maraqlı mülahizolor vardır.

Psixoloji idcyalann zənginliyi baxımından M. F. Axundovun bodii əsərləri do böyük maraq doğurur.

S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C. Məmmədquluzadə, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov kimi görkomli mütofəkkirlərin osor-lərində də psixologiyanın miixtolif problemlərinə aid maraqlı mü­lahizələr vardır. Bu, daha cox homin sonotkarlann maarifçilik ide-yası, insan psixologiyasını dəyişdirmək, onu yeniləşdirmək, döv-rün tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq meyli ilə bağlı olmuşdur. Xü-susən do M. Ə. Sabirin əsərlərində ауп-ауп qrupların, milli xüsu-siyyətlorin sosial-psixoloji baxımdan xarakteristikası diqqoti cəlb cdir.

Xüsusən də «Molla Nosrəddin» jurnahnda miixtolif sosial qrupların, cləcə də ayn-ayrı xalqların etnik-psixoloji xüsusiyyətlə-ri geniş planda əks etdirilmişdir.

XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində mütərəqqi rus peda-qoq vo psixoloqlarının əsərlori vasitosilo psixoloji biliklor Azor­baycan maarifçiləri arasında geniş yayılmışdır. Azorbaycan peda-qoqlarının əsərlərində yaş vo pedaqoji psixologiya məsələlərinə daha geniş yer verilsə do, onlar psixoloji səpkidə də maraqlı idi. Bu haqda aydın təsəvvür əldə ctmək üçün təkcə görkəmli Azorbaycan pedaqoqu Məhəmməd Tağı Sidqinin «Nümuneyi-əxlaq» osərini xatırlamaq kifayətdir.

M. Т. Sidqinin həcmcə on böyük vo maraqlı əsərlərindən olan «Nümuneyi-oxlaq» 1894 - 1896-cı illərdə Naxçıvanda «ТәгЫуә məktəbinin şagirdləri üçün» onlara «gözəl əxlaqi sifətlər torbiyə ctdirmək vo imla yazdırmaq məqsədilə» tərtib edilmişdir. Dərslik-də «fəhm və zəkavətli», «diqqətli», «qeyrətli və çahşqan», «ədəb-li və tərbiyəli», «səbrli», «doğruçu», «zirok və huşyar», «nəfsi sə-lamət», «təmkinli», «səxavətli», «gülərüzlü», «qəlbi saf», «cosur və ürəkli», «qısqanc», «ata-anasını və müəllimini sevən uşaq» və s. kimi miixtolif uşaq tipləri təsvir edilmişdir.

Klassik ədəbiyyatımız yalnız bədii təfəkkürün məhsulu, tə-cəssümii hesab edilə bilmoz. Həmin ədobiyyat bodii vo elmi təfək-kürün vəhdoti nəticəsində yaranaraq dövrün elmi fıkir və ideya-larını da özündə əks etdirir. Bu baxımdan klassik irsimiz psixolo­ji fikir və ideyaların da zongin mənbəyidir. Onları araşdırmaq, ho­min ideyaların inkişaf meyllərini aşkar etmək yalnız tarixi əhəmiy-yətə malik məsələ hesab edilə bilməz. Bu, nəinki bu günü başa düşmək və düzgün qiymətləndirmək, hom do onu daha əlverişli su­rotdo təşkil etmək cəhətdən faydalıdır.

Psixologiya elmi öz tarixinin birinci mərhələsində fəlsəfənin bir sahəsi kimi inkişaf edirdi. Müxtəlif ictimai formasiyaları əhatə edən bu mərhələdo psixologiya elminin inkişafında təbiətşünaslıq elmləri də müəyyən rol oynamışdır. Lakin bununla belo birinci mərhələdə psixologiya elmi, hətta təbiətşünaslıqla bağlı ideyaları da fəlsəfi baxımdan mənalandırır vo tohlil edirdi. Birinci mərhəlo-də onun osas üsulu özürrümüşahidə və müşahidədən ibarət idi. Psi­xologiya elmi oslindo təsviri xarakter daşıyırdı.

XIX osrin ortalarında psixologiya elmi bir sıra nailiyyotlor ol-do etdi. Onlardan on başlıcası iso bundan ibarot idi ki, homin dövrdən eksperimental üsullar tədricən psixologiya elmino niifuz edirdi.

1879-cu ildo iso Leypsiq şohərində Vilhelm Vundt məşhur eksperimental psixologiya laboratoriyasını yaratdı. Əslində Vundtun laboratoriyasi psixologiya tarixində üçüncü laboratoriya idi. Lakin birinci iki laboratoriya diqqoti colb etməmiş vo psixolo­giya elminin inkişafında əsaslı rol oynamışdır. Vundtun laboratori­yasi iso qisa miiddot orzindo noinki Almaniyada, hom do bütün dünyada psixologiya elminin inkişafına böyük təsir göstərdi. О bir növ dünya psixologiyasının Məkkosino çcvrildi: psixoloqlar miix­tolif ölkələrdən Leypsiq şəhərino axışıb golir, Vundtun laboratori­yasi ilə tanış olur və öz ölkolorindo onun timsalında eksperimental laboratoriyalar yaradırdılar. Bir qədərdon sonra Vundtun laborato­riyasi osasında dünyada ilk Eksperimental Psixologiya İnstitutu təş-kil olundu. Bcloliklo, psixologiya eksperimental elmə çevrilməklə yanaşı, müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başladı.

1885-ci ildo Parij şəhorində psixoloqların I Beynolxalq Konqrcsi keçirildi. Konqrcsdo on böyuk nümayəndə Rusiya psixo-loqlannin niimayondosi idi.

Rusiyada ilk eksperimental psixologiya laboratoriyasi V. M. Bexterov torofindon 1886-ci ildo Kazan şəhərində təşkil olunmuş-dur. Bundan sonra Rusiyamn miixtolif şohorlərində do belo labora­toriyalar foaliyyətə başladı.

1912-ci ildo Moskva Universitetinin nozdindo Eksperimental Psixologiya institutu onun üçün xüsusi tikilmiş yeni binada işo baş-ladı. Özünün iş şəraitinə vo avadanlığına görə Eksperimental Psi­xologiya institutu dünyada on yaxşı institut hesab olunurdu.

Azorbaycanda ilk psixologiya laboratoriyasi 1926-ci ildo F. Ə. İbrahimbəyli torofindon yaradılmışdır.

Lakin bu yaxşı başlanğıc rcpressiya illərində heçə endirildi. Yalnız Böyük Vətən müharibəsindon sonra, yoni XX əsrin 50-ci il-lərində orta moktəblərdə psixologiyanın tədrisinə başlanması ilə olaqodar olaraq rcspublikanın əsas ali məktəblərində psixologiya

66 şöbələri (ADU, APİ) təşkil olunur. Bu cəhət psixologiya üzrə elmi kadrların hazırlanmasına da mühüm təkan oldu. Əsrin 60-cı illori-nə qodər onlarla mütəxəssis namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək psixologiya üzrə elmi doroco aldı. Bununla bərabor, əsrin 60 - 70-ci illorindo psixologiya üzro ana dilində dorslik vo dərs və-saitləri yazılıb çap olundu. Bu sahədə xüsusən do M.C. Məhərrə-mov, F.Ə.İbrahimbəyov, Ş.S.Ağayev, Ə.S.Bayramov, Z.M.Mehdi-zadə, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həmzəyev, Ə.Ə.Qədirov və başqalarının xidmətləri böyük olmuşdur.

Həmin dövrlərdə psixologiya elminin ayrı-ayrı problemlorinə dair monoqrafiyaların nəşr edilmosi do diqqoti cəlb edir. Elə bunun noticəsi olaraq 60 - 70-ci illərdə, elocə də sonrakı dövrlordə res-publikada psixologiya üzrə elmlər doktorlarının sayı artmağa baş-ladı (Ş.S.Ağayev, Ə.S.Bayramov, M.Ə.Həmzəyev, Ə.Ə.Əlizadə, Ə.M.Qodirov, M.S.Nəcofov, Q.E. Əzimov, Ə.T.Baxşəliyev, S.İ.Seyidov, B.H.Əliyev və b.).

Psixologiya elminin inkişafı üçün Bakı Dövlət Univcrsiteti nozdindo sosial elmlor vo psixologiya (1991) fakültəsinin təşkili də mühüm rol oynamışdır. Həmin fakültənin psixologiya şöbəsini bi-tirən onlarla gone mütəxəssis ciddi elmi-tədqiqat işi aparmış və respublikamızda psixologiya elminin inkişafına yaxından köməklik göstonnişlər.

Əlbəttə, bütün bu müvəffəqiyyətlərlə yanaşı respublikada psi­xologiya elminin miiasir səviyyədə inkişaf etdirilməsi üçün hələ çox işlər görülməlidir. Bunun üçün ilk növbədə elmi-tədqiqat psi­xologiya labaratoriyalarının yaradılmasına, onlann yüksək ixtisaslı elmi kadrlarla, müasir cihazlarla təmin edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

3. XX əsr psixologiyasının əsas cərəyanları haqqinda
XX əsrdə psixologiyada bir sıra corəyanlar əmələ gəldi. Frey-dizm, bihcviorizm cərəyanları onlann icorisindo xüsusi yer tutur.

Freydizm cərəyanı XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində əmələ gəlmişdir; Qərb ölkələrində qısa müddət ərzindo incəsənə-tə, ədəbiyyata, insanla bağlı müxtəlif clm sahələrinə, xüsusilə tə-babət, antropologiya, sosiologiya, mədəniyyət tarixinə, pcdaqogika və s.-yə gcniş nüfuz etmişdir. Onun banisi Avstriya psixiatrı vo psi­xoloqu Ziqmund Freyddir. (1856 - 1939). Freydin adı ilə cərəyan Freydizm adlanır. Freydin özü isə onu «psixoanaliz» adlandınrdı.

Freyd əvvəlcə praktik həkim-nevropotoloq və psixiatr kimi fo-aliyyətə başlamış, bir sıra maraqlı faktlar müəyyən etmiş, indi do psixologiyada gcniş işlənən miixtolif anlayışlar vo tenninlori (mo-sələn, frustrasiya, idcntifikasiya vo s.) işləmişdir.

Freydo goro, insan davranışı ictimai inkişaf qanunlan ilo deyil, irrasional (latınca - irrationalis ağılla idaro olunmayan demokdir), şüursuz psixi qiivvolor torofindon idaro olunur. İnsan guya öz mii-hiti ilo həmişə gizli müharibə voziyyotindo olur. İntellekt - bu toh-təlşüuru qüvvələri, instinktiv meylləri başqalarından gizlətmək üçün aparatdır. İnsanın bütün hərəkətlərini, bütün tarixi vo ictimai hadisələri Frcyd şüursuz meyllərin, hər şeydən ovvol, seksual meyllərin təzahürü kimi tohlil edirdi.

Freydin fikrincə, insanın ruhi hoyatının hərəkətverici qüvvəsi seksual (cinsi) başlanğıcdan - libidodan ibarətdir. Scksual osasda davranışda qəribə cəhətlərin əmələ golməsi haqqinda fıkirlor nev-rologiyada holo Freyddən ovvəl məlum idi. Freyd Parisdo moşhur fransız nevroloqu Şarkonun laboratoriyasında işlərkən tanış olduğu bu faktlara xüsusi əhəmiyyət verməyə və onları əsaslı surotdo öy-rənməyə başladı. O, əvvəlcə nevrozda cinsi mcyllərin rolunu fızi-oloji amillərlə izah edirdi. Lakin sonralar psixoanaliz tirixinə Anna adı ilo daxil olmuş bir xəstənin əhvalatlan ilə bağlı olaraq, Freyd fikirlorini köklü surotdo dəyişdi.

Freyd xəstəni məşhur nevroloq Breyerlo birlikdo miialicə edir­di. Anna isteriya simptomlarından əzab çəkirdi, onun görməsi, nit­qi, hərəkətlori pozulmuşdu. Breyer belə güman edirdi ki, qeyd olu­nan simptomlar özünütolqin effektidir: Anna xəstə atasına kömək edo bilmədiyi iiçün özünü giinahkar hesab edir vo oz hisslorini bil-dirməmək üçün onları gizlətməyə çalışırdı. Hipnoz voziyyotindo Anna «ürəyini boşaltmağa» çalışırdı, hokimlor onun bu söhbətləri-ni katirsis-əzablı hisslərdon xilas olmaq meyli kimi qiymotlondirir-dilər. Lakin bu zaman qəribə bir hadisə baş vcrdi: xəstə qız hokim Breyerə aşiq olmuşdu. Bu Breyeri çaşdırdı və o, sonrakı müalicə-don imtina etdi. Freyd isə Annanın davranışını daha ətraflı öyron-moyə başladı. Əvvəllər xəstoliyin gedişini fizioloji amillərlo (sinir enerjisinin zəifləməsi ilo) izah edirdi. Psixi xəstənin davranışını öyrəndikco, Frcyddo do yeni fıkirlər yaranırdı. O, belo bir nəticə-yə gəldi ki, xostə guya əwol öz valideynlorino bəslədiyi məhəb-

68 bət hissini həkimin üzorino yönəltmişdir. Freydizmin sonrakı təka-mülü prosesindo bu notico osaslandınlmış vo onua osas müddəala-rından biri kimi irəli sürülmüşdür.

Freydizm baxımından insan asosialdır, mahiyyət ctibarilo bii­tiin xüsusiyyətlərinə vo ya bir çox cəhətlərinə göro heyvana bon-zəyir. İnsanın davranışı iki prinsipə - «zövq prinsipinə» (burada başlıca olaraq heyvan instinktlərinin eyni olan cinsi həvəsin toza-hiirləri nəzərdə tutulur) və «reallıq prinsipinə» (cəmiyyətin təlob-lərinə müvafiq olaraq scksual həvəsi boğmaq zorurətinə) tabcdir. «Zövq prinsipi» ilo «rcallıq prinsipinin» toqquşması nəticəsində «təmin olunmamış seksual hovəs» do məhz bu sahədən insanın davranışını idarə etmoyo başlayır. Dcmoli, insan davranışında şüu-run rolu azaldılır.

Frcydi birinci növbodə onun öz təlobolori - K.Yunq və A.Ad-ler tənqid ctməyo başladılar. Freyd bir çox maraqlı psixoloji mosə-lələro diqqoti cəlb ctsə do, onlan elmi şəkildə izah edə bilmədi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, Freyd insanı ictimai varlıq kimi təhlil et-mirdi.

Freydizmin çiçəklonməsi dövrü indi çoxdan artıq arxada qal-mışdır. 70-ci illorin əvvollərindon etibaron, hətta freydizmin nüma-yəndələri vo tərəfdarlan icorisindo onun böhranları haqqinda da geniş söhbətlor gcdir. XXIX Bcynəlxalq psixoanalitik konqresdo (London, 1975), Z\ Freydin qızı - xarici ölkəlordə özünün psixolo­ji tədqiqatlan ilə moşhur olan A. Freyd freydizmin böhran, özünə-məxsus xostolik keçirdiyini tosdiq etmişdir. Moşhur ingilis psixo-loqu X. Ayzcnk iso 1978-ci ildə «psixoanaliz-elm və ya mövhu-mat?» sərlövholi moqaləsindo Karl Popper,Corc Kelli vo başqa görkənıli aliıııləTlamı freyrirznıi ciddi tənqid etmişdir. s^Qjiheviorizmin tarm_X]X^əirin sonu - XX əsrin əvvəllorindo Edvaron*örfIäaykTrr( 18 73Л949) heyvanlar üzərində apardığı tədqi-qatlarla başlayır. Lakin buna baxmayaraq homin cəroyanın RƏZəri lideri Con Uotson (1878 - 1958) hesab olunur.

1913-cü ildə «Psixoloji xəbərlər» jurnalında Uotsonun «Psixo-logiya: biheviorist onu песо görür» adlı məqalosi nəşr edildi. Mo-qalədə «Stimul - reaksiya» - biheviorizmin osas devizi kimi elan olundu və həmin сәгәуашп başlıca ideyaları şorh edildi. Buna go­ro do sonralar homin moqaloni «biheviorizmin manifcsti» adlandir-dilar.

Biheviorizmin osas müddoalan aşağıdakılardan ibarotdir: psi-

69 xologiya guya şüuru deyil, davranışı (cərəyanın adı da buradan əmələ gəlmişdir; inkiliscə (- behavior davranış deməkdir) öyrən-məlidir. Psixologiyanın əsas vəzifəsi yalnız miixtolif şəraitdə dav-ranışın qanunauyğunluqlarını, - qıcıqla orqanizmin cavab hərəkət-ləri arasındakı asılılığı öyrənməkdən ibarotdir. Bihevioristləro go­ro davranış ancaq xarici stimullarla (S) şərtlənən sekretor və əzələ reaksiyalanndan (R) təşkil olunmuşdur. Davranışın təhlili ciddi su­rotdo obyektiv xarakter daşımalı vo bütün təbii elmlordə olduğu ki­mi, zahirən müşahido olunan fenomcnlərlə məhdudlaşmalıdır.

Bcloliklə, bihcviorizm stimul (S) və reaksiya (R) arasındakı olaqoni davranışm vahidi kimi qobul edir, psixika və şüuru iso psi-xologiyanın predmeti kimi inkar edirdi. Təsadüfi deyildir ki, bihe-viorizmi «psixikasız psixologiya» adlandırırlar.

Biheviorizm mexaniki nəzəriyyədir: o, insanın davranışını xət-ti determinizm prinsipləri ilo izah edir, sözdo obyektiv metoddan danışsa da oslindo onun mahiyyətini təhrif edirdi. Buna görə do akademik İ.P.Paviov hələ 30-cu illərin owəllərindo «Fizioloqun psixoloqa cavabı» əsərindo bihcviorizmi kəskin tənqid etmişdir.

Biheviorizm qısa müddət ərzində Amerikan psixologiyasının əsas cərəyanına çcvrildi və Avropa ölkəlorinə də yayıldı. Bu iso tə-sadüfı deyildir: XX yüzilliyin əvvəllorində psixologiyanın nailiy-yətlərindən praktik məqsədlərlə istifado olunması mosələləri kəs-kin surotdo qarşıda durıırdu. Lakin bihcviorizm metodoloji cəhot-dən nöqsanlı olduğu üçün artıq 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin əv-vəllərində onun daxilində müstəqil istiqamotlər əmələ goldi; neo-biheviorist (yunanca neos - yeni demokdir) cərəyanlar formalaşdı.

XX əsrin əvvəllərindo Amerikada yaranmış vo miiasir psixolo-giyanın ən başlıca cərəyanlarından birinə çevrilmiş biheviorizm 60-cı illərin əvvəllərindən etibaron əhəmiyyətini itirməyə və təd-ricən koqnitiv psixologiya ilə əvəz olunmağa başlamışdır. Son 15 il orzində koqnitiv psixologiya Amcrika psixologiyasının aparıcı is-tiqaməti kimi noinki biheviorizmi əvoz ctmiş, hom do bir sıra ölkə-lərdə geniş yayılmışdır.

Koqnitiv (latınca cognition - bilik, idrak demokdir) psixologi­ya 50-ci illərin sonu - 60-cı illərin əvvəllərində oməlo gəlmişdir. Onun əsasını belo bir müddəa toşkil edir ki, psixoloji proseslərin coroyanında və insan davranışında biliklor, koqnitiv struktıırlar həl-lcdici rol oynayır (C. Bruncr, U. Naysser, R. Atkinson və b.). Bu baxımdan koqnitiv psixologiya hafizə və təfəkkürün toşkilindo bi-

70 lıklorin rolunu öyronir. Bununla bərabor, həmin cərəyan şəxsiyyə-II. fərdi forqlori, emosiyaları vo s. koqnitiv nozoriyyo baxımından fehlil edir. Əslində iso bu gün koqnitiv psixologiyada irəli sürülon I las problemlər sovet psixologiyasinda çoxdan öyrənilməyə başla-mlmış vo bu sahədə aparılmış fundamental tədqiqatlar (B.Q.Anan-Jev, L.M.Vckker, L.S.Vıqotski, A.V.Zaporojcts. V.P.Zinçenko, A.L. Yarbus, A.N.Leontyev, B.F.Lomov, A.R.Luriya, A.A.Smir-п<>\, S.L.Rubinşteyn vo b.) dünya psixologiya elmini zənginləşdir-mişdir. B.M.Veliçkovski koqnitiv psixologiyanın əsas banilorindon biri hesab edilən professor U.Naysserin «İdrak və reallıq» (M.. 1981) kitabına yazdığı giriş moqaləsindo düzgün olaraq qeyd edir ki. koqnitiv psixologiyanın idrak proscslərinə (fəaliyyotino) yanaş-ma torzinin bozi momentlori bizim psixologiya vo Fiziologiyada u/un müddət ərzindo inkişaf etdirilən görüşlərə yaxınlaşır.

Lakin sovct psixologiyasinda bu məsələlorin qoyuluşunda vo hollindo prinsipial forqlor do özünü göstərir. Sovet psixologiyasin­da biliklorin formalaşması prosesi insamn praktik vo nozori foaliy-yotinin öyrənilməsi zominindo tohlil edilir. Koqnitiv psixologiya iso insamn davranışında biliklorin rolunu fonnal baxımdan aydm-laşdırır, şəxsiyyotin koqnitiv strukturlan ilo şortlonon motivlori, sorvot meyllorini oslindo inkar edir. Koqnitiv psixologiya miixtolif ıstiqamotlordə aparılan ayn-ayn todqiqatlan vahid konseptual .tsasda birloşdiro bilmədi, biheviorizmin vo başqa psixoloji coro-yanlann böhranının aradan qaldırılması sahosindo ona boslonon ümidlori mahiyyot etibarilə doğnıltmadı.

«Humanistik psixologiya»da 50-ci illorin ovvollorindo Qerbdo, \iisuson amcrikan psixologiyasinda biheviorizm vo freydizm coro-yanlarma rcaksiya kimi omolo gelmişdir. Onun banilori (K.Rocers, O.Olport, A. Maslou vo b.) belo hesab cdirdilor ki, biheviorizmdon vo freydizmdon forqli olaraq «humanistik psixologiya» psixologiya dmindo üçüncü yoldur» vo ya qiivvodir). «Humanistik psixologi-\;ını», başqa sözlo, «ekzistensial» (latınca ex (s) istcntia - mövcud, olmaq demokdir) psixologiya da adlandırırlar. «Humanislik psixo-logiya» insanı hisslərlə yaşayan varlıq kimi götüriir. Onlann fikrin-Ө insana öz imkanlarını hoyata keçirmək iiçiin kömok etmok la­zimdir.

«Humanistik psixologiya» bu köməyi psixoterapevtik aspektdo lohlil edir. Onlann fikrinco insan psixoterapevto «xosto» kimi yox, müştəri kimi miiraciot etmoli, onu narahat edon, hoyocanlandiran

71 həyati problemləri özü həll etməlidir, həyatının mənasını başa düş-məlidir, psixoterapevt isə ancaq məsləhətçi funksiyasını ycrinə yc-tirməlidir. Təsadüfi deyildir ki, «humanistik psixologiya» ən çox psixoterapiyada yayılmışdır. Onun əsasında ümumi psixoloji nəzə-riyyə təşəkkül ctməmişdir. Təkcə bu fakt onun birtərəfli corəyan olduğunu göstərir. Əsl psixoloji cərəyan heç də təkcə xəstələr və ya defektli adamlar üçün tətbiq olunmaqla məhdudlaşa bilməz.

«Humanistik psixologiyanın» elmi-metodoloji baxımdan ən başlıca nöqsanı ondan ibarətdir ki, o, şəxsiyyətin təşəkkülünün ic-timai-tarixi amillərlə şərtləndiyini qəbul etmir; onun istinad etdiyi humanizm mücərrəd humanizmdir.

@ Sovet psixologiya elmi
Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra Rusiyada psixoloji fıkrin inkişafında da yeni tarixi mərhələ başlandı. Çünki ölkədə ye­ni ictimai quruluş, insanlar arasında yeni sosial miinasibotlor bərqə-rar oldu. SSRI-nin yaranmasi ilo xalqlann yeni ictimai-tarixi birliyi omolo goldi, vahid ideologiya ilo birləşən bütün sovet xalqları ol-kodo iqtisadi vo sosial toroqqini tomin etmoklo elm vo maarifin in-kişafına da çox ciddi tokan verdi. Bu zəmində başqa elmlorin cos-gun surotdo inkişafı ilo yanaşı osl elmi psixologiya yarandi vo inki-şaf ctdi. O, psixoloji fıkrin zənginləşməsində mühüm rol oynamış-dır.

L.S Viqotski 1927-ci ildo göstərdi ki, yeni comiyyot yeni insan yaradacaqdır. Gələcək comiyyotdo psixologiya hoqiqoton yeni in­san haqqinda elm olacaqdir. Yeni insamn psixologiyasi özünün bu böyük tarixi vəzifəsini müvoffoqiyyətlə yerinə yetinnişdir. Bu, do-rin ictimai-tarixi kökləri olan tamamilə qanunauyğun elmi nailiyyot idi. Çünki gone Sovct dövləti qabaqcıl materialist elmin inkişafına gündəlik qayğı göstərirdi. 1918-ci ildo Xalq Komissarları Soveti Dövlət Beyin İnstitutunun yaradılması haqqinda qərar qəbul etmiş-di (institutun rəhbəri məşhur rus alimi V.M.Bcxtcrev idi). Sovet ha-kimiyyotinin ilk illərində RSFSR Xalq Maarif Komissarlığı noz­dindo Psixoloji Tədqiqatlar Bürosu, Moskva ŞXMŞ-ı psixologiya laborariyası və s. təşkil edilmişdir. Moskva universitetinin psixolo­giya institutunda omək psixologiyasi şöbəsi yaradılmışdı. Xalq Ko-missarlığı Sovcti 1921-ci ilin yanvar ayının 21-də akademik

72

I l'.Pavlovun rəhbərlik etdiyi labaratoriyaya kömək haqqinda məş-lııır dekrct qəbul etmişdir.

So vet psixologiyasının inkişaf yolu metodoloji cəhətdən aydın ulı Psixika və şüur haqqmda K.Marks vo F.Engels torofindon ya-radılmış dialektik materialist təlim V.İ.Leninin əsərlərində inkişaf ddırilmişdi. O, hələ 1894-cü ildə «Xalq dostları» nədir vo sosial dcmokratlara qarşı onlar песо mübarizə edirlər?» əsərində metafi-zik psixoloqdan fərqlənən yeni tipli tədqiqatçı kimi «alim psixolo-qun» xarakteristikasını vermis vo böyük uzaqgörənliklo elmi psixo-logiyanın gələcək inkişaf yolunu göstərmişdi. Onun fıkrincə «Psi-xi prosesləri ayrıca aydınlaşdırmadan ruh haqqinda mühakimə ye-ritmək olmaz: burada tərəqqi mohz ondan ibarət olmalıdır ki, ruhun nə olduğu haqqinda ümumi nəzəriyyələr vo folsəfı müddəalar bir yana atılsın, bu və ya başqa psixik prosesləri xarakterizə edən faktlann öyrənilməsi elmi zənıiıı üzərində qurula bilsin.» Bu müla-hizə əlbəttə, sovet psixologiyasi üçün prinsipial əhəmiyyətə malik idi. Sovet psixologiya elminin inkişafı tarixini dörd dövro bölürlər. Aşağıda həmin dövrlərin xüsusiyyətləri qısa nozordən keçirilir.

1917 - 1931-ci illordə (birinci dövr) sovet psixologiyasının ən mühüm vəzifəsi idealist psixologiya ilə mübarizə olmuşdur. Onun əsasını və başlıca istiqamətini psixologiya uğrunda mübarizə təşkil edirdi. Birinci dövrdə sovet psixologiyasi özünün bu tarixi vəzifə-sini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirdi.

1931 - 1945-ci illərdə (ikinci dövr) kapitalist ölkələrində psi­xologiya sahəsində əmələ gəlmiş böhranın elmi-tənqidi təhlili, freydizmlo mübarizə şəraitində psixoloji nəzəriyyonin metodoloji məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilir, fundamental təhqiqatlar aparı-lırdı. Lakin Böyük Vətən müharibəsinin başlanması psixoloji təd-qiqatların da istiqamotini dəyişdi. Müdafiə əhəmiyyəti olan horbi-qospital psixologiyasi problemlərinin tədqiqinə xüsusi fıkir vcrildi.

1945-1960-cı illərdə (üçüncü dövr) sovet psixologiyasının me-todoloji-nozəri prinsiplorinin işlonilməsində yeni mərhələ başlan-dı. Eksperimental tədqiqatlar geniş vüsot alırdı. Psixikanın reflektor konsepsiyasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Ölkənin miixtolif universi-tetlərindo və bozi pedaqoji institutlarında yüksok ixtisaslı psixolo­giya mütəxossislərinin hazirlanmasi dövrün salnamosində xüsusi yer tutur.

1960-cı illərdən sonrakı (dördüncü) dövrdo psixologiya elmi­nin ictimai praktika ilo olaqosi daha da giiclonir. insan haqqinda

73 elmlor sistemindo psixologiya mühüm yer tutmağa başlayır. Psixo­logiya elminin bir çox yeni saholəri təşəkkül edir. Akademik A.N.Leontyevin «Psixikanın inkişafı problemlori» osori Lenin mii-kafatma layiq görülür (1963).

1971-ci ildo SSRİ EA sistemindo psixologiya institutunun ya-radılması psixoloji tədqiqatlann inkişafında mühüm rol oynadı. So­vet psixologiya elminin inteqrasiyasi vo diferensasiyasi oslindo ye­ni morholoyo qodom qoydu. Sosial psixologiya daha vüsətlə inki-şaf etməyo başladı. Yeni sahəlor- miihondis psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s. yarandı. Əmək vo idman psixologiyasi vo s. ge-nişləndi. Psixologiya elminin ayn-ayn saholorinin mctodoloji-no­zori məsələlərinin öyrənilməsinə xiisusi diqqot yetirilirdi. Hor bir psixoloji tədqiqatın somoroliliyini miioyyon etmok üçün yeni prin-siplor irəli sürülürdü; nəzoriyyə, eksperiment vo praktikanin voh-doti clmi-tcxniki tərəqqi dövrünün miihiim tələbino çevrilirdi.

Vaxtilo eksperimental psixologiya psixologiya elminin bir sa-hosi kimi toşokkül etmişdi. Bu giin eksperimental metodlar psixo-logiyasmin biitiin saholorino niifuz ctmişdir. Miiasir sovet psixolo­giyasi qudrotli eksperimental psixologiyaya çevrilmişdir. Riyazi psixologiya haqqinda da eyni sözlori demok olar. 70-ci illorin ov-vollorindo bir çox müəlliflər riyazi psixologiyani psixologiyanm bir sahosi kimi nəzərdən keçirirdilər. Elmşiinaslann proqnozlarına görə, yaxın golocokdo psixologiya elminin biitiin saholori riyazilo-şocokdir. Sovet psixologiyasinda bu proses artıq özünii aydm şokil-də göstorirdi.

Miiasir diinya psixologiyasinda miixtolif moktob, coroyan vo istiqamotlor - biheviorizm (neobiheviroizm). freydizm (neofrey-dizm), humanist psixologiya, koqnitiv psixologiya vo s. mövcud-dur. Sual olunur: psixologiya elminin tarixi vo inkişaf montiqi ba-xımından sovet psixologiyasını da moktob, coroyan vo ya miioyyon istiqamot hesab etmok olarmı? Məşhur sovet psixoloqu L.S.Vi-qotski holo 1927-ci ildo yazdığı «Psixoloji böhranın tarixi monasi» adli fundamental metodoloji todqiqatinda homin suala tarn qotiy-yotlə monfi cavab vermişdir.

Onun fikrinco sözün həqiqi monası vo işin mahiyyətinə görə biz «marksist psixologiya» terminini assosiativ, eksperimental, em­pirik. empirik psixologiya temıinlərinin işləndiyi monada işlədə bilmorik. L.S.Vıqotski yazirdi: «Marksist psixologiya mokloblor arasinda moktob deyil, elm kimi osl yeganə psixologiyadir; bundan

74 ' basqa digor psixologiya ola bilmoz». О göstorirdi ki, marksist psi-ılogiya anlayışı moktob vo ya hotta istiqamot anlayışından geniş-Marksist psixologiya elmi psixologiya anlayışına uyğun golir. I S.Viqotskinin fikrinco, holo 1921-ci ildo P.P.Blonski elmi psixo-iva terminini işlədərək bu baxımdan tamamilo haqh idi. Homin к I min «bizim elmimizin osas xarakterini, bizim moqsodimizi vo... \.»/ifolorimizi, işin mozmununu vo icra metodunu» bütünlüklo ifa-»1.» edir. Demoli, psixologiya elmi tamamilo ideolojiloşdirilir vo ха­ми ölkələrdə mövcud olan psixoloji cəroyanlara qarşı qoyulur.

Biitiin bu illor orzindo sovet psixologiyasi osl elmi psixologiya kimi inkişaf etmiş vo böyük nailiyyotlər qazanmışdır. Sovet alim-İMinin fundamental tədqiqatları psixologiya elmini zonginləşdir-moklə miixtolif ölkolərdo psixoloji fıkrin inkişafına mühüm təsir göstərir.

1^5^ Psixoloji biliyin xüsusiyyətləri

Bir dəfə A.Enşteyn göıkəmli İsvcçrə psixoloqu Jan Piajenin uşaqlarda idrak proseslərinin təşəkkülünü əks etdirən məşhur əsər-lorinin əlyazması ilə tanış olandan sonra ona demişdi ki, psixologi­ya elmi fızikadan no qodor do çolin elm imiş.

XVIII yüzilliyin əvvollərindən başlayaraq, fızikanın oldə etdi­yi nailiyyətlor psixologiya elminin inkişafında mühüm rol oynamış-dır. Fiziklərin və astronomlann müşahidolori zominindo duyğular-da səhvlər problcmi yaranmışdı. Psixologiya tarixçiləri bu əhvalatı tarixi fakt kimi qeyd edirlor: 1796-cı ildo Qrinviçdə rosodxananin assistenti Bredli mctodu ilo uldıızlann yerini müoyyənləşdiıərkən təxminən bir saniyo sohvo yol verdiyinə görə işdən azad cdilmişdi. 1816-ci ildo Könsbcrq astronomu Bessel bu hadiso haqqinda bir molumatla tanış olandan sonra belo bir fıkrə gəldi ki, Qrinviç ro-lodxanasirnn assistenti sohvo heç do diqqotsizlik iiziindon yol ver-məmişdir. О, diiz on il müddətində öz hcsablamalarını homkarları-nın hesablamalan ilo miiqayiso etdi. Bessel belo bir noticoyo goldi ki, qavrayış fəaliyyətində «şəxsi tonlik» mövcuddur (astronomiya-da «vaxt tonliyi» termini var. Bessel «şoxsi tonlik» terminini, görü-nür, ona müvafıq olaraq işlətmişdir.). Bu müqayisələri bəlkə do psixologiya tarixindo ilk eksperimentlor hesab etmok olar. Sonraki on illiklordo do bu faktlar fiziklori vo astronomlan düşündürürdü. 1860 —1870-ci illor arasinda aparılan todqiqatlar noticosindo iso bc-

75 lə bir nəticəyo gəldilər ki, bu, psixoloji problcmdir, müşahidəçinin yönümündən (ustanovkasından) vo diqqətinin istiqamotindən asılı-dir. Hotta Vundt 1861-ci ildo bu hadisəlori öyronmok üçün xüsusi cihaz düzəltdi.

Başqa bir misal. Psixologiyada totbiq olunan ilk eksperimental mctodlar icorisindo psixofiziki metodlar osas yer tuturdu. Hossasliq vo hodlor problemini bu mctodlarla öyronirlor. ilk eksperimentci psixoloqlann bir qismi, məsələn, Fexner, Helmhols öz təhsillərinə görə fızik idilər. Eksperimental psixologiyanın inkişafında onlann rolu əvəzsizdir. TəsadüFı deyildir ki, XIX osrin sonu - XX osrin bi­rinci yansinda psixoloqlann çoxu fizikanı həvoslo öyronirdilər, hotta sonralar görkomli sovet psixoloqlan kimi tanınmış akademik Luriya vo Zeyqamik 20-ci illorin axirlannda aspirant olarkon XX osrin məşhur alimi A. Eynşteynə «Eksperimental fizikadan» mini­mum imtahanı vermişdilər.

Əgər belodirso, onda psixologiya elmini fizika ilo miiqayiso et­mok, hotta gizli şəkildə olsa da, ona miioyyon üstünlük vermok no dərəcədə doğrudur? - Belo miiqayiso hansi formada olursa-olsun, sohvdir. A. Eynştcyn do bu elmlori miiqayiso etmir, psixologiya el­minin Fızikadan çətin olmasını qeyd edərkon, görünür, onlann ob-yektini nozordo tuturdu. Özünüz miiqayiso cdin: Hor hansi bir ma-yenin vo ya bərk cismin istilikkeçinnə xassəsini öyronmək çətin-dir, yoxsa insan hisslərinin çalarlarını, insan münasibotlərinin so-yuqluğunu vo ya horarotini?

Əlbətto, insanı öyronmək çətindir. Bu faktlar A. Eynşteynə yaxşı molum idi. О, psixologiya ilo yaxından maraqlanırdı. A. Eynşteyn geştaltpsixologiya cərəyanının banilərindən biri olan məşhur alman psixoloqu M. Vcrthcymcrlo dostluq edirdi. Hotta o, Vcrtheymerin təcrübolərində iştirak etmişdi: M. Vcrthcymer «Рго-duktiv təfəkkür» (1945) kitabının bir foslini A. Eynşteynlə keçirdi-yi intervyü matcriallarının təhlilino hosr etmişdir.

Maksim Qorki insanı əbos yero dünyanın möcüzəsi adlandır-mamışdır. İnsanı öyrənmək çətindir. Təsadüfi deyildir ki, yerin ca-zibə qüvvəsi çoxdan kəşf edilmişdir. İnsanın isə cazibə qüvvəsi ho­lo koşf edilməmişdir. Bu monada da bəzən dcyirlər ki, fizikanın Nyutonu var, amma psixologiyanın Nyutonu yoxdur...

Bu çətinliklər psixoloji biliyin xüsusiyyətlərində də öz əksini tapır. Bir cəhəti doqiqləşdirək: biz psixoloji bilik deyəndə, mütə-

76 \»ssislərin deyil, psixologiyanı öyrənən və ya öyrənmiş adamlann, I cümlədən, tələbələrin biliyini nəzərdə tuturuq.

Psixoloji biliklərdə elmi anlayışlarla güzəran anlayışları özüno-moxsus şokildə uzlaşır. Bunun köklərini aydınlaşdırmaq çotin de­yildir.

Bir torofdon, psixoloji anlayışlar vo kateqoriyalar son doroco miicorrod vo ümumiloşdirilmiş xarakter daşıyır. Biz tutaq ki, tolo-boyo Fikrin vo ya qavrayışın özünü bilavasitə göstərə bilmirik. Hot­ta, miioyyon bir psixi prosesi göstərmok mümkün olduqda belo, to-ləbə on yaxşı halda onun bir anını, bir çalarını goro bilir. Digor to­rofdon, hor bir tələbənin (o cümlədən hor hansi bir başqa adamın) psixoloji həyat təcrübəsi vardır. Elmi-psixoloji biliklor no qodor ümumiləşmiş vo miicorrod xarakter daşıyırsa-daşısın, onlar bilava-sito hor bir toloboyo xas olan psixi hadisolor duyğular, hafizo, hisslor, xarakter vo s. haqqinda biliklordir. О homin biliklori, ado-ton öz təcrübəsi fonunda mənimsəyir, başqa sözlə, elmi anlayışları giizəran anlayışları zominində mənimsəyir. Halbuki elmi-psixoloji anlayışlarla güzəran anlayışlarınm mənası bir-birinə uyğun gəlmir.

Məişətdə insanlar psixoloji terminlərdən və anlayışlardan ge-niş istifado edirlor. Dilimizdə özünəməxsus psixoloji mənası olan yüzlərlə ümumişlək sözlər vardır. Onlardan bir qismi Azorbaycan psixologiyasinda elmi termin kimi istifado olunur. Qarovluq, qarov adam buna misal ola bilor. Prof. M. Mohorromov В. M. Teplovun «Psixologiya» (1950-ci il) kitabim Azorbaycan dilinə tərcümə cdərkən «Svetovaya slepota» anlayışını doqiq ifado edon «qarov-luq» sözündən elmi termin kimi istifado etmişdir (gccələr vo ya qa-ranlıqda zəif görən, yaxud görməyən adamlara xalq içində qarov adam deyilir). Lakin bununla belo insanların məişətdə istifado et-diklori psixoloji termin vo anlayışların hüdudu doqiq müəyyon olunmamışdır, adamlar сох vaxt eyni bir termin vo anlayışı miixto­lif monada başa düşürlər. Biz tolobolərin, məsolən, mohobbot haq­qinda anlayışlarını tohlil etsok, bunu aydm goro bilorik. Elmi anla-yışları öyrənəndo tələbə əgər təkco öz güzəran təcrübəsinə istinad cdirsə, elmi anlayışlarla güzəran anlayışlannı eyniloşdirirsə, onları birtorofli başa düşür və səhv izah edir. Halbuki əksinə olmalı idi, toləbə elmi-psixoloji bilikloro yiyələndikcə, insanlar haqqinda gü-zəran təcrübəsi ilə bağlı olan səhv, məhdud vo birtərəfli tosovvür-lordən uzaqlaşmalıdır.

İnsanın clmi-psixoloji anlayışları öz təcrübəsi əsasında mənim-

77 səməsinin bir səbəbi do psixoloji biliklorin öz xarakteri ilo bağlıdır. Axi, psixologiya insan haqqinda elmdir. Psixologiyanı öyrənərkən misal axtannaq lazim deyil, bu prosesdo insamn özü on tosirli nii-munəyə çevrilir. Bu fakt onda ifado olunur ki, tələbə, adətən özü-nü, obrazlı desok, kitabla miiqayiso edir vo bir qayda olaraq biitiin psixoloji xarakteristikaları öz nümunosindo öyronir. О, özünü psixo­logiya güzgüsündə gönrıək əvəzinə, çox vaxt psixologiyam öz «Mon»inin güzgüsündə görür. Bu zaman, birinci növbədə, «tanışlıq cffekti» yaranır: öyrənilon mücorrod anlayışlar toləbəyə tanış gəlir, o, bu effcktin təsirilə materiah bir vo ya iki dəfə oxuyur. Ən başlı-cası iso onu səthi başa düşür və səhv izah edir. Onda elə təəssürat yaranır ki, guya psixologiya elmini öyrenmişdir. Halbuki sonralar (seminar məşğəlolərindo vo ya imtahanda) məlum olur ki, bu yalan-çı təəssürat imiş, tələbənin psixologiya haqqinda biliklori heç do sistemli xarakter daşımır, lazımi elmi molumata malik deyildir.

Psixoloji biliklor tolobo, eloco do bu elmi öyrənon hor bir adam üçün bir növ güzgüyə çevrilmolidir. Hor bir adam özünü homin güzgüdo görməli, bu baxımdan tohlil etmoyi bacarmalıdır. Psixolo­giya ancaq bu zaman, insamn noinki başqa adamlan, hom do özü-nü dork ctmosinin on səmorəü vasitosino çcvrilir.

Beləliklə do biz miihiim bir məsələyə gəlib çıxırıq: insan psi­xoloji biliklordon песо istifado edo bilor? Sual prinsipial ohomiy-yoto malikdir. Biz onu nəzərdon keçirməklə psixoloji biliyin bir miihiim xiisusiyyotini do aydınlaşdıra bilorik.

Golin belo bir situasiya tosvir edok: tutaq ki, hor hansi bir psi-xoloq V - VIII sinif şagirdlərinin riyazi anlayışlarının xiisusiyyot-lorini öyrənmişdir. Görəsən, riyaziyyat müəllimi homin todqiqatın noticolorini cynilo dors dediyi V - VIII sinifdo totbiq etmoklo, dor-sin somoro vo keyfiyyotini avtomatik surotdo yiiksoldo bilormi? Şübhosiz ki, miiollimin psixoloji biliklorinin artmasi onun pedaqo-ji ustalığına istər-istəmoz təsir göstərməlidir. Lakin o, istonilon no-ticoni oldo etmok üçün ovvolco dors dediyi sinfın xiisusiyyotlorini öyrənməli, onlan nozoro almaqla bu vo ya digor todqiqatin notico-lorindon istifado etmolidir, yoni onlan mexaniki şəkildə deyil, ya-radıcılıqda totbiq etmolidir.

Bu onunla bağlıdır ki. psixi hadisolor variativ xarakter daşıyır. Onlar coroyan etdiklori konkret şoraitdən asılı olaraq miixtolif for-malarda tozahiir edirlor.


III FƏSİL

PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN VƏZİFƏLƏRİ

1. Psixologiya elminin əsas sahələri
XIX osrin sonu - XX osrin əvvəllərindən etibaron başqa elm sahələrində olduğu kimi, psixologiya elmindo do diferensiasiya prosesi başlayır. ictimai praktikanın tələbatına miivafiq olaraq ov­volco yaş vo pedaqoji psixologiya, tibbi psixologiya, daha sonra omok psixologiyasi, sosial psixologiya, bundan sonra miihondislik psixologiyasi, təyyaroçilik psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s. formalaşmış vo inkişaf etmişdir. 70-80-ci illordo iso psixologiya el­minin bir cox yeni saholori, mosolon, siyasi psixologiya, iqtisadi psixologiya, kommunal psixologiya, idaroctmo psixologiyasi vo s. toşəkkül ctmişdir.

Bu şəraitdə psixologiya elminin inteqrasiyası (latinca inteqrato - sözündən olub hissolori bütöv halda birləşdinnok demokdir) mo-sololori daha böyük əhomiyyət kosb cdir. Psixologiyanin ayn-ayn saholorindo oldo cdilon nailiyyətləri iimumiloşdirmok, psixologiya nozoriyyosini daha da zonginloşdimıok son doroco miihiim vozifo-dir. Elmin bir sistem şəklində inkişafı da bunu tolob edir. Diferen­siasiya prosesi inteqrasiya prosesi ilo iizvi surotdo bağlıdır. Bu mii­hiim mosololori iimumi psixologiya holl edir.

Bcloliklo do, psixoloji elmlor sistemi iimumi psixologiyadan vo psixologiya elminin miixtolif saholorindon ibarotdir.