Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi
Psixikanın ən yiiksək səviyyəsini şüur təşkil edir. Şüur da psi­xika kimi beynin funksiyasıdır. Lakin şüur obyektiv aləmin insana məxsus inikasıdır, başqa sözlə, şüur, ancaq insana məxsusdur, hey-vanlarda şüur yoxdur. K. Marks göstərirdi ki, monim mühitimə mo-nim münasibətim mənim şüurumdur. Onun fıkrincə, hər hansı mü-nasibət mövcuddursa o, mənim üçün mövcuddur; heyvan heç noyə münasibət bəsləmir və ümumiyyətlo «münasibət» bəslomir, hcy-van üçün onun başqalarına münasiboti münasibət kimi mövcud de-ildir.

Şüurun spcsifık xüsusiyyəti nədon ibarətdir? K. Marks «Kapi-"» əsərində şüurun ən başlıca xüsusiyyotini obrazlı şəkildə aşağı-kı kimi səciyyəlondirirdi: «hörümçək toxucunun əməliyyatını atırladan bir əməliyyat icra edir, bal arası da mumdan şan qayır-m.ısı ilə bəzi memar adamları utandınr. Lakin on pis memar da ən xşı bal ansından lap əvvəldən bununla fərqlənir ki, memar hələ umdan şan qayırmazdan əvvəl bunu öz beynində qayırıb hazırla­mış olur. Əmək prosesinin sonunda alınan nəticə artıq bu prosesin əvvəlində insanın təsəvvüriində, yəni ideal surətdə nıövcud olur. İnsan nəinki təbiətin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; təbiotin verdiyi şeydə öz şüurlu məqsədini də hoyata keçirir, bu moqsəd bir qanun olaraq insan foaliyyətinin üsulunu və xaraklerini müəyyon edir, insanın öz iradəsini bu məqsədə tabe etməsi tok bir hal dcyil-dir. Əməyi icra edən əzaların gərginləşdirilməsindon əlavə oməyin sorf edildiyi bütün müddət ərzindo müəyyən məqsod güdon irado do zoruridir ki, bu da işə diqqət vennəkdo ifadə olunur, hom do əməyin məzmunu və onun icra üsulu fəhloni nə qədər az maraq-landırırsa deməli, fəhlə öz iıziki və oqli qüvvələrinin hərəkotindən ibarot olan omokdən no qodər az zövq alırsa, homin iradə do bir о qədər dərəcədə zəruridir». Şüur obyektiv alomin ideal inikasıdır. K. Marks şüurun mahiyyotini səciyyələndirərkən bu cəhəti xüsusi qeyd edir: əmək prosesinin sonunda alman noticə artıq bu prosesin əwolindo insanın tosovvüründə, yəni ideal surotdo mövcud olur.

Demoli «şüur lap əvvəldon ictimai molısuldur vo nə qədor ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalır» (K.Marks). Ob­yektiv alomin ideal inikası kimi şüurun başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, о, ictimai-tarixi mohsuldur, monşo etibarilə maddi is-tehsalla, ictimai praktika ilə bağlıdır. İnsan nəyi isə «öz başında qu-randa» bir qayda olaraq ictimai təcrübədən, comiyyotin tarixi inki-şafı gcdişindo bərqərar olmuş üsullardan, iş torzlorindən və vasitə-lərindon istifado edir.

Tosadüfi dcyildir ki, K. Marks sonayenin tarixini insan mahiy-yəti qüvvələrinin açıq kitabı, hissi surotdo qarşımızda duran insan psixilogiyası adlandırmışdır. İnsanın fıkrən yaratdığı ideal surətlə-rin hoyata keçirilməsi prosesi do ictimai xarakter daşıyır: о, ya mü-vafıq ideal surotlori başqa adamlarla birlikdo həyata keçirir, ya da onun fıkrən yaratdığı surotlor başqa adamların fəaliyyətindo hoya­ta keçirilir. İnsan, hətta tok olanda da başqa adam onun «başında mövcud olur».

Bu məsələni başa düşmək üeün biz ictimai və fordi şüurun nis-bəti mosoləsini aydınlaşdırmalıyıq. Psixologiya fərdi şüurun xüsu-siyyotlorini öyronir (psixologiya elminin müoyyən sahələri, məsə-lən, sosial psixologiya ictimai şüuruııun bozi aspcktlori ilə maraq-lanır). Lakin öz-özlüyündo götürülmüş hor hansı bir tok adanu öy-rənmək yolu ilo şüurun inkişafını şərtləndirən hərəkətvcrici qüv-

34 voləri, sosial amilləri aydınlaşdırmaq prinsip ctibarilə miimkün de-yildir.

İctimai şüur nədir? İctimai şiiur dedikdə bütövlükdə müəyyən cəmiyyət üçün və ya müoyyən sosial qrup üçün səciyyəvi olan ba-xışlar, idcyalar nəzərdo tutulur. Cəmiyyətdə ictimai şüur müxtəlif formalarda: ictimai-siyasi və hüquqi nozoriyyələr vo baxışlar, fəl-səfə, əxlaq, incəsənət, din şoklindo meydana çıxır, ictimai varlığı oks etdirib, ona fəal təsir göstoron bu formalardan hor birinin öz inikas obyekti və üsulu vardır, hor biri insanların ictimai varlığına özünomoxsus bir şəkildə təsir göstəıiı. Comiyyoti təşkil edon in­sanlar olmadan comiyyət mümkün deyildir vo deməli, fordlərin şü-uru olmadan ictimai şüur da mümkün deyildir.

Fərdi şüurun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. ünun «tərcü-meyi-һаһ» ictimai şüıırun «torcümeyi-halından» fərqlənir. Fərdi şüur adamın doğulması ili və ölümü ilo birlikdə doğulur və ölüb ge-dir. Şüur fordin həyat yolunun tokrarcdilməz əlamotlorini, torbiyə-sinin xüsusiyyətlorini, ona olan müxtolif siyasi vo ideoloji təsirləri ifadə edir. Fərdi şüur və makro və mikromühitin (sosial qrupun ho-yat şəraiti), homçinin, ailonin, dostlann, tanışların vo nohayot, şəx-si həyat şoraitinin tösirinin nəticəsi kimi meydana çıxır. Fərdi şüur insanın inkişaf səviyyəsi, şəxsi xarakteri vo sairo kimi amillorin də təsiri altında olur.

İctiıııai şüurla fordi şüur daim bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir, qarşılıqlı surotdo bir-birini zənginləşdirir. Hor bir insan bütün hə-yatı boyu başqa insanlarla münasibətlori vasitəsilə, təlim, torbiyə yolu ilo ictimai şüur normalarını mənimsəyir. Bu dialcktik proses-dir.

5. İnsanların omək fəaliyyəti
Şüur песо əmələ golmişdir? Onun yaranmasının başlıca şərti nodən ibarət olmuşdur? Bu suallara cavab vermok üçün biz insanın tokamül prosesi vo onu şərtləndirən amillorlə ümumi şəkildə olsa da tanış olmalıyıq.

Meymun və insan canlıların cyni bır dəstəsınə - primatlar dəs-utsino daxildir. İnsanlar primatlar dəstəsində müstəqil ailə - homi-nid (latınca - hominidas - homo insan deməkdir) ailəsini təşkil xlir.

Bu belə də olmalıdır, çünki insan özünün bütün xüsusiyyətləri-nə görə primatlar dəstəsinin digər ailolərindən forqlənir. Müasir elmdə bu baxımdan üç cohotə xüsusi diqqət yetirilir və onlara bir-likdə hominid Iriadası (üçlüyü) dcyilir.

Hominid triadasına aşağıdakılar daxildir: a) dik (ayaq üstə) ye-rimo, b) əllərin inkişafı, v) beynin inkişafı (nisbətən çox inkişaf et-miş böyük beyin).

Dik yerimə və əllorin inkişafı nəticəsində görmə, lamise və s. sahəsində keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir; beynin hərəki mərkəz-ləri inkişaf edir. İnsanın böyük yarımküroləri qabığının mühüm his-səsini əllərin, xüsusilo onun insanda bütün digər barmaqlara qarşı qoyulan baş barmaqlann fəaliyyəti ilə bağlı hüceyrələr, eləcə də nitq üzvləri əzələlorinin - dodaqlann və dilin funksiyalan ilo bağ-lı hüceyrələr təşkil cdir. Beynin inkişafı zəminində isə insanın psi­xi həyatı ycni keyfıyyətlər kosb cdir.

İnsanabənzər meymunlar və insan driopitekdən (ağac meymu-nundan) əmələ gəlmişdir. Onlann fomıalaşması prosesi təxminən bnr milyon ilə qodər dövrü əhatə cdir.

İnsanın ən qədim əcdadlan içərisində avstropitek (cənub mcymunu) və pitekantroplar (meymun-insan) özünəməxsus ycr tutur. Onfar dripiteklərdən əmələ gəlmişdir. S i n a n t г о p (Çin adamı dcməkdir: qalıqları Çindən tapıldığı üçün onu belə adlandınrlar) da meymun-insan qrupuna daxildir. Neandertal adam (qalıqları 1856-cı ildə Almaniyanın Ne-andertal vadisindən tapılmışdır) və kromanyon adam (qalıqları 1886-cı ildə Fransada Kro-Manyon adlı sahədə tapılıb) insanın sonrakı inkişafı mərhələlərini xarakterizə edir (bax: şəkil 13).

İnsanın formalaşması prosesi haqqinda aydın təsəvvür əldə et-mok üçün qədim insanlar iiçün səciyyəvi olan bəzi xüsusiyyətləri nəzərdən kcçirək.

Avstropitek yüksək inkişaf etmiş meymun idi. Təkcə onu qeyd etmok kifayotdir ki, o, iki ayaq üstə gozirdi.

Pitekantropun bədon quruluşunda iso meymun vo insan ola-mətləri aydın nozoro çaфırdı. Meymun beyninin cokisi 600 q oldu-ğu halda, onun beyninin çokisi 800 - 900 q gəlirdi. Pitekantrop daş alotlordon istifado edirdi. Sinantropun beyninin çəkisi daha da artmışdı: о, 1000 - 1200 q-a çatırdı. Sinantrop oddan istifado edir­di; o, müxtəlif vo daha mükəmmol əmək alətləri hazırlayırdı.

36 adamlar iiziindo 300 -100 min il ovvol у aşam ı şdır. Onun bcyni da­ha da inkişaf et-mişdi. Boyu 160-170 sm idi.

Kromanyon adamlar yer üzündə 25 min il ovvol meyda­na çıxmışdır. Onlann modo-niyyoti yiiksok idi. Məsələn, kromanyon adam artıq sü-mükdən istifado edirdi. О müasir adam üçün so-ciyyovi olan bo-don quruluşuna malik idi.

Kromanyon adamı fiziki in-kişaf xüsusiy-yətlərinə göro müasir adam ad-landırırlar. Əgər

biz kromanyon adamı bu baxımdan müasir adamla müqayisə etsək, onlann demək olar ki, bir-birinə oxşadığını görə bilorik. Lakin kro­manyon adam fıziki baxımdan müasir adama bənzəsə do, psixoloji cəhətdən ondan köklü surotdo fərqlənir. Bu о demokdir ki, kro­manyon adam fonnalaşandan sonra, insanın təkamülü sosial xarak­ter daşımışdır.

İnsanın təkamülü mürəkkob prosesdir. Biz burada beynin toka-
37 mülü proscsini xaraktcrizə ctmək üçün bozi cəhətləri qeyd etmoyi məqsodəuyğun sayınq. Bu baxımdan aşağıdakılar maraqlıdır.

1. 
   Hominidlər dəstosindo təkamül prosesində beynin kütlosi tədricon artır. Avstropitekin beynini əsas götürsək (kişi avstropitc-kin beyni 600 sm', qadının beyni isə - 550 sm'-dir), pitekantropda müvafıq surətdo 56% və 67%, neandertal adamda 144% və 131%, müasir adaında isə 164% və 168% artmışdır. Müasir kişilərin bey­ni 1581,1 sm\ qadınlann beyni isə 1476,6 sm³-dir.
   
2. 
   Andropitcklərdə beyin aromorfoz tipi üzrə inkişaf edir: bc-yindo struktur (morfoloji) doyişikliklər baş verir.
   

Ən yeni elmi təsəvvürlərə görə, müasir insanın beyninin arxi-tcktonikasının formalaşması əmok və nitq prosesi ilə bağlıdır:

1. 
   beynin həcmi, birinci növbədo, iki sahədo - əllərin həroko-ti ilə bağlı olan aşarı gicgah sahəsində və nitqin hərokəti sahosin-do (Broka mərkozindo - alın payının aşağısında yerloşir) intensiv surotdo artmağa başlamışdır.
   
2. 
   sonrakı ınərhələ nitqin anlaşılması ilə bağlı olan saholorin (buna Vernike mərkəzi deyilir). gönnə, eşitmə və lamisə proscslə-rini tonzim edən mərkozlorin inkişafı ilo xaraktcrizo olunur.
   

Klinik müşahidələr göstorir ki, insanda bu sahələrdo pozğun-luq əmələ gəldikdə nitq pozğunluğu, mosələn, scmantik afaziya ilə noticəlenir.

v) insan beyninin formalaşmasının sonuncu morholosi isə alın payının inkişafı ilə bağlıdır. Alın payı ibtidai mcymunların beyni­nin təxminən 10 faizini, ali mcymunlann 15 faizo qədorini, müasir insanın isə 30 - 33 faizini təşkil edir.

Nəzərdən keçirdiyimiz materiallar insanın təkamülü prosesini xaraktcrizo etsə də, şüurun yaranması şərtlorini öz-özlüyündə hələ aydınlaşdırmır.

Ulu əcdadlanmız sürü halında yaşayırdılar vo dik yerimoyi öy-ronınoyo başlamışdılar. «Bununla da meymundan insana kcçmok üçün qəti bir addım atılmışdır.» Lakin ulu ocdadlarımızın sürü ha-lında yaşaması vo dik yeriməsi bioloji amillordir. Halbuki şüur ic-timai-tarixi hadisodir, öz-özlüyündo bu vo ya digər bioloji aınil no qodor ohəmiyyətli olsa da, bu həlo şüurun yaranmasını şortlondiro bilıno/di.

Ç. Darvin 1871-ci ildə nəşr olunmuş «İnsanın monşoyi və cin-si seçmo» əsorində sübut etdi ki, insan hcyvandan omolə golmişdir. O, problemin bioloji məsələlərini parlaq şokildə holl etdi. Lakin in-

38 sanın yaranmasının ictimai şərtlorini aydınlaşdıra bilmədi. Elmin bu fundamental problemi ilk dəfo F. Engclsin 1876-cı ildə yazdığı «Mcymunun insana çevrilmosi prosesindo əməyin rolu» adlı məş-hur əsərində özünün otraflı hollini tapdı. F. Engels yazırdı: «Ağac-lara dınnaşan meymun sürüsündon insan cəmiyyəti əməlo gəlincə-yə qodər, yəqin 100 min illər golib kcçmişdir; bu 100 min illərin isə ycr tarixindoki ohomiyyəti insan həyatındakı bir saniyənin əhə-miyyotindon çox deyildir. Lakin hor halda bu cəmiyyət, nohayət, omolə golmişdir. Bos, insan comiyyətini meymun sürüsündən fərqlondiron sociyyovi əlaməti biz nədə görürük? Ə m о к d ə gö-rürük.»

F. Engels göstərir ki, «Әтәк bütün insan həyatmın birinci əsas sortidir, hom do о dorəcodə belo bir əsas şərtdir ki, biz müəyyən monada demoliyik: insanın özünü omok yaratmışdır.» О qeyd edir­di, əmək alotlər qayrılmasından başlanır. Bu artıq şüurlu prosesdir. «Heyvan xarici tobiotdon istifado cdir vo sadəcə olaraq özünün mövcud olması ilo bu tobiotdə doyişikliklər omələ gətirir; insan iso öz yaratdığı dəyişikliklorlo tobioti öz moqsodlorino xidmot etmoyə məcbur edir, onun üzərindo hökmranlıq edir.»

F. Enkels mcymunun insana çevrilmosi proscsini təhlil edərkən insan əlinin inkişafına xüsusi diqqot yetirirdi. О göstorirdi ki, ol nə-inki əmək orqanıdır, о homçinin omoyin mohsuludur. F. Engelsin fikrincə, olin inkişafı ilo birlikdo, oməklə birlikdə başlamış olan to-biət üzorində hökmranlıq iroli atılan hor bir ycni addım nəticosin-do insanın görüş dairosini genişlondinnişdir. İnsan təbiot predmet-lorində daim yeni, о vaxta qodor məlum olmayan xassələr kəşf et-mişdir.

Dcməli, əməyin inkişafı cəmiyyət üzvlorinin daha six birləş-məsinə kömok ctmişdir. çünki onun sayəsində birgə fəaliyyət, qar-şılıqlı kömok halları daha tez-tez baş verməyə başlamış vo hor bir аупса üzv bu birgə fəaliyyotin faydalı olduğunu daha aydın dork etmoyo başlamışdır. «Qısa desok, təşəkkül tapan insanlar о yerə catmışlar ki, onlarda bir-birino bir şcy söylomək təlobatı mcydana golmişdir. Tolobat özünə orqan yaratmışdır. Mcymunun inkişaf ct-məmiş olan xirtdəyi yavaş-yavaş, lakin dönmodən, modulyasiya yolu ilo, gctdikco daha artıq inkişaf cdon modulyasiyaya keçmək üçün doyişilmiş, ağız orqanları iso tədricon bir-birinin ardınca sə-hih səslər tələflüz ctmeyi öyrənmişdir». Deyilonlərdon aydın olur ki, «əvvəlco omok, sonra iso onunla birlikdo solıih nitq elə iki ən

39 başlıca amil olmuşdur ki, bunların təsiri altında meymunun beyni tədricən insan beyninə çevrilmişdir; bu bcyin meymun beynino nə qədər bənzəsə də, böyüklüyü və mükomməlliyi cəhətdən ondan olduqca üstündür. Beynin daha da inkişaf etməsi ilə yanaşı onun 9D yaxm alətləri - hiss orqanları daha da inkişaf etmişdir. Nitqin tod-ricon inkişafı eşitmə orqanımn müvafıq surətdo təkmilləşməsi ilə müşayiət edildiyi kimi, ümumiyyotlə beynin də inkişafı, bütövlük-do bütün hisslərin təkmilləşməsi ilə müşayiət edilmişdir. Qartal in-sandan xeyli uzaq körür, lakin insan gözü şeylərdə qartal gözündən daha çox əlamətləri ayırd edir. İtin iy hissi insanınkından xeyli iti-dir, lakin it, insan üçün müxtəlif şeylərin müəyyən əlamətləri olan iylərin yüzdə birini də forqləndiro bilmir. Meymunun ən kobud, ən ibtidai formada güclə malik olduğu lamisə hissi isə ancaq insan oli-nin öz inkişafi ilə birlikdə, omək sayəsində əmolə gəlmişdir.»

Əmok insanın ontogenctik (yunanca - ontos - fərd, genesis -doğulma, mənşə, yəni fordin inkişafı deməkdir) inkişafının həlledi-ci amilidir. Bu, birinci növbədə, əməyin özününün mahiyyəti ilə bağlıdır.

Əmək prosesində iki mühüm cəhoti fərqləndirmək lazımdır. İnsan, bir tərofdon, əmək subyekti kimi çıxış ederək təbiətə təsir göstərir.

K. Marks göstərirdi ki, «əmək hər şeydon ovvəl insanla təbiət arasında baş verən bir proscsdir, insanın öz fəaliyyoti sayəsində özü ilə təbiət arasındakı maddəlor mübadiləsində vasitəçi olduğu, bu mübadiloni tənzim ctdiyi və onu nəzarət altmda saxladığı bir prosesdir. İnsan özü təbiot maddəsino bir təbiət qüvvəsi kimi qarşı durur. İnsan təbiət maddosini öz yaşayışına yararlı olan bir forma­da mənimsəmək üçun öz bodənino mənsub olan təbii Cjüvvəlori: əl və ayaqlannı, başını vo barmaqlarını hərəkotə gətirir. İnsan bu ho-rəkət vasitəsi ilo xarici təbiotə təsir etməklə və onu dəyişdirməklə bərabər öz təbiotini də dəyişdirir. О öz təbiətində mürgüləməkdə olan qüvvələri inkişaf etdirir və bu qüvvolorin fəaliyyətini öz haki-miyyətinə tabe edir».

Müasir psixologiyada bu prosesi ümumi şokildə subyckt-ob-yekt (S -O) münasiboti kimi təhlil edirlər. Lakin bununla yanaşı fundamental bir faktı xüsusi qcyd etmok lazımdır: əmok prosesi birgə fəaliyyətdir. Burada məsolə heç də hər hansı bir adamın omək proscsindo fıziki cohotdən inkişaf ctməsindən getmir və ge-də də bilməz. Hor bir adamın istonilon hərəkəti omək proscsindo

40 başqa adamı nəzərdə tutur. Əmək proscsi insanların qarşılıqh təsir prosesidir. Əmok prosesinin tohlili zamanı uzun müddot kifayot qo­dor diqqot yetirilməmiş bu mühüm cohoto müasir psixologiyada xüsusi əhəmiyyət verilir: О subyckt-subyekt (S-S) disturu ilə təhlil olunur.

6. Əşyavi fəaliyyətin ümumi quruluşu

Müasir psixologiyamn anlayışlar sistemində fəaaliyyət kateqo-riyası mühüm yer tutur. Fəaliyyət dcdikdə insanın fəallığının özü-nəməxsus forması nəzərdə tutulur. Çox maraqlıdır ki, dilimizdə f о a 1 i у у ə t sözü elə f ə а 1 sözündən əmələ gəlmişdir.

İnsanın fəallığı müxtəlif formalarda, mosələn, omək, təlim və ya oyun formalannda özünü göstərir. Biz fəallığın bütün bu fonna-İannı - omək, təlim və ya oyunun xüsusiyyotlərini foaliyyət termi­ni ilə nəzərdən kcçirəcəyik. Bizi burada onlardan hor birinin xüsu-si cəhotləri deyil, ümumi cəhətləri maraqlandıracaqdır.

Fəaliyyət genetik cəhətdən əvvelcə praktik fəaliyyət kimi for-malaşmışdır, onun əsasında isə tədricən nəzəri fəaliyyət təşəkkül etmişdir.

Praktik foaliyyət oşyavi foaliyyotdir. «Oşyavi» sözünün psixo­logiyada dəqiq mənası vardır: praktik foaliyyət prosesində insan oşyalarla əməliyyat арапг, onları fəaliyyət prosesindo dəyişorək dork edir və xarici aləmi daha adckvat surətdə əks ctdirir. Belə fə-aliyyotə oşyavi foaliyyot deyilir.

Psixologiya elmi fəaliyyətin hansı cəhətlərini öyronir? Fərdi fəaliyyətin, eləcə də birgə qrup (kollektiv) fəaliyyətinin psixoloji baxımdan özünəməxsus strukturu vardır. Buraya nələr daxildir? Onların qarşılıqlı əlaqəsi necədir? Fəaliyyətin struktur vahidləri песо əmələ gəlir? Psixi proseslor, hallar vo xassolərin formalaşma-sı ve inkişafında fəaliyyətin rolu nədən ibarətdir və s. Psixologiya elmi bu kimi mühüm məsələləri öyrənir.

Başqa sözlə, psixologiya foaliyyətin subyektiv cəhətini və ya planını tədqiq edir; fəaliyyətin tədqiqi zamanı onu, birinci növbə-də, foaliyyətin motivləri, moqsədləri, bu prosesdə: sensor, persep-tiv, mnemik, iradi, emosional vo b. proseslərin, rolu funksiyaları, dinamikası maraqlandınr.

İnsanın foallığı iki formada özünü göstorir: xarici (fıziki) vo da-

41 xili (psixi) foallıq. Bu baxımdan fəaliyyət insanın daxili (psixi) vo xarici (fiziki) foallığının vohdoti kimi özünü göstorir. Demeli, foa-liyyot insanm dork olunmuş moqsodi ilo tonzim edilon daxili (psi­xi) vo xarici (fiziki) fəallığıdır.

Golin, indi bu torif əsasında fəaliyyətin strukturunu ümumi şokildə təsvir edok:

İnsanda müoyyən bir motiv əməlo gəlir. Onu təmin ctmok üçün insan öz qarşısına moqsəd qoyur və məqsodo müvafiq olaraq müəyyən işlər görmoyə başlayır.

İnsan öz məqsədini müoyyən bir konkrct şoraitdə həyata keçi-rir, şəraitdon asılı olaraq moqsodi hoyata keçirməyin üsullan mü-əyyon olunur: eyni bir iş konkret şəraitdən asılı olaraq miixtolif iisullarla icra cdilo bilor.

Bir cohoti do aydınlaşdıraq: fəaliyyətin moqsodi birdən-birə oldo cdilmir: insan, acloton öz qarşısına qoyduğu ümumi moqsodi konkrctləşdirir, onlan aralıq moqsədlərə və ya cari moqsədlorə bö-liiı: aralıq moqsodlərin xarakterindon asılı olaraq eyni bir fəaliyyət miixtolif formalar kosb edir. İnsan bu zaman isin noticolorini onun moqsodi ilo müqayisə edir, qiymotlondirir vo nöqsanları aradan qaldinr.

Biz insan foaliyyolinin hor bir növünü bu sxem osasinda tosvir edo bilorik. Golin fikrimizi konkretləşdirmək üçün fəaliyyotin tor-kib hissolori ilo ayn-aynliqda tanış olaq. Bu baxımdan aşağıdakıla-n qeyd edo bilorik:

1. Motiv-məqsəd foalivvotin özünəməxsus vektorunu əmə-lə gətirir, bu iso öz növbosində onun istiqamotini, cloco do sub-yektin fəaliyyət proscsindo göstərdiyi səyin dorocosini miioyyon cdir. Psixoloji tədqiqatlar (B. F. Lomov vo b.) göstorir ki, foaliyyot prosesindo formalaşan vo inkişaf edon psixi proses vo hallann bii-tiin sistemi bu vaktor vasitəsilo təşkil olunur.

Motiv insani foaliyyoto tohrik edon amilloro aiddir. Onun osas funksiyasi da, birinci növbodo, bundan ibarotdir. Lakin psixoloji baxtmdan onun ohomiyyoti daha böyükdür; motivin əmolə golmo-si ilo foaliyyot özünəmexsus emosional boya kosb edir, insan foa­liyyot prosesindo meydana cıxan cotinliklore do özünəmoxsus mii-nasibot bəsləməyo başlayır... Bu monada da motivsiz foaliyyot yoxdur vo ola da bilmoz. Lakin bir cəhət aydmdir: foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moqsodlo miioyyon olunur. Birtorofdon, eyni bir motiv miixtolif fəaliyyotlor vasitosilo hoyata

42 kecirilo bilor. Digor torofdon, eyni bir motiv zəminində müxtəlif moqsodlor formalaşa bilor vo oslindo do formalaşır. Bu о dcmok-dir ki, motiv bir növ «çoxvalentlidir». Eyni bir moqsodin miixtolif motivlərlə bağlı olması da mümkündür. Dörd adam təsəvvür edok. Onlann dördü do, tutaq ki, qarşısına eyni moqsod - televizorun an-tenasini diizoltmok moqsodi qoymuşdur. Golin, onlan bu işi gör-moyo tohrik edon motivlərə diqqət yetirək: onlardan birincisi özü-nün tələbatını təmin etmok istəyir, ikincisi başqa adamlara, məsə-lən, televizorda futbola baxacaq uşaqlanna sevinc bəxş etmoyə ça-lışır, üçüncüsü, dəfələrlə ondan antenanı tomir etməyi xahiş etmiş qonşudan canını qurtanrıaq üçün işo başlayır, dördüncüsü sadəcə olaraq öz qonşuluq borcunu yerino yetirir və s.

Foaliyyotin motivi ilo moqsodi nisbətən sadə hallarda məz-mun etibarilə uyğun gəlir. Foaliyyot mürokkəbləşdikcə onlann da qarşılıqlı əlaqosinin xaraktcri doyişir. Bir sıra hallarda iso motiv

məqsodo çevrilir.

Moqsod hom pcrseptiv (qavrayış, surot, hom surət - təsəvvür, hom do müəyyən «məntiqi konstruksiya» (hökm vo oqli notice) sistcmi kimi meydana çıxa bilor. Insan foaliyyot prosesindo bütün əməliyyatları bu surətlər vo ya «konstruksiyalar» vasitosilo yerino yctirir. Bu monada da moqsod foaliyyot prosesindo operativ surot vo ya konstruksiyalar kimi çıxış edir. Foaliyyotin planlaşdırılması, qorar qobulu, cari infonnasiyalann işlənilməsi, noticələrin yoxlan-ması, işin toshihi - bunların hamısı operativ obraz vo ya konstruk-siya ilo bağlıdır.

2. 
   Foaliyyotin şəraiti. Hor bir foaliyyot miioyyon bir obyektiv şəraitdə hoyata keçirilir. İnsan öz məqsədini şərait baxımından qiy-mətləndirorok, bir torofdon, foaliyyotin konkret vəzifolərini, digər tərəfdon, üsul və vasitolorini müəyyen cdir. Belo sadə halları to-sovvür etmək çətin deyil: bir halda divara böyük mix, başqa halda çox kiçik mix vumlmalıdır; bir halda mıxı tavana, başqa halda dö-şəməyo vunnaq lazımdır. Belo hallarda moqsodi dork etmək həlo azdır, hom do şəraiti düzgün qiymətləndirmək vo ona müvafiq ola­raq səmərəli üsullar seçmək zoruridir.
   
3. 
   Xarici və daxili foallıq. Xarici fəallıq iş və horəkotlər for-masında təzahür cdir. İş nədir? Bu suala cavab vermək üçün biz ye-nə do məqsəd anlayışına müraciət ctməliyik. Foaliyyotin bir ümu-mi moqsodi, bir do konkret moqsod vo ya vozifolori olur. Foaliyyo­tin iimumi moqsodini (Tutaq ki, fohlo yeni layiho iizro miioyyon bir
   

43 məhsul hazırlamalıdır.) A ilo ifadə edok. О, bu ümumi moqsodi özü üçün konkretləşdirir, daha doğrusu, A moqsodi əsasında qarşısına miixtolif məqsədlər qoyur, onlan a', a\ a\ a\ a^s və sairə kimi ifado edok: a', tutaq ki, detalları yonmağı, a² onlara nişan vurmağı və s. nozərdo tutur. Foaliyyotin sado bir cari vozifəni həll etməyə yö-nolmiş bu cür nisbotən bitmiş elementi iş adlanır.

Misalı xatırlayaq: A məqsodini hoyata kcçirmək üçün fohlo öz qarşısına 5 nisbəton sado konkret moqsod qoyur. (Ola bilor ki, iimumi moqsod beş yox, doqquz vo ya daha çox konkret moqsod şoklindo ifado olunsun.) Bu о dcmokdir ki, fohlo tosvir etdiyimiz foaliyyot çərçivosinde beş iş icra edir. Moqsod - işin morkozi tor-kib hissosidir. Onun bundan başqa daha iki torkib hissosi - motor (horoki) vo sensor (hissi) komponentləri vardır. İşin torkib hissolo-ri öz funksiyalarına göre bir-birindon fərqlonirlər - şəkil 14-do bu-nu aydın görmək olar.. ,

İşin torkib hissolori foaliyyet prosesindo mahiyyot ctibarilo ho-rokotler kimi tozahür edirlor. Nəzordən keçirdiyimiz funksiyalar onlann vasitosilo hoyata kcçirilir.

H
ərəkotlər özlərinin trayektoriyasma, icra müddətinə, gücüno, sürətino, tcmpinə, eləcə do bədənin hansı torəfındon icra olunma-sına görə bir-birlərindon forqlənirlor. Lakin bununla belo, horokət­lori müqayisəli tərzdə təhlil etsək, onların əsason üç ünsürdən («tutmaq». «yerini dəyişmək» və «buraxmaq») ibarət olduğunu gö-rərik. İş şəraitindən asılı olaraq bu ünsürlərdən hor biri özünəməx-sus psixofızioloji xarakteristika kəsb edir. Mosələn, adamlar stəka-nı bir cür, balıq akvariumunu başqa cür tuturlar vo s.

Golin, indi bir mühüm cəhətə diqqət yctirək. İnsan müxtəlif iş və hərəkətlori icra cdərkon cisimlərlə əməliyyat aparır: detail yo-nur, xammalın yerini dəyişir, hazır məhsulu rəngləyir... başqa söz-lə, xarici aləmdəki cisimlərin fonnasını, vəziyyətini və ya xassəlo-rini dəyişir. Psixologiyada cisimlorin vəziyyətini və ya xassələri-ni doyişməyə yönəlmiş və horəkətlərə maddi (əşyavi) iş vo hərə-kotlər deyilir.

Bos, daxili fəallıq nədir? О hansı xüsusiyyətlərlə xarici foallıq-dan fərqlonir? Bunu aydın tosəvvür etmək üçün foaliyyətdə təkcə idrak proseslərinin (bax şək. 1) rolıınıı aydınlaşdırmaq kifayətdir. Foaliyyotin planlaşdınlması, qərar qəbulu, cari informasiyaların iş-lənməsi, nəticənin yoxlanılması, işin təshihi - bunların hamısı id­rak proscslərinin: yoni diqqotin, qavrayışın, hafızənin, təfəkkürün və s. fəaliyyəti ilə ayrılmaz surotdo bağlıdır; idrak prosesləri olma-dan foaliyyot mövcud dcyildir və mövcud ola da bilməz.

Problemin belə qoyuluşu böyük elmi-metodoloji əhəmiyyotə malik olan birməsələni aydınlasdırmaq imkanı verir. Belə ki, insa-nın xarici vo daxili fəallığı bir-birilə qarşılıqlı surotdo əlaqədardır. Hər hansı bir xarici iş və hərəkət daxili proseslorlə şərtlənir. Hor bir daxili proses iso nəinki sadoco olaraq xarici iş vo hərəkətlərdə təzahür edir, hom do onlann tosiri ilo dəyişilir.

Qarşıya prinsipial sual çıxır: daxili proseslor xarici iş vo horo-kotlorin tosirilo песо dəyişir? Bu no deməkdir? Mosolonin miiasir psixologiya üçün elmi-metodoloji ohomiyyoti do mohz bu suallann mahiyyəti ilo bağlıdır.

Maddi (əşyavi) iş vo hərəkətlər birincidir, ozolidir. Hamiya yaxşı molum olan bir faktı xatırlayaq: daşın ağırlığını müəyyənləş-dinrıək üçün onu qaldırmaq lazımdır. Nə qədər bclə misallar gös-tormək olar? Şeylərin məntiqi belədir.

Ən yeni psixoloji tədqiqatlar göstorir ki, foaliyyot prosesindo maddi (əşyavi) iş və hərəkətlər təkrar olunduqca möhkəmlənir və yeni psixoloji xüsusiyyətlər kəsb edirlor. Burada ən azı üç istiqa-mət miioyyon etmok olar: a) maddi iş və hərokətlor tədricon daxi­li perseptiv (qavrayış), mnemik (hafızə), fıkri (təfəkkür) və s. əmə-

45 liyyatlara çcvrilir; b) onlar avtomatlaşır vo foaliyyot prosesindo vərdişlər kimi çıxış edirlor; v) maddi iş vo horokotlor kommunika-tiv (inkilisco kommuncate - məlumat vermək, xobər çatdınnaq de-mokdir) ohomiyyot kosb edir, ifadoli horokotloro - mimika, panto-mimika, jestlər vo s.-yə çevrilirlər.

Biz bunlardan hor birini ayrı-aynlıqda nəzərdən keçirəcoyik. Yuxarıdakı sualları aydınlaşdırmaq üçün birinci istiqamoti burada nisbətən ətraflı şərh etmoliyik.