Dərslik «Çİnar-çAP»

5. Ailə münasibətləri və uşaq şəxsiyyətinin inkişafı
Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında ailo xeyli müddət orzindo osas rol oynayir. Molumdur ki, insanin xarakterinin, omoyo, mənəvi, ideya vo modoniyyot sorvotlorino miinasibotinin osaslan ailədə fonnalaşır.

Ailənin tərbiyə mühitini şərtləndirən amilləri iki tipə ayırmaq olar. Ana-ata, ana-uşaqlar, ata-uşaqlar, bacı-qardaşlar arasmdakı münasibətlər, validcynlərin uşaqlara münasibətləri, onların şəxsi keyfıyyətləri və s. birinci tip amillər sırasına daxildir. Ailənin maddi vəziyyotini, mənzil şəraitini, strukturunu və s. iso ikinci tip amillərə aid etmok olar.

Uşaqlann tərbiyəsi sahəsində ikinci tip amillərin əhəmiyyəti aydındır. Lakin, bununla belo, onlann təsirini həlledici hesab et­mok olmaz. Ailonin osas torbiyo imkanlan, hor şeydon ovvol, valideynlorin vo uşaqların qarşılıqlı əlaqəsi ilo müoyyən olunur.

Ailo həyatı şəxsiyyətin inkişafına bütövlükdə tosir göstorir. Bu cəhət, birinci növbədo, uşağın emosional aləmində əks olunur. Son zamanlar psixoloqlar həmin məsəloyə xüsusi diqqot yetirir, uşağın emosiya və hisslərinin inkişafında ananın roluna son dərəcə böyük ohəmiyyət verirlər.

Golin, birco anlığa dünyanın məşhur rəssamlarının ilhamla yaratdıqlan ülvi madonna obrazlarını gözlorimiz qarşısında canlandıraq. Onların, demək olar ki, hamısında uşaq ananın sol qucağında tosvir olunur. Görəsən bu adi təsadüfdünnü? Bəlkə uşağın anasının sol qucağında təsvir olması rəssamlıqda ənənədir? Bu suallar uzun müddət sənotşünaslıq üçün sirli olmuşdur. Müasir psixologiya isə həmin sinlori artıq aydınlaşdırmışdır. Bir sıra tanınmış mütəxəssislərin fıkrincə, bu instinktiv horəkətin səbəbi odur ki, körpə ana ürəyinin döyüntülorini hələ ana bətnində eşidir, ona öyroşir və özünü, песо deyərlər, on munis «qəlb musiqisinin sədalan altında» daha yaxşı hiss edir. Təzə doğulmuş uşaq üçün bu əsrarəngiz ürək səsi ana ilə bağlılıq deməkdir. Mohz buna görə də sol tərəfdən qucağa götürülmüş uşaqlar az ağlayır, tez kökəlir, başqa uşaqlara nisbotən daha tez inkişaf edirlor. Başqa sözlə, onlar l yaşında həkim kömoyino daha az ehtiyac duyurlar.

Ycri gəlmişkən onu da qcyd edok ki, uşağı sol tərəfdən qucağa götürən qadınlann çoxu bunun nə ilə əlaqədar olduğunu izah cdə bilmirlər. Xoşboxtlikdon analann əksəriyyəti intuitiv surətdə olsa da, uşağı песо qucağa götürməyi yaxşı bilirlər.

Mütəxəssislər belo hesab edirlor ki, südəmər uşağın hansı torofdon qucağa götüriilmosi onun inkişafına böyük tosir göstorir. Əgər ana uşağı sol torofdon qucağına götürmüşsə, deməli, hər şey qaydasındadır, yox əgər sağ tərəfdən qucağma götürmüşsə, dcməli, bunun ziyanı ola bilər.

578

Bəzi analar uşağı sağ tərəfdən qucaqlanna götürürlər, bos, bunu no ilo izah etmok olar? Həmin suala dəqiq cavab vermək çətindir. Lakin bəzi psixoloqlar belo güman edirlor ki, əksər halda uşağı sağ tərəfdən qucağına alan anaların çoxu doğuş zamanı qorxu hissi keçirmiş, çətinliklə doğmuş və ya uşaq doğmağı arzulamamış-dır. Buna göro do onlarla doğma övladları arasında fıziki kontakt zəifdir.

Ana uşaq aləminin affektiv morkəzidir. Uşağın xarici aləmə bütün münasibətləri ana vasitəsilə rcallaşır. Bu münasibətlər sistc-minə tədricon ata, bacı, qardaş vo b. daxil olur. Uşaq yaşa dolduqca onun hoyatinda və psixi inkişafında atanın rolu daha da artır. Onun münasibətlər sistemi şaxələnir vo daha da mürəkkəbləşir. Uşaq tədricon ailə münasibətləri normalarına yiyələnir. Onda «yaxşı nədir, pis nədir?» haqqmda təsəvvürlər formalaşır. Uşağın motivasiya sahəsində köklü dəyişikliklər əmolə gəlir. Özü haqqında təsəvvürləri formalaşdıqca, uşağın davranış və roftan da dəyişir. Yaşlılarla və həmyaşıdları ilo ünsiyyət şəraitində uşağın xarakteri formalaşmağa başlayır... Bu morhəlodə do valideynlərlə uşaqlar arasındakı münasibətlər həlledici əhəmiyyət kosb edir.

Psixoloqlar kollektivdo öz davranış və rəftan ilə bir-birindon kəskin surətdə fərqlənən şagirdləri iki qrupa ayırmışlar. Birinci qrupa özünün kollektivçiliyi, müstəqilliyi, məsuliyyət hissi, aktyivliyi, özünətənqidi yanaşması vo s., ikinci qrupa iso əks keyfıyyotlərlə forqlənən uşaqları daxil etmişlər. Bundan sonra psixoloqlar həmin uşaqların valideynləri ilə münasibətlərinin xarakterini müqayisoli surətdə öyrənmişlər. Məlum olmuşdur ki, birinci qrupa daxil olan uşaqların valideynlori onlann hissləri ilo yaxından maraqlanır, onlarla təmkinlə roftar edir, özlərinin asudə vaxtlarını onlarla birlikdə keçirir, onlara mənəvi təsir göstorirlər.

Tədqiqatın nəticəsi aydındır: valideynlorin uşaqlarla münasi-bətləri nəinki məktəbəqədər və kiçik məktəbli yaşı dövrlərində, hom də yeniyetməlik və gənclik yaşı dövrlorində do onlann bir şəxsiyyət kimi inkişafının başlıca əsasını toşkil edir. Bu baxımdan tokco onu qeyd etmək kifayətdir ki, gonclərin ictimai-siyasi inkişafına valideynlər mühüm təsir göstərirlər.

Uşağın gələcək kişi və qadm kimi fonnalaşmasının əsaslan da ailədə qoyulur. Bu mosələyə ayrıca diqqət yetirmok lazımdır.

Uşağın tərbiyəsində müəyyən adət və ənənələr mövcuddur. Ailədə oğlan və qız uşaqlarını tərbiyo edərkən, adətən, bu adət və ənənələri gözləyirlər. Hər bir valideyn cəmiyyətdə bərqərar olmuş kişilik və qadınlıq etalon vo stcreotiplərini nəzərə alır, oğlanlara kişi, qızlara qadın üçün səciyyəvi tələbat, maraq və xarakter olamətləri, adət və vərdişlər, davranış və rəftar qaydalan aşılayır.

Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, qızlar qadınlıq etalonlarını, hər şeydən əvvəl, ana ilo dialoq (iinsiyyot) şəraitindo monimsəyirlər. Onlara bu etalonlara miivafiq şəkildo evdarlıq, uşaqlara qulluq etmok vordişləri aşılanır, musiqi mədoniyyəti (o cümlədən, layla çalmaq), öziinün ata və qardaşlan nümunəsində kişiyə hörmət hissi, oğlanlarla roftar taktı tərbiyə olunur. Onlarda mehribanbq, təmkinlilik, nəzakətlilik və s. kimi qız üçün səciyyəvi keyfiyyət-lorin iormalaşmasına xüsusi diqqət yetirilir.

Oğlan uşaqlanna kişiyə məxsus xarakter əlamətləri, xüsusilə iradi keyfiyyətlər aşılanır. Onlarda təmkinlilik, dözümlülük, mərdlik və s. keyfiyyətlər tərbiyə olunur. Oğlan uşağına anası, bacısı nümunəsində qadına, qızlara hörmətlə yanaşmaq, çətin işlərdə onlara kömək etmək və s. aşılanır. Onlann bədən tərbiyə-sinə daha çox diqqət yetirilir.

Ycniyetməlik yaşı dövründo oğlanlar vo qızlar kişilik və qadınlıq etalonlarına foal surətdə yiyolonirlər. Onlar qadın kimi bəzənməyo, kişi kimi saç saxlamağa başlayırlar. Qızlarda kosmetik vasitələrə maraq artır. Oğlanlar qızların yanında giiclü olduqlarını göstərir, hansı işdəsə fərqlənməyə çalışırlar. Oğlanlarla qızların qarşılıqlı münasibətlərində yeni çalarlar omolo golir. Onlar bir-birindən utanmağa başlayırlar.

Uşaqlann kişi və qadın rollarım mənimsoməsində valideyn-lərin davranışı da mühümdür. Atanın bir kişi, ananın isə qadın kimi nümunəsi uşaqların oğlan və qıztək fonnalaşmasında eyni doroco­do zorundir. Bu baxımdan valideynlərin uşaqlarma münasibətinin xarakteri do əhomiyyətlidir.

Analar çox vaxt uşaqların cinsi xüsusiyyətlərini kifayot qədər nəzərə almır, bir uşaq, bir övlad kimi onları bir-birindən oslində seçmirlər; qıza da, oğlana da eyni dorocodo qayğı ilə yanaşırlar. Əlbəttə, ana qayğısı, ana şəfqəti lazımdır. Lakin belo bir qayğılı ana münasibəti ilə ata münasibətində müəyyən sərhəd istər-istəməz özünü göstərir. Belo ki, atalar analardan forqli olaraq davranış və rəftannda uşaqların cinsi xüsusiyyətlorinə daha çox diqqət yetirirlər. Bu baxımdan onlar uşaqların kişi və qadın rol-larını monimsəməsində daha təsirli rol oynayırlar. Uşaqlar atanın

580 qayğı vo zabitəsində özlorini xoşbəxt hiss edirlor. Atanın hətta qısa bir müddət orzindo - 6 ay, 1 il evdə olmaması nəticəsində övladlarda, xüsusilə oğlan uşaqlarında qorxaqlıq, qaradinməzlik, torslik, əsəbilik və s. kimi mənfi əlamətlor tədricən orrıələ gəlir.

Oğlan uşaqlan özlorini atalan ilə eyniləşdirir, onun bir çox hərəkətlərini təqlid yolu ilə mənimsəyirlər. Bu monada biz ailədə uşaqlann tərbiyəsində atanın xüsusi mosuliyyət daşımasından danışmalıyıq.

Oğlan uşağı üçün ata ağıl, iradə qüvvəsi, kişi əzəmotı nümunəsidir. Ata oğlunu tərbiyə etməklə, hom də özünü tərbiyə cdir vo doyişir. Öz oğlunun simasında gələcək kişinin formalaş-masım görmək və ona bu sahədə ən yaxşı davranış nümunəsı göstərmək о demokdir ki, ata özünün kişi ləyaqətini qoruyur, daha da inkişaf etdirir. Ailə pedaqogikasının müdrikliyi do elə bundadır.

Müşahidələr göstərir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilə kifayot qodor iinsiyyot imkamna malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vəzifələrini icra ctməkdo çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə əlverişli şəraitdə ya qadın davranış tipini mənimsəyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqinda yanlış tosəvvürlər formalaşır.

Qızlann mənəvi inkişafını da atasız təsəvvür etmək çətindir. Oğlan uşağının həyatında ana no qədər böyük rol oynayırsa, qız uşağının həyatında ata bir о qodor rol oynayir. Psixoloqlar osaslı surotdə müəyyənləşdirmişlor ki, atasız böyüyən qız uşaqlarında kişi haqqinda dolğun təsəvvür fonnalaşmır. Bu əsasda da onun gələcəkdə öz həyat yoldaşı ilə münasibətlərində xcyli çətinliklər qarşıya çıxır. Biz bura başqa faktları da əlavə edə bilərik. Lakin onlan bir mona birləşdirir: ailonin mənəvi inkişafı həm ana, həm do ata ilə bilavasitə bağlıdır.

Ailədə oğlan və qızların torbiyəsində müəyyən nöqsanlarla da qarşılaşırıq. Onlann ikisi haqqinda ayrıca danışmağı lazım bilirik.

Bir sıra hallarda valideynlər qız uşağını mahiyyət etibarilo oğlan kimi tərbiyə edirlor. Onu oğlan kimi geyindirir, hotta ona oğlan oyuncaqlan alırlar. Belo bir şoraitdə qız öz cinsinə xas olmayan davranış mədoniyyətinə yiyələnir vo bu əsasda da onda maskulinizasiya (latınca - masculinus - «kişi» demokdir) əlamət-ləri fonnalaşır. Maskulinazasiya hallarına nisbotən az təsadüf olunsa da, onlann psixoloji nəticələri haqq^ın(*a ^c^di düşünmək lazımdır. Qız uşaqlarının lap kiçik yaşlarından qadın

581 etalon və stereotiplərini düzgün mənimsəməsinə xüsusi diqqət yctirilməlidir.

Bəzi ailəlordə oğlan uşağında kişi keyfıyyətlərinin formalaş-masına oslində əhəmiyyət vcrilmir. Bunun nəticəsində də lap kiçik yaşlarından başlayaraq, onda qıza məxsus kcyfiyyətlərin -feminizasiya (latınca - femina «qadın» dcməkdir) əlamətlorinin formalaşması üçün psixoloji cəhətdən olvcrişli şərait yaranır.

Feminizasiya oğlan uşaqlannda qadın əlamətlərinin əmələ gəlməsinə deyilir. Feminizasiya əlamətlori bir sıra hallarda zahiri xarakter daşıyır, uşaqların zahiri görkəmində, deyək ki, sifot cizgilorindo aydın dərəcədo nozorə сафп. Lakin belo hallar demək olar ki, geniş müşahidə olunmur. Bir sua hallarda feminizasiya əlamətləri şəxsiyyətin bütün iradi keyfıyyətlərinə, onun xarakter olamotlorino niifuz cdir vo oğlanların kişi rolunu monimsomosi prosesini çətinloşdirir. Bu iso oğlanlarla qızların qarşdıqlı münasi-bətində özünəməxsus psixoloji çətinliklər yaradır. Belo oğlanlar qız modası clementlorinə asanlıqla uyurlar: onlar kimi saç saxlayır, qızlann geniş istifado etdikləri rongli və güllü parçalardan paltar tikdirirlər və s.

İlk baxışda bunlar modanın yayılması qanunları vo s. ilo izah olunur. Lakin onlann psixoloji monası vo nəticələri əslində daha dərindir, biz homin məsələyə sabahkı əsgərin, ərin yaxud atanın cəmiyyotdə artıq bərqorar olmuş ideallan baxımından yanaşma-lıyıq. Bu baxınıdan feminizasiyanın nəticələri haqqında ciddi düşünmək lazımdır. Son zamanlar sosioloqlar, psixoloqlar vo pc-daqoqlar bu məsoloyə diqqəti yönəldir, maskulinizasiyadan fərqli olaraq, onun daha çox müşahidə olunduğunu qeyd edirlor.

Müoyyon edilmişdir ki, feminizasiya halları kənd uşaqlarına nisbətən şəhor uşaqlarında daha çox özünü göstərir. Əsasən qız və ya qadın mühitində böyüyən oğlan uşaqlarında (məsələn, 3-4 bacının qardaşında, qızların çoxluq təşkil etdiyi tədris qruplarında oxuyan şagirdlərdə vo s.) feminizasiya əlamotləri daha geniş müşahidə olunur. Bu cəhətdon müəllimlərin rolu böyükdür.

Oğlan uşaqlarmda kişiyo məxsus keyfıyyətlərin əmələ gəlməsi ona göro çətinlosir ki, moktəbdə müəllimlorin əksəriyyəti qadınlardır: onlar tobii ki, uşaqlara öz istoklərindon asılı olmayaraq böyük məmnuniyyotlo qadın kcyfiyyotlori - səliqolilik, risk etmomok, səs -^'mamaq vo s. aşılayırlar.

Aılodə of uşağı çox vaxt anası ilo ünsiyyətdo olur. Gozintı-

582 yo daha çox anası ilə gcdir, ev işlərini anasmın yaxından köməyilə ycrinə yetirir. Bir çox oğlan uşaqları ən yaxşı halda idman oyun-larında tamaşaçı kimi iştirak edir, əslində idmanla məşğul olmurlar. Bəzi ailələrdə oğlan uşaqlarının ozizlənməsi, hər cür qayğıdan azad edilməsi, çətinlikdən uzaqlaşdınlması və s. hallar nəzərə сафп. Bu, oğlanlarda xüsusilə «kişi» xarakterinin formalaşmasına mənfı təsir göstorir.

Beloliklə, oğlanların bir çoxu düzgün kişi tərbiyəsi almırlar. Bu tərbiyə üslubunun monfı psixoloji noticələri sonrakı yaş dövründo, xüsusilo gənclərin ailo hoyatinda aydın nəzəro саф1Г. Onlar ailodə özlərini çox vaxt kişi kimi apara bilmir, kişi nüfuzu qazana bilmirlor. Əsl qadın belo hallarda, adətən, əzab çokir. Axı, qadın ərinin, sözün həqiqi mənasında. kişi xarakterini, onun ailənin şərəf vo ləyaqətini qorumaq ozmini duyanda, özünün və uşaqlarının taleyini ona ctibar edir, kişi vüqarı və əzəməti ilo foxr cdir...

Uşaqların formalaşmasında ailənin rolu son dərəcə misilsizdir. Ailədə uşaq sosial münasibətlorə - ailədaxili münasibətlərə qoşulur, onlann vasitəsilə insan, dünya, mənəvi sərvətlər haqqında anlayışlara yiyələnir, cisim və hadisələro qiymət verməyi, başqa adamları başa düşməyi, yaşlılara, qadın və kişilərə, kiçik uşaqlara hörmət və kömok etmoyi, öz nöqsanlarını görmoyi öyrənir. Ailədə ata-ana, ata-uşaqlar, ana-uşaqlar, ana-qayınana, bacı-qardaş, bacı-bacı arasındakı paralel münasibətlər - bunların hamısı böyük tərbiyəvi əhomiyyotə malikdir. Uşaqlann tərbiyəsi baxımından ailodə kiçik mosəlo yoxdur. A. S. Makarenko göstərirdi ki, ata, hotta qəzeti песо oxuması ilə uşaqları tərbiyə edir.

Görkəmli pedaqoq valideynlərə müraciətlə deyirdi ki, tərbiyo işinin osl mahiyyəti... heç do sizin uşaqlarla təklikdə söhbət ctmonizdən, uşağa müstəqil təsir göstərmənizdən ibarət deyildir, ailənizin, şəxsi vo ictimai həyatınızın toşkilindən, uşağın həyatını təşkil etməkdən ibarotdir.

Valideynlər uşaqlara onların yaşına müvafıq toloblor vcnnoli, nəinki həmin təloblərə omol olunmasına diqqət yetirmoli, hom də onlara müstəqillik vermoli, ailə problemlərinin müzakirəsinə cəlb etməli, uşaqlan narahat cdon mosəlolori onlarla birlikdo müzakirə ctmolidir. Valideynlər bu yolla uşaqlarda iradə və xaraktcrin inkişafı, mosuliyyot hissinin formalaşması üçün şorait yaradır, öz övladlanna omək adotlori aşılayırlar.

Valideynlorin uşaq vo ycniyetmolodə sosial-siyasi mövzularda

583 söhbətlori də böyük tərbiyə əhəmiyyətinə malikdir. Valideynlər uşaqlara өп yaxın adamlardır; uşaqlar, bir qayda olaraq, onlara hamıdan çox inanır, etibar bəsləyirlər. Valideynlərin ictimai hadisələrə verdikləri qiymətlər əslində onlar üçün votəndaşlıq dərsidir. Validcynlərin əməyo münasibəti, öz biliyini, istedadını və ilhamlı əməyini Vətənimizin çiçəklənməsinə həsr etməsi, düzgünlüyü və prinsipiallığı, səmimiliyi, tovazökarlığı uşaq və yeniyetmələrin şəxsiyyətinin formalaşmasına mühüm təsir göstərir. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, valideynlərin heç də hamısı bu imkanlardan eyni dorocodo istifado edə bilmirlor. Lakin bir cəhət şübhəsizdir ki, valideynlərlə uşaqlar arasındakı münasibətlər nə qədər əlverişli olsa, onlann uşaq və yeniyetmələrin şəxsiyyətinin formalaşmasına təsiri bir о qodor möhkəm vo səmərəli olar.