Dərslik «Çİnar-çAP»

5. Psixoloji tosir prosesindo şoxsiyyət amilinin rolu
Psixoloji tosir ikitorofli prosesdir: psixoterapevt - xosto, psixo-loq - sağlam adam, torbiyəçi -uşaq. Bu prosesdo onlann hor birinin öz statusu, öz rolu, öz mövqeyi vardır. Lakin bir cohət şəksizdir: psixoloji tosir prosesindo hom psixoterapevtin, psixoloqun vo ya torbiyocinin, hom do xəstənin, sağlam adamın vo ya uşağın şəxsiy-yəti ilo bağlı amillər həlledici rol oynayir.

Psixoloji məsləhot vo yardım xidməti bir çox ölkələrdo hələ yeni formalaşır. Psixoterapiyanın tarixi daha qədimdir. Bu sahodə oldo edilən zəngin tocrübə psixoloji tosir prosesindo şəxsiyyət amilini daha ətraflı aydınlaşdınnaq imkanı verir. Golin, əvvəlcə, məsələni bu aspektdə nəzərdə keçirək.

Psixoterapevtlərin demok olar hamısı tosdiq edirlor ki, öz-özlü-yündo metodlar vo priyomlar deyil, psixoterapevtin şəxsiyyəti mü-alicə edir. Yeri gəlmişkən qeyd edok ki, pedaqoji təcrübo bu hoqi-qəti çoxdan təsdiq etmişdir: müəllimin şoxsiyyəti böyük təsir gü-cünə malikdir. Hər hansı tərbiyə mctodu öz-özlüyündə nə qədər somərəli olsa da, müollimin şoxsiyyotini ovəz cdə bilmoz. Bu mə-nada da haqlı olaraq deyilir ki, tərbiyə edənin özünü tərbiyo etmok la/ımdır.

Bos, psixoloji tosir prosesindo tosir göstorilən adamın özünün şoxsiyyəti no kimi rol oynayir? Biz ona orqanizm kimi, yoxsa şəx-siyyot kimi yanaşmalıyıq? Şoxsiyyot amilini psixoloji tosir prose­sindo песо nəzərə almaq olar?

Bu suallan eksperimental material osasında aydınlaşdıraq. Bir eksperiment zamanı adamlari iki qrupa ayırmış vo onlara oyanma halı yaradan iynə vurmuşdular. Birinci qrupda preparatın göstərə-coyi tosiri izah etmiş, ikinci qrupda bu haqda heç bir molumat vcr-momişdilər. Birinci vo ikinci qrupda eksperiment zamani bundan başqa hcç bir fərq olmamışdır. Ног iki qrupda eksperimentator özü-nü eyni qaydada aparmışdı. Lakin iynoni vurandan sonra qrupun bi-rindo adamlar birdon-biro şadlanmağa vo ya hirslənməyo başlamış-dılar, digərində iso heç bir şcy hiss etməmiş vo özlərini adi qayda­da aparmışdılar.

Eksperiment prosesindo adamlann davranışını psixoloji cohot-don izah etmok cotin deyildir: izahatdan asılı olaraq onlann ineksi-yaya (dəri altina iyno ilo dənnan yeritmək) münasibəti miixtolif ol-muşdur.

Bu eksperiment «epizoddur». Golin, indi təsəvvür edok ki, hor hansi bir adam, mosolon, zərurət üzündon uzun muddot psixotrop dorman qobul edir. Görəsən, bu onun özünə verdiyi qiymotloro, özüno münasibətinə, onun gerçəklik haqqındakı tosəvvürlərino to­sir göstərirmi? Məsələyo ümumi şəkildə yanassaq, burada iki halın

610 mümkün olduğunu göro bilərik. Tutaq ki, iki xəstə nevrozdan mü-alicə olunur. Onlar xeyli sakitloşmişlər. Xəstənin biri belə hesab edir ki, onun sakitləşməsi qəbul etdiyi dərmanların təsiri ilə bağlı-dır. Digər xostə isə məsələyə şəxsiyyət baxımından yanaşır. O, göstərir ki, əvvəl xəstə idim, ona görə hirslənirdim. İndi iso sağal-mışam, adamlar moni, mən də onları düzgün başa düşürom. Həmin sözləri, golin, psixoloji tcrminlərlə ifadə edok. Onda molum ola-caqdır ki, xəsto özünün sakitləşməsini öz şəxsiyyətinin, özünün-özünə, başqa adamlara, dünyaya münasibətlərinin doyişilməsi ilə izah cdir. Psixoloji müşahidələr göstərir ki, ikinci xəstə birinciyo nisbətən daha tez sağalır.

Tutaq ki, xostolərin hər ikisi müalicə kursunu qurtarmışdır. Onlar artıq dərman atmırlar. Həmin xəstələrdən hansında sonralar nevroz yenidən əməlo gələ bilər? Psixoloji müşahidələr göstərir ki, yeno do birinci xəstədə nevroz nisbətən asanlıqla əmolə gəlir, ikinci xəstəninisə yenidən nevroza tutulması chtimalı çox azdır. Psixoloji cəhətdən bunu no ilo izah etmək olar? Bü mühüm suala psixoloqlar belo cavab vcrirlər: ikinci xəstə müalico kursunu qurta-randan sonra da onun özü vo dünya haqqında dəyişilmiş təsəvvür-ləri mühafızo olunur. (Qeyd edok ki, onda özü haqqında sağlam adam təsəvvür yaranmışdır; о, özünü xəstə hesab etmir - onun rc-aksiyalarını, davranışını öz-özlüyündə bu təsəvvürlər formalaşdı-rır).

Özünü pis hiss cdondə xalis fizioloji səbəblərlə əlaqədar ola­raq alkoqoliklordo pcşmançılıq hissi yaranır, onlar özlərini nədo isə günahkar hesab edirlor. Bu zaman alkoqoliklordo, ani surotdo olsa da, öz həyatlarını doyişmək niyyəti əmələ gəlir. Psixoloqlar belo hesab edirlor ki, psixoterapiya sərxoşun «peşmançılığından» istifa­do etdikdo, alkoqolikin miialicosi daha somoroli gcdir.

Təbabətdə belo bir aforizm vardir: xostoliyi yox, xostoni miia-lico etmok lazundir. Bu, о demokdir ki, xəstədə özü haqqında sag-lam adam tosovviirii yaratmaq , onun özüno vo otrafdaki adamlara münasibotini dəyişmək, başqa sözlə, şəxsiyyot amilini nəzəro al­maq lazımdır.

Təcrübəli psixoterapevt müalicə prosesindo şəxsiyyət amilinə xüsusi əhəmiyyət verir. Bu cəhəti nəzərə almadan xostoni somoro­li müalicə etmək mümkün deyildir. Təbabətin hansı sahəsinə mii-raciət edirsiniz-cdin, hər yerdə həmin psixoloji həqiqətin şahidi olacaqsını/.

611

Yenə də bir misal göstərek. Məşhur hokimlərdən birinin adı ilə bağlı olan bir ohvalat molumdur: həkim ağır vəziyyetdo olan bir xəstəni müalicə edirdi. О, xəstə ilə ilk söhbətində ondan soruşdu: otaqda neçə nəfər adam var. Xəstə cavab verdi: iki nəfər. Hokim etiraz ctdi: - düz saymadın otaqda üç nəfər var. Xostə razılaşmadı. O, həkimi və özünü göstorib dedi: - otaqda iki nəfer var. Hokim armla dedi: otaqda üç nəfər var. Gəl sayaq: mən, sen, bir də... xos-təlik. O, inamla dedi: - əgər sen mənimlə müttefiq olsan, biz ikimiz birlikde xəsteyə qalib gəleceyik. Əger sen xestolikle müttofıq ol­san, onda xəstolik qalib gəlocok.

Bu əhvalatm məcazi mənası vardır. Şoxsiyyot amilini nəzəro almadan xəstəni səmərəli müalicə etmok olmaz. Psixoloji tosir do şəxsiyyet amilinə istinad etmelidir.

Psixoloji məsləhət və yardım prosesindo do şəxsiyyət amilinin nəzərə alınması xüsusi ohomiyyəto malikdir: usağm da, yaşlı ada-mın da şəxsiyyətini öyrənmək və nəzərə almaq - soməroli psixolo­ji təsirin ən başlıca şorti belodir.

Psixoloji tosir prosesindo şəxsiyyət amilini песо nozore almaq olar?

Psixoloq məsləhot üçün ona müraciət edən adamın şoxsiyyəti-ni, cmosional reaksiyalanmn xiisusiyyotlerini, motivasiya sahosini, miinasibetlor sistemini vo s. ətraflı öyrənir. О, bu molumatlar osa-sinda hemin adamm özünə ve etrafdaki adamlara miinasiboti deyi-şir, qcyri-adekvat reaksiyalannı ve davranış formalarını islah edir, zoruri hallarda iso ailode vo kollcktivdo adamlann ona munasibeti-in dəyişir.

Bir maraqlı mesoleyo de diqqoti celb edok: psixoloqlar praktik işçilerə, birinci növbodə iso miiollimloro psixoloji tosir zamani ho-mişə şəxsiyyət amilinin nozero alinmasim mosləhet görmüşlər. Onlar A.S.Makarenko, V.S.Suxomlinski vo b. tocriibelorine dofo-lərlə müraciət etmiş, görkəmli pedaqoqlann bu sahədəki «sirrini» onlann şəxsiyyət amilini nozero almasi ilo izah etmişlor. Bu giin psixologiyanın özünün totbiqi elmə çevrildiyi bir şəraitdə psixoloji məsləhət vo yardım praktikasi ancaq şəxsiyyət amili osasinda diiz-gün inkişaf edo bilor. Bu coheto do diqqot yetirmək lazımdır.

ƏDƏBİYYAT