Dərslik «Çİnar-çAP»
Yüklə 4,26 Mb.
|
| 2. Psixikanın ehtiyatları
İnsan özünə və ətraf alomə təsir göstərmok, onu doyişdirmok kimi məsələlərlə daima maraqlanmışdır. Belo demok olar ki, boşəriyyotin əldo etdiyi bütün nailiyyətlər insan zəkasının, psixikasının hesabına başa gəlmişdir. Görosən, insanin psixi imkanlannın həddi-hüdudu varmı? Əgor varsa, onu fəth etmək mümkündürmü? Bu məsələlər insanları daima maraqlandınnış vo bundan sonra da maraqlandıracaqdır. Əsrlər boyu bir çox alim və mütəfəkkirlər əsərlərində bu məsələlərə tez-tez toxunmuşlar. Sokratın məşhur kəlamı yada düşür. "Ey insan özünü dork et!» Platon vo Aristotcl insan zəkasını onun davranışmın toşkilatçısı və hərəkətverici qüvvəsi hesab cdiblər. İmkanlar hərəkotdə, əməldə reallaşır, horəkot və oməl isə biliksiz mümkün deyildir. Heraklın qəhrəmanlığı, İlya Muromsun gücü haqqinda olan ofsanə və rovayətlər nəsildən-nəslə ötürülərək bu günə gəlib çıxmışdır. Yaxud yoqaların nəfəs almadan bir neçə saat qalması, şaxtalı havada bodoninin tempcraturunu normal səviyyədə sutkalarla saxlaması, toфağa basdırılıb, sonra ayağa durması və s. qabiliyyətlori vardır. Homycrlimiz Toliq Dadaşovun qeyri-adi telepatik qabiliyyəti hamını heyran cdir. Və yaxud vətənimizin dilbor guşəsi olan Qarabağ toфağının azad edilməsi uğrunda gedən müharibodə alnından avtomat gülləsi dəlib keçmiş əsgərin, sonradan normal 592 həyat sürməsi insan psixikasının heyrətamiz dorocodo sirli imkana malik olduğunu demirmi? Biomexanika adlı yeni bir elm sahəsi mövcuddur. О hərəkətin qanunauyğunluqlarını öyrənməklə məşğuldur. Onun kömoyilə idman yanşlarında proqnozlar öyrənilir. Hər onillikdə alimlər idmançılann fıziki imkanlarının hədlərini öyrənirlər. Bu gösto-ricılərin hər dofə yüksəldiyi müoyyonloşdirilir. Müasir dövrdə artiq insanlann maksimum imkanlarını öyrənmoklə məşğul olan -maksimalogiya adlı elm meydana golmişdir. Bu elm tibbi idman vo idman psixologiyasının sorhədlori daxilində formalaşmışdır. Əsrimizin əvvəlində moşhur fizioloq İ.P.Palov demişdir ki, insan haqqinda olan elmlorin qarşısında insanin psixikasının vo əsəb sisteminin böyük imkanlarının artırılması, inkişafı və ondan istifado olunması kimi əhomiyyətli məsələ dayanır. Digor rus psixoloqu B.Q.Ananyev isə psixologiyanın gələcəkdo əsas vəzifəsini psixikanın imkanlarının miioyyon edilməsində, onun inkişafı vo istifado olunmasının prinsip vo mexanizmlərinin öyrənilməsindo görürdü. İnsanın imkanlan, onun ehtiyatları dedikdə ilk növbədə psixi chtiyatlan nəzərdə tutulur. Bu пөуә görə belədir? Ehtiyat məsəlosi insanin davranış və hərəkəti, orqanizmin foaliyyotinin prinsip və mexanizmləri ilo six bağlıdır. Materiyanın mövcud olması özünü hifzetmə qanununa (zakon samosoxranenie) əsason mümkün olur. Onu da əlavo etmək lazımdır ki, enerji təminatı olmadan heç bir şey mövcud ola bilməz. Özünü hifzetmo orqanizmin uyğunlaşma mexanizminin hesabına baş verir. Uyğunlaşma (adaptasiya) prinsiplori canlı vo cansız alomdo fərqli surətdə baş verir. Cansız materiyada bu davamlı, sabit tarazlıq prinsipi üzrə gcdir. Məsələn daş о vaxta qədor öz daşlığını saxlayır ki, daxili molekulyar təsir xarici təsiro davam gətirsin (Qakın -təsir əks-təsirə bərabordir qanunu.) Canlı orqanizmlərin mövcud olması, yaşaması başqa prinsip üzro gedir. Bu prinsip davamlı dinamik müvazinətsizlik (bərabərsizlik) prinsipi adlanır. Bu prinsipin mahiyyəti ondadır ki, burada enerji axını daima qeyri-bərabər vəziyyətdə olur. Mosolon, heyvan orqanizminin maksimal aktivliyi onun tox olduğu vaxtda deyil, əksinə aclıq hiss etdiyi vaxtda öziinü göstərir. Bu sistemdə həmişə müvazinotsizlik vo ya bərabərsizlik şəraitinin olması canlı orqanizmin mövcud olmasının əsas şəraitini təşkil edir (toplaşan encrji ilə sərf cdilən cncrjinin bəraborsizliyi). Orqanizmdə enerji prosesləri vegetativ sinir sisteminin hesabına baş verir. Canlı orqanizmdə 2 cür enerji sistemi foaliyyot göstərir:
Ekzogen enerji sistemi enerjinin serf olunmasinda, endogen sistem iso enerjinin toplanmasında özünü göstərir. Bu sistemlorin enerji potensialı heç bir vaxt borabor olmur. Hor bir an orqanizmdo bu enerji potensialinda biri digərini üstələyir. Bütün bunlar qemostaz prosesləri adlandınlır. Orqanizmdo no qədər çox encrji sərfı baş verirso, onun toplanmasi mexanizmi do bir о qədər intensiv surətdo baş verir. Bu zaman borpa olunan enerji potensiah, ovvolki hoddon do bir qədor çox olur. Idmançıların məşq proseslori mohz bu prinsip üzrə hoyata keçdiyino görə, onlann fiziki imkanlannin səviyyəsi artir. Foalliq prinsipi bir mühüm xüsusiyyotə malikdir. İstənilən foaliyyot tələbatın təmin olunmasıdır. Mütəxəssislər tələbatları bioloji (orqanizmin) vo sosial (şəxsiyyətin) olmaqla 2 yero bölüblər. Ən yüksək tələbat isə insanın öz imkanlarını həyata keçirmək təlobatıdır. Əfsanə və rəvayotlorlə insanlann qəhrəmanlara boxş etdiklori qeyri-adi güc vo qabiliyyotlor, mohz onlann öz imkanlarından maksimum soviyyədo istifado etmək arzusu ilə bağlıdır. Imkanların realizasiyası, insan qarşısma qoyduğu məqsədo nail olduqda mümkün olur. Qarşıya qoyulmuş məqsodə nail olduqdan sonra, insan yeni məqsədə doğru can atır. Belə halın uşaqlarda da olduğurıu deyə bilərik. Bir oyuncaqla müəyyən müddət oyna-dıqdan sonra, о yenisinə doğru can atır. Əvvolki oyuncaq artıq onu qane etmir. Bütün bunlar fəallığın təzahür formalarıdır. Insanın imkanlannin elmi cəhətdən öyrənilməsi son 50 ildə daha aktual olmuşdur. Kibernetikanın banisi sayılan akademik A.İ.Berq insan imkanlannin təkamülü haqqında demişdir: «gələcək ağıllı avtomatlarındı» vo «texnikanın yerino yetirdiyi funksiyadan asılı olmayaraq,-son qərar həmişo imkana məxsus olacaqdır». Birinci fıkir XX əsrin 50-ci, ikinci fıkir isə 70-ci illərə təsadüf edir. 594
İnsan imkanlannin inkişafı onun tobiətindədir. Kosmosda 25 illik uçuş tocrübosino malik olan mütəxəssislor belə qənaotə gəliblər ki, kosmosa uçmaq üçün insanın heç do qeyri-adi qabiliyyətlərə malik olması vacib deyildir. Bunun üçün yaxşı, sağlam orqanizm, moqsədyönlülük vo bir də bu fəaliyyətə güclü motivin olması kifayətdir. İnkişafda ehtiyatlar mühüm rol oynayir. 1. İnsan üçün işlodilon «ehtiyat» termini etibarlılıq nəzəriy- yəsindən götürülmüşdür. Ehtiyata malik olma istonilən sistemin foaliyyot göstərməsinin osas şərtidir. Ehtiyatlanmanın 2 forması mövcuddur:
Struktur ehtiyatlanma dedikdə sıradan çıxa bilən elementləri əvoz etmək üçün lazım olan elementlor çoxluğu və ya onların ikiləşdirilməsi başa düşülür. Funksional ehtiyatlanma iso sistem üzərində düşən işin müəyyən hüdudlar (və ya diapazonlar) çərçivəsində yerinə yetirilməsini bildirir. Bu halda əsasən texniki imkanlardan söhbət gedir. Bu prinsipdən insanın ehtiyatlannın təhlili işində do istifado etmək olar. İnsanın struktur ehtiyatları haqqında neyrofızioloji və fizioloji ədəbiyyatlarda çox məlumat var. Mosolon, baş-beyin qabığının çoxmilyardlı neyronlarından çox cüzi bir hissəsi işləyir. Yaxud miixtolif funksiyaları yerino yetiron sağ və sol yarımkürələr, lazım gəldikdə biri digərinin funksiyasını üzərinə götürə bilir. Funksional ehtiyatlanma, funksional imkanlarla six bağlıdır. 2. Başqa sözlərlə desok, funksional imkan insanın öz bilik,
İnsanın imkanlannin inkişafının sərhodlori biokimyovi, neyrofızioloji vo fizioloji proseslər səviyyəsində öyrənilir. Amma osas problem isə psixikanın imkanlannı öyrənməkdən ibarotdir. Psixika orqanizmdo baş verən bütün proseslori, həmçinin davranış və fəaliyyətimizi do idarə edir. Buna göro də imkanların 595
38» inkişafı ilk növbədə psixikanın chtiyatı ilə bağlıdır. Psixikanın chtiyatı reallaşdınlmamış imkanlardır. Alimlər belə hesab edirlər ki, miiasir insanlar orla hesabla öz potensial inkişaflarının yalnız 30-40 faizindən, bəziləri isə ancaq 5b-60 faizindən istifadə edirlər. İmkanlann inkişafı iki morhələdə baş verir;
Digor torofdon, hərəki fəallıq insanda psixi sferanın fundamen-tini toşkil cdən mütloq və diferensial həssaslığın inkişafına kömək göstərir. Daha çox çevik olan uşaqlarda mütləq vo diferensial həssaslıq yaxşı inkişaf etdiyinə göro onlar tez gəzməyi öyrənirlər, həmçinin tez dil açır və oxuyurlar. Axırıncı iyirmi ildo ibtidai siniflərdə proqramın mənimsənil-məsində çotinlik çəkən uşaqların sayı çoxalıb. Səbob çoxdur, lakin bunlardan ən əsası psixi inkişafın zəifləmosidir. Valideynlor bu səbəbdən repititorlara, psixoterapevtlorə müraciət edirlor. Apanlan təhlil göstərdi ki, müasir uşaqlar 50-60-cı illərin uşaqlarından 2-3 dəfə az hərəkət edirlor. Uşaqların psixi inkişafının geri qalmasının on əsas səbəbi, mohz hərəki aktivliyin lazımi səviyyədə olmamasındadır. Bunun mühüm səbəblərindən biri do uşaqlann televizor qarşısında çox oturmalandır. Bu gün psixologiya elminə belo faktlar molumdur ki, xüsusi hərəki çalışmaların hesabına (diqqət, hafızə, təfokkür) konkret olaraq bəzi psixi funksiyaları inkişaf etdirmək mümkündür.
Bu məsələdə hərokətin rol və əhomiyyəti çox böyükdür. Hamıya yaxşı molumdur ki, insanin öz imkanlarını hoyata kcçirməsi, onun yorğun və ya gümrah, xəstə və sağlam olmasmdan 596 asılıdır. Məhşur idman psixoloqu R.M.Zayçonov A.IGupovla apardığı işlo bağlı yazır ki, о çox çətinliklə dünya çenıpionunu hoı kün 40 dəqiqə idmanla məşğul olmağa məcbur edirdi. Yalnız bir neçə məğlubiyyətdən sonra A.Kaфovun idmana münasibəti dəyişdi. Nəhayət o, fıziki hazırlığın istər yarışqabağı, istor də turnir vaxtı özünün tam mobilize olunması işində osas şərt olduğunu başa düşdü. İnsan yaşa dolduqca onun fəallıq imkanları azalmağa başlayır. Herontologiya clmi yaşlı adamların yiiksək fıziki və oqli potensiala nail olması üçün fiziki çalışmalara daha cox vaxt ayırması haqqinda kifayot qodor fakta malikdir. Mosolon: Xalq artisti İ.V.İlinskiy 80 yaşına kimi xizək sürməklə məşğul olmuşdur. Məşhur aviakonstruktor O.K.Antonov 70 yaşında 2-ci dərəcoli idmançı səviyyəsində şahmat oynayırdı. Bədən tərbiyosi, hərəki fəallıq somatik və psixi sağlamlığın qorunması üçün insanin aktiv həyat foaliyyotinin artırılması və həyat tonusunun, həmçinin ömrünün uzanması üçün səmərəli təsir vasitosidir. Autogen moşq fıziki fəallıq üçün çox vacibdir. Əzələ sisteminə tosir göstərməklə insanm psixofızioloji halını dəyişdirməyin yolları müxtəlifdir. Bura, xüsusi fıziki horokətləri (moşq, əl-qol hərokətləri, gimnastika) massaj və özünümasaj. əsnəməni, yuxudan sonra gərilməni (gərnəşmə) aid etmok olar. İnsan narahathq hissi keçirəndə, emosional cohotdon gorgin olduqda, əsobiləşəndə əllorini yumruq şəklində sıxıb-açdıqda, alnını vo boynunu sürtdükdə, bannaqlarının uc hissosi ilo stolu döyoclədikdə, var-gəl ctdikdə, həyocandan özünə «усг tapa bilmə-dikdo» ozələ aparatına təsir ctmeklə özü də bilmədən şüuraltı özünətənzimetmoyə nail olur. Bundan olavə artıq enerjinin digər profılaktik yollarla da orqanizmdən çıxarılması mümkündür. Mosolon, tonəffusün idarə edilməsi, diqqotin yönəlməsi, morkəzləşməsi, kcçirilməsi üsullan və s. Bunlar hamısı səmərəli fəndlərdir. Lakin, onlann təsiri məhdud intcnsivliyə vo bir sıra çatışmazlıqlardan xali deyildir. Bütün bu çatışmazlıqlardan psixofızioloji voziyyətin özünütolqinctməyin kompleks metodu sayılan Autogcn moşqin hesabına azad olmaq mümkündür. Alman alimi İ.Suits hipnozun köməyi ilə nevrotik pozuntuları müalicə etməyi sınaqdan çıxarmışdır. О hom do praktik yoqa təlimi ilo də yaxından tanış idi. Onu belo bir sual düşündürürdü: песо 597
Autogen məşq insanın öz davranışı üzərində özünütolqinin hökmüno dair sadoco hipoteza olmayıb, elmi cəhətdən əsaslan-dınlmış və təcrübədən, sınaqdan çıxanlmış metodikadır. Əlbəttə Autogen məşq insan orqanizmi üçün əhəmiyyətinə göro Allahın hökmü ilə insanlara tövsiyə olunan namazdan çox aşağıda dayanır. AM-dən fərqli olaraq namaz kigiyenik qaydalara əməl etməkdən (dəstəmazdan) başlayır. Bundan başqa namaz gündə 5 dəfə qılınmalıdırsa, Autogen məşq 2 dofə nozordo tutulur. Namaz, Autogen məşqdən fərqli olaraq, sutkanın bütün vaxt-lannda cyni müddətdo davam etmir. Belo ki, orqanizmin fəallığı ilə namaz vaxtı arasında düz mütənasiblik var. Mosolon: günorta vaxtı orqanizmin iş qabiliyyətinin yüksok olduğu vaxt, namazın sayı 10 rikətə çatır. Səhər vaxtı iso iki rikotdir. Autogen məşqdən fərqli olaraq, namaz vaxtı yerinə yetirilən hərəkotlər do əlavo olaraq insan orqanizminin sakitloşməsinə kömək göstərir. Namazda diqqətin mərkəzləşməsi baş verir. Bundan başqa gözlorin müoyyən nöqtəyə zillənməsi də çox ehomiyyətli bir işdir. Bütün bu proseslər hamısı insan orqanizminin və psixikasının din-cəlməsino, rahatlanmasına böyük fayda verir. Horn do burada mə-nəvi cəhətdən də təmizlonmo, həmçinin insanda sağlamlıq, dö-zümlülük, səbrlənmə və s. kimi iradi keyfiyyotlər tərbiyo olunur. Bunun əhəmiyəti haqqında Qurani-Kərimdə müəyyən ayələr də vardır. Bu mənada namaz qdmaq yalnız dindarlıq, dini fanatizm kimi qobul cdilə bilməz, bu hom do psixi sağlamlıq vasitəsidir.
Bioloji səviyyədəki sağlamlıqda orqanizmin bütün daxili üzvlərinin dinamik ahongdarlığı vo onlann xarici tosirloro adekvat reaksiyasi osas olur. Bu sahodo tobabotin tosiri nisboton somoroli olur. Psixoloji sağlamlıq iso başqa səciyyə daşıyır, yoni burada məsələyo şəxsiyyət kontekstindən yanaşılır vo onun psixi 600 bütövlüyü osas götürülür. Yoni sağlam şoxsiyyot kimdir vo ya no deməkdir mülahizosi ön plana kcçir. Əgər şəxsiyyətin bütün mühüm keyfıyyotləri kifayət qodor ahongdar inkişaf etmişso, onlar о qodor do davamlı, müvazinətli olur vo onun tamlığını pozmağa yönəlmiş tosirloro qarşı durmağa qabil olur. İnsanın psixi sağlamlığı о zaman pozula bilir ki, şoxsiyyotin xarakterində, inteqral psixi keyfıyyotlorindo bu vo ya digor neqativ cəhot özünü qabanq surətdo biruzə vcrir, xüsusən də mənəvi-əxlaqi sferada defekt nozorə саф1г. Psixiloji sağlamlıqdan sosial sağlamlıq səviyyəsinə keçid əsason şortidir. Çünki hor iki sağlamlıq səviyyosi bir-birini həm müsbot, hom do monfı monada asanlıqla şərtləndirə bilir. Lakin sosial şəraitin, ictimai münasibətlərin şəxsiyyətin psixi sağlam-lığına təsiri daha güclü olur. Yəni sosial-maddi və sosial-mənovi şərait, ailə münasibətlori, ünsiyyətin xarakteri, digər qarşılıqlı münasibətlərin səciyyosi psixi sağlamlığa ciddi tosir edir. Burada əlverişli sosial şəraitin olub-olmaması əsas yer tutur. Məlum olduğu üzrə həmin amil şəxsiyyətin psixi sağlamlığına həm müsbət, hom do monfi tosir göstorə bilor. Pozğun tərbiyo şəraiti, olverişli olmayan otraf mühit insanlarda müxtəlif xarakterli qeyri-adekvat, hətta kriminal səciyyəli davranışın mənbəyi olur. Belo olduqda şəxsiyyət mənəviyyatca pozulur, onun özünüidarə vo özünütənzimi lazımi səciyyodə ola bilmir. Psixi sağlamlığm meyarlan məsələsi miixtolif mülahizolorlə bağlıdır. Bəzilori bunun üçün psixi müvazinoti əsas götürürlor. Burada şoxsiyyoto xas olan emosional, iradi və idraki proseslorin песо foaliyyot göstormosinin xarakteri ön plana çəkilir. Adətən şoxsiyyətin psixi inkişafındakı pozğunluq vo ya anomaliya onun sosial əhatə ilo disqarmoniyasında (ahəngdarlığın pozulmasında), homin mühitə uyğunlaşa bilməməsində özünü göstərir. Həmin meyar üzvi surətdə iki başqa meyarla yoni psixikanın təşkilinin ahəngdarlığı vo onun adaptiv imkanlan ilo olaqədardır. Psixi müvazinotin ifadolilik dərocəsi insanın obyektiv şoraitlo ahongdarlığında, ona uyğunlaşa bilmək qabiliyyətində özünü gös-torir. Hövsolosiz, doyanotsiz adamlarda faktiki olaraq müvazinot pozulmuş olur. Ancaq psixi cəhətdən sağlam adamlarda, yoni müvazinətli şoxslordə davranışın sabitliyi vo onun xarici şəraito uyğunluğu aydın surətdo nozərə саф1г. 601 Müasir dövrdə psixiatriyaya insan şəxsiyyətinin ruhi sağlam-lığının vo rifahının qorunması və idaro olunmasına xidmot göstərən elmi əlavə kimi baxırlar. Belə bir fikri əsas götürürlor ki, psixi xəstəliklərin spesifık xüsusiyyətləri psixi özünüidarə hüdudlannda baş verən kənara çıxmaq hallan ilə şərtlənir. Psixoloji özünüidaro ümumiliklə psixi sağlamlığın ən mühüm kriteriyalanndan hesab edilir. Psixoloji özünüidarəyo aşağıdakı morhəlolər daxildir:
q) qərann hoyata kcçirilmosi və nəzarət. Bu mərhələlərin hor birində psixi sağlamlığı təmin etmoyə təsir göstərən proseslor inkişaf cdir. Fikrimizi izah cdək. Moqsodyönlülük şəxsiyyotə məxsus olan kcyfıyyət olub, insana onun nəyin naminə hərəkət etməsini göstərir. Həyatda məqsodin düzgün seçilmosi, psixi sağlamlığın təmin olunmasının on mühüm şərtlərindən biridir. Mosolon, hoyat yolunun düzgün seçilmosi, sənət seçimi, cəmiyyətdə yerini vo mövqeyini müəyyənləşdirmək vo s. hor bir şəxsin qəbul edəcoyi hoyati əhəmiyyətə malik olan məsolədir. Istər əmək sahəsindo, istorsə də həyatda öz yerini tapa bilməyən hor bir insanin timsalında comiyyot əvozcdilməz şəkildo maddi və monəvi zərər cokir, itki verir. Psixoloji zədənin ən böyüyü isə şəxsiyyətin özünə dəyir. İnsanın uzunmüddot xoşlamadığı bir işdo çalışması onun daxili psixoloji durumunun pozulmasına, şəxsiyyətin dcformasiyasına gətirib çıxanr. Ozünüidarə sisteminin funksional bütövlüyü ilk növbodə ondan asılıdır ki, informasiyaların qobulu ve tohlili prosesi no dorocodo səmərəli coroyan edir. Elo homin zomindo do orqanizm xarici alomi vo öz halotini, voziyyotini oks etdirir. Yoni insanin ətraf mühito bəlodləşməsinin osas şortini onun psixikasinm daxili vo xarici mühitinin düzgün oks etdirilmosi təşkil edir. Psixikada baş veron hor bir psixoloji dəyişiklik ətraf miihitdon golon idrak məlumatlarının şəxsiyyot tərəfındən düzgün oks edilmosi ilo bağlıdır. İnsanın süni şokildə informasiya axınından məhnım edilmosi (sensor aclıq) üzro apanlan təcrübolər göstordi ki, belə şəraitdə insanlar uzun müddot qala bilmirlor. İnsanın uzun 604 müddət «sensor aclıq» şoraitindo saxlanılması, onun psixikasında bəzi neqativ hallara gətirib çıxarır (illüziya, hallyüsinasiya) vo s. Digor cohotdon insanin qəbul etdiyi informasiyanın həddən ziyadə olması da psixikanın normal foaliyyotinin pozulmasına sobob olur. Buna göro do insanin hoyat foaliyyotinin normal şəkildə davam ctməsi üçün onun qobul etdiyi informasiya axını, insanin psixikasinm qobul edo bilocoyi optimal hocmo malik olmalıdır. Miiasir tonsil sisteminin osas xiisusiyyotlorindon biri holo do insana otraf alom haqqinda daha çox bilik vermokdir. Bu sobobdondir ki, insanin özü haqqinda, psixi imkanlan haqqinda malik olduğu bilik, hocm etibarilo otraf alom haqqinda bildik-lərindən çox azdir. Olanlar da fraqmentar vo dayazdir. Özünün psixi sağlamlığını qorumaq üçün, özünü idaro etmok üçün insan özü haqqinda osaslı nozori vo praktik biliyo yiyolonmolidir. Belo bir biliyin çatışmamazlığını hamımız ctiraf edirik vo onun törotdiyi ağır noticolordon iso təəssüf ki, çoxu-muzun xəbəri yoxdur. İnsan özünün psixi voziyyətinin «dilini aça bilmolidir» vo ona tosir göstərməyi, yeri goldikdo iso idaro etmoyi bacarmalıdır. Hor bir insan özünün güclü vo zəif xüsusiyyətlorini, həmçinin fıziki vo psixi imkanlannin soviyyosini diizgiin vo adekvat şəkildə qiymətləndimıolidir. insan psixi sağlamlığını idaro etmoyi bacar-malıdır. Psixi sağlamlığı idaro etmok üçün iso insan psixikasını moşq etdirmoyi bacarmah, onun imkanlarmdan xobordar olmah vo inkişaf etdirməlidir. İnsan həmçinin ağıl vo hisslorindo nizam-inti-zam yaratmağı bacarmalıdır. insana foal, şüurlu vo moqsodyönlü hoyat yaşamağı torbiyo etmok laznndir. Ona həmçinin davranış mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan psixi özünütənzimin texniki xüsusiyyətlorini aşlamaq lazımdır. Başqa sözlo, insanda psixoloji modəniyyətin torbiyo edilmosi vacib mosələlərdəndir. Hər kiçik psixi problemdon ötrü həkim-psixoterapevtə, ekstrasensə, hipnozçuya və digər şofaverici insanlara müraciət etmək insanı otraf miihitdon asılı vo passiv voziyyəto salır. İnsan öz gücünə inanmalı, imkanlannin sərhədlərini bilməli vo lazım olduqda onlann hesabına öz-özünü tənzimləməlidir. Sağlam psixikaya malik olan şəxs, cəmiyyotdo mövcud olan davranış normalarına zidd olan qərar qəbul etmir. Başqa sözlə 605 desək, əgər insanın mənəvi statusu deformasiyaya moruz qalmayıbsa, onun qobul etdiyi qərar həm özünə, həm də ətraf-dakılara fayda verəcokdir. Mənovi cəhətdən etibarlı vo sağlam psixikaya malik olan şoxsiyyət oxlaqsız davranış və horokotlərə qabil olmayan aliconab, vicdanlı insandır. Qəbul olunmuş qərarın həyata keçirilməsi, şəxsiyyətdən bu mərhələ üçün vacib olan keyfiyyotlərin təcəssüm etdirilməsini tələb edir. Bu keyfiyyətlərdən һөг hansı birinin ifadə formasına görə, insanın psixi sağlamlıq voziyyəti haqqında mühakimə yüfütmok olar. Bclə hesab edilir ki, qarşıya qoyulmuş məsələlərin praktik həlli üçün lazımi fəallığı təmin etməyon passiv insan mənəvi cohotdən sağlam adlandınla bilmoz. Bundan başqa, fəal davranışı iflic edən tonbəllik də ruhun xəstəliyi kimi xarakterizo olunur. Digər tərəfdən, elə şəxsi keyfıyyətlər də məlumdur ki, insan onlara vaqif olmaqla qarşısına qoyduğu məsələləri uğurlu şəkildə həll edir. Bunlardan ilk növbədə borc və məsuliyyət hissini, cavabdehliyi, nizam-intizamlığı, iradəlilik, özünəsahibolma və s. kimi keyfiyyətlori qeyd etmək olar. Bu gün do həlo düzgün olmayan belə bir fıkir mövcuddur ki, nəzarət idarəetmə prosesində əsas həlqədir. Əslində idarəetmə prosesinin hər bir mərhələsi, - məqsədin müəyyənləşdiril-məsindən başlayaraq, qəbul edilmiş qərann həyata keçirilməsino kimi nəzarətin olması labüddür. Psixi özünüidarəetmo məsəlosindo, özünonozarotin xüsusiy-yətləri bir prosesə deyil, bütün psixi proseslərə aid olmalıdır. Beloliklə, dövri sxem üzrə (qəbul, yenidən işlənmə, qərar qobulu və onun həyata keçirilməsi) informasiyanın dəyişilmosi özünənəzarotlo müşayiət olunmalıdır. Bu da əvvəlcədən qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmanı və özünüdərketmə prosesinin somərəli cərəyan etməsini tomin edəcəkdir. Psixi sağlamlığın mühüm meyan olan özünənəzarət, lazımi səviyyədə təsdiq olunmaq əvəzinə daha çox xatırlanır. Bununla yanaşı yaxşı məlumdur ki, tcxnikanın idarə olunmasında ən çox pozuntular özünənəzarətin itirilməsindən iroli gəlir. Xəstə adamın davranışında aqressivlik, özündənçıxma, impulsivlik kimi özünü göstərən psixi pozuntular emosional nəzarətin zəiflomosinin montiqi nəticəsi kimi başa düşülməlidir. Psixi pozuntulann birsıra formalan emosional nəzarətin zoifləməsi noticəsində baş verir. Buna misal, xəstə adamlann davranışında 606 özünü göstərən impulsivlik, çılğınlıq, aqressivlik kimi halları qeyd etmək olar. Əgər normal adamda özünonozarət şübhənin aradan qaldınl-masına kömək edorsə, patoloji halda yoxlama bu məqsədə nail olmağa kömək etmir. Nevroz xostoliyino tututulmuş adamlarda özünənəzarət patoloji hoddə çatır. Yerino yetirilən horəkətin doğruluğu ilə bağlı olan şübhə hissi xəstəni dəfələrlo onu yoxlamağa məcbur edir. Digər tərəfdon, sərsəm idcyaya mübtola olan xəstənin heç bir özünənozarəto ehtiyacı olmadığını görürük. Obyektiv reallıqla hesablaşmadıqları üçün onlar sübut axtarmaqla məşğul olmaq istəmirlor. Tibbi nöqteyi-nəzərdən psixopatlar sosial cəhətdən çatışma-mazlıqlara malik olan insanlardır. Bu cəhət hər şeydən əvvəl onlarda öz davranışlanna qarşı olan özünənəzarotin zəifliyində özünü biruzə verir. Uzunömürlülüyün psixoloji əsaslan da maraqlıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, insanın sağlamlığı bir sıra zəruri amillərdən asdıdır. Müəyyən cdilmişdir ki, sağlamlığın 50% insanın həyat tərzindən, 20% irsi xüsusiyyətlərindən, 10% iso tibbi xidmətlərdən asılıdır. Hoyat tərzi dedikdo insanlann müəyyən ictimai-iqtisadi şoraitdə hoyat vo foaliyyoti, onun bu şəraitdə maddi və mənəvi tələbatlannın ödonilməsi, həmçinin ünsiyyot və davranış normalan başa düşülür. Sağlam həyat tərzi nisbətən məhdud bir anlayışdır. Həmin anlayış insan orqanizminin hoyat foaliyyotinin daxili vo xarici amillərinin vohdoti nəticəsində bu sistemin uzun müddət işləməsini, həmçinin orqanizmin möhkəmlənməsinə, şəxsiyyətin ahongdar inkişafına, əmok və istirahot üsullarının qarşdıqlı tosirini bildirir. Sağlam hoyat torzi, psixi sağlamlıq insanlann tobii tələbatına çcvrilməlidir. Belo olan halda insan heç bir çətinlik çəkmədən, könüllü şəkildə ona nail olacaqdır. Psixoloji sağlamlığın formalaşdmlması yalnız bədənin gigiyenası ilo deyil, həmçinin psixologiyadan - yəni ağılın hisslər üzərində ciddi nəzarəti və hətta qələbə çalmasından, «psixikanın müdrikləşməsindon»do asdıdır. Sağlam həyat torzinin tərbiyo olunmasına lap kiçik yaşlanndan başlamaq lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, uşaqlarda sağlam həyat tərzinə daxili tələbat yaransın. 607 Adoton sağlam həyat tərzinin tərbiyə olunması, öyrədilmosi işində bir problemlo qarşılaşılır. Bu elə bir problemdir ki, onunla kiçik uşaqdan yaşlı adama kimi hamı üzləşir. Bu, sağlam adamın öz orqanizminin qayğısına qalması ilə bağlıdır. Belə ki, sağlam adam özünü yaxşı hiss etdiyi üçün sohhəti ilə maraqlanmır. O, sağlamlığının qədrini bilmir. İnsan öz sağlamlığı ilə naxoş olduğu, xəstələndiyi zaman yaxından maraqlanmağa başlayır, onun qayğısına qalmaq isteyir. Müasir dövrdə artıq uzunömürlülərin hoyat tərzlərinin psixoloji xiisusiyyotlori haqqinda miioyyon fıkir vo miilahizolor formalaşmışdır. Uzunömürliilərin psixoloji portrctlori haqqinda ümumiləş-dirilmiş təsovvürləri aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik: Uzunömürlülər adəton məqsədsiz, mənasız yaşayış torzini qəbul etmir, goləcəyə çox inamlı olurlar. Onlann xarakterində qabarıq şəkildo özünü göstəron xüsusiyyotlor bunlardır: təmkinlilik, ardıcıllıq, xeyirxahlıq, işkiizarlıq vo s. Onların emosional həyatı üçün həyatsevorlik üstünlük təşkil edir. Bundan başqa, uzunömürlülor adotən pis ohval-ruhiyyədən, psixi gərginlikdən tcz bir vaxtda xilas olurlar, hor şeyi ürəklərinə salmır vo optimist olurlar. Onlar ətrafda baş verən hadisələrə və qarşılaşdıqlan problemə sakit miinasibot bəsləyirlər. Belələrində yumor hissi çox güclü olur vo imkan daxilində kəskin həyəcanlanmalardan uzaq gəzirlər. Onların təfokkür fəaliyyətində mühakiməlilik, chtiyatlılıq, həyat müdrikliyi, intellektuallıq, yaradıcı fəallıq, pis fıkir və niyyətlərdən uzaq olmaq üstünlük təşkil edir. Uzunömiirlülər adətən kinli yaddaşa malik olmurlar. Onlar baş vcrən pis hadisə və hərəkətləri tcz unudurlar. Özlərino münasibotdə özünohönnət və şəxsi ləyaqət hissi güclü olur. Onlar qocalmaya da çox sakit miinasibot bəsləyir vo bunu tobii proses kimi qarşılayırlar. Risk ctməyo meylli olmurlar. Herontologiyanın banilərindən sayılan İ.İ.Meçnikov bu məsolə ilə bağlı qeyd edirdi ki, ölüm qorxusu ahıl yaşında olan insan üçün öz mənasını itirir. İnsanlar öz təbii ömürlərini axıra kimi yaşaya bilmədikləri üçün ölümdən qorxurlar. Uzunömürlülor ailə üzvləri və yaxın adamlan ilə çox yaxşı münasibətdə olmağa çalışır, ətrafdakılara qarşı qayğıkeş ve diqqətcil olurlar. Onlar çalışırlar ki, qohumlan, qonşuları və iş 608 yoldaşlan konfliktə düşmosinlər, özləri do konfliktlərdən uzaq olmağa səy göstorirlər. Uzunömürlülər öz həyatlannı taleyin hökmü ilo deyil, arzu və bacanqlan əsasında qururlar. Onlar sağlamlıqlanna xüsusi diqtət yetirirlər. Uzaqgörənlik belələri üçiin adi davranış normasma çevrilir. Uzunömürliilər həfızənin, diqqotin zəifləmosi ilə əlaqədar olaraq davranış və hərəkotlərino psixomotorikanm hesabına nəzarət edir, bununla qarşıya çıxa bilən sohv vo xatalann qarşısını alırlar. Uzunömürlülük yolunda ən çətin sınaq dövrü öz sənəti, peşəsi ilo bağlı olaraq, rayon və kənd əhalisi üçün «təqaüd məşğuliyyətb məsoləsi о qodor ciddi problem olmur. Belo ki, hoyotyam sahodo çalışma meyli problemin holli üçün yaxşı çıxış yoludur. Yaşa görə toqaüdo çıxmaqla bağlı olaraq, ortaya bir neçə riskli amillər çıxır. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:
5. Ailo vo comiyyətə ağır yük olmaq hissinin yaranması və s. Ümumiyyətlo insan yaşadığı həyatdan о zaman ləzzət alır ki, onun uzunömürlülüyü monovi, psixi sağlamlığı ilə üst-üstə düşür. Senekanın dediyi kimi: «Əsas о deyil ki, uzun ömür yaşayasan, osas odur ki, monalı yaşayasan». Ömriin mənalı yaşanmasınm dərin psixoloji əsaslan vardır. Burada insanin amal vo məqsodinin xarakteri, sərvət meyli, motivasiya vo miinasibotlor sistemi, monovi keyfıyyətləri miihiim rol oynayir.
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|