Dərslik «Çİnar-çAP»

188

Bftu - 30-cu illorin ovvəllərində görkəmli gürcü psixoloqu aka-Biuik. D. N. Uznadze yaratmışdır.

Qorb psixologiyasi psixi hadisolori «vasitəsizlik postulatina» ■ostulatum latin sözü olub, siibutsuz qobul edilon miiddoa demok-Br) osason izah edirdi. Bihcviorizmin yuxanda tamş olduğumuz ■Usturunu (S - R) xatırlayın. Bu coroyana goro, stimulla (S) rcaksi-k(K) bir-birilo bilavasito əlaqədardır, yoni fordin reaksiyalan no-■вө etibarilo guya. ancaq ona tosir göstorən stimulla miioyyon olu-
D. N. Uznadze özüniin ilk nozori-metodoloji osorlorindo (1923 925) psixologiya elmində hökm siiron mexaniki fikirlon tonqid , ononovi empirik psixologiyadan. bihevionzmdon vo s. forqli q yeni konkret psixologiya yaratmaq vozifosini iroli sürürdü. un iiciin psixika vo davranışın hor hansi bir tozahurünün osasi-loşkii edon başlıca şoxsiyyot amilini tapmaq zoruri idi. D. İ. Uz-badze 20-ci illorin sonunda bu məqsodlə yönolişlik anlayışından is-■ade etmoyo başladı, on başlıcası iso homin fenomeni öyronmək Içurı xususi Usui kəşf etdi. O, ovvolco, mosolon, psixologiyada ■Şcrpantc illüziyası» adi ilo molum olan illuziyadan istifado etdi. Homin illiiziyamn mahiyyoti aşağıdakından ibarotdir: muxtolif co-Blli, lakin müxtolif ölçülü iki cisimdon kiçik olanı ağır görünür. D. N. Uznadze bu model osasinda yönəlişliyi tosbit etmok iiciin ma-laqli iisul toklif etdi: cksperimcntator tocrübodə iştirak edon adam­lara tutaq ki, A.-ya, S.-yo vo ya N.-ya iki miixtolif böyüklükdo olan far verir, onlan miiqayiso edib hansinin böyük olduğunu müəyyən-fcşdirməyi xahiş edir. Təcrübo 5 dofo eynilə təkrar olunur. Bundan Monra cksperimentator A.-ya vo yaxud N.-ya eyni böyüklükdo olan ıkı şar verir vo onlan miiqayiso etmoyi xahiş edir. Molum olur ki, lacriibodo iştirak cdonlorin. demok olar. hamısı eyni böyüklükdo olan şarlan muxtolif böyiiklükdo olan şarlar kimi qavrayirlar. Bu onunla olaqodardir ki, tocriibonin birinci morholosindo adamlar farları qeyri-bərabor şarlar kimi qavrayirlar vo onlarda buna miiva-■q yönəlişlik omolo golir: belo yönəlişliyə tosbit olunmuş yönəliş-llk deyilir. Tocriibonin ikinci morholosindo toklif olunan borabor farlan onlar əwolcə yaranmış yönəlışlik baxımında qeyri-bərabər pırlar kımi qiymətləndirirlor.

Bu üsul yönolişliyin xiisusiyyotlorini öyronmək üçün klassik uhul hesab olunur. D. N. Uznadze vo onun əmokdaşları sonralar ta-tış oiduğumuz eksperimental model osasinda yönəlişliyi öyrənmok

189


üçün muxtolif metodikalar işləmiş, muxtolif sahəlordə (gö eşitmə və s.) yönəlişliyin tosirini bütün aydınlığı ilə göstərən d eksperimental faktlar miioyyon etmişlər. Dünya psixoloji odəbi yatında bu faktlar yüksok qiymətləndirilmiş, məşhur İsveç psixo' qu Jan Piajc onları «Uznadze clTekti» adlandırmışdır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, D. N. Uznadze özünün əs^_ cksperimental tədqiqatlarınm noticolorini ümumiləşdirərək, yöı lişlik haqqinda orijinal ümumpsixoloji nəzəriyyə yaratdı. Bu nə: riyyənin nüvəsini belo bir müddəa təşkil edir ki, şüurun mozmunu vo ya hor hansı bir davranış aktı yönəlişliklə şortlənir. Yönəlişlik yarandıqdan sonra insamn mental (idrak) vo horoki fəallığımn iimumi istiqamotini vo onlann reallaşmasının konkret xiisusiyyot­lorini miioyyon edir. Bu onun sayosindo miimkiin olur ki, yönoliş-lik özünoməxsus psixi rcalhq kimi fəallığı məqsodyönlü surotdo hoyata keçirmok üçün zoruri olan daxili vo xarici şərtləri özündo birləşdirir.

Beləliklə do D. İ. Uznadze iki tərkibli - stimul-reaksiya (S - R) - davranış modelinii oksino olaraq aşağıdakı üç tərkibli davranış modelini irəli sürdü: stimul - yönəlişlik (ford) - reaksiya (S - О -R).

Mosolonin belo qoyuluşunun noinki nozori, hom do metodolo­ji ohomiyyoti var idi. Davranışın üçtorkibli tohlili sxemi ononovi psixologiyada, о cümlədon biheviorizmdə hökm sürən mexanizmi aradan qaldınnağa imkan verirdi. Homin sxemə görə fordin reaksi-yası təkcə ona təsir göstərən stimulla deyil, hom do xarici alomm tosirilo onda formalaşmış yönəlişlik hah ilo şərtlənir. Yönəlişlik in­sanin bütöv psixi haloti kimi mühitlə davranış, miihitlo şüurun ola-qosini sortlondirir.

Yönəlişlik hah песо omolo golir? Yönolişlik nəzəriyyəsino go­ro fordin psixi fəallığmın iimumi sxemi aşağıdakı kimidir. Gerçok-lik insana bütöv sistem kimi tosir gostorir, о da homin təsirlərə bu töv sistem kimi cavab verir. Fordin tolobatlanmn hamisi eyni vaxtda vo eyni şəkildə tozahiir etmir. Bir situasiyada onun tutaq ki, A.-ya, başqa momcntdo iso S.-yə tolobati tomin olunur. Yönəlişlik do elo bu zomindo - fordin miioyyon bir tolobatinin miivafiq situa-siya ilo uzlaşması (birləşməsi) zəminində omolo golir. Akademik D. N. Uznadze yönəlişliyi «subyektin bütöv dinamik voziyyoti», «тиоууөп aktivliyə hazırlıq hah» kimi xarakterizo edərək gostorir-di ki, o, «iki amillo: subyektin tolobati vo miivafiq obyektiv situa

190

Tolobatlar


Davranış


Yönəlişlik


Situasiya