Dərslik «Çİnar-çAP»

Z. Freyd şüursuzluq dedikdo. insanin hoyata keeirilmoyon meyllorini nozordo tuturdu. Guya bu meyllor sosial normalara uy-uun gəlmədiyinə göro şüur sahəsinə buraxılmır, şüursuzluq sahosi-nə sıxışdınlır. Sayıqlamalarda, dil yanılmalarında və s.-də tozahiir elmoyə başlayır. «Dil yanılar, sözün düzünü deyor» xalq ifadosi bu mcxanizmə bağlıdır.

Şüursuzluq hadisolori muxtolifdir. Onlan aşağıdakı kimi qrup-laşdınnaq olar:

1. 
   yaradıcılıq prosesindo özünü göstərən, onun ancaq miioyyon bir cəhətini təşkil edon, şüur vasitosilo nozarot edilməyən psixi fo-allıq hallan. Moşhur sovet rejissoru K. S. Stanislavski bu özünə-moxsus hallan yaradıcılığın şüuılu komponentlərindən forqli ola­raq «fovqolçiiuD> adlandırırdı. Yaradıcılıq intuisiyası vasitosilo ol­do edilon bi klor vo obrazlar buna misal ola bilor. (Belo hallarda miivafiq tili о obrazlarm yaranması şəraiti vo yollan dork olun-mur ' 1 1 am la bir növ şüur vasitosilo nozarot edilməyon özünə-щ ;ı usix t ♦allıqdır;
   
2. 
   yuxa-/. t no, hipnoz, kiiylonmo, psixoloji sirayət, tolqinoqa-pilm*, bezel dfektiv vəziyyətdə, yorğunluq zamani vo s. hallarda
   

213 omolo golon psixi hadisələr. Foaliyyətin dərk edilməyən motivlo­ri, həvəs, yönüm vo s. buna misal ola bilor.

Hovos foaliyyotin dork edilmoyon tohriklorino aiddir. Hovos -foaliyyoto kifayot qodor aydin dork edilməmiş, fərqlondirilmomiş tələbatdan ibarot olan tohrikdir. Hor hansi bir sahəyə hovos göstə-ron insan üçün subyektiv cohotdon obycktdo onu noyin cozb etmo­si, bu hovoslo tohrik olunan foaliyyotin moqsodinin nodon ibarot olmasi holo heç do aydin olmur. Belo psixi haloto kifayot qodor tez-tez təsadüf olunsa da, o, adoton, kccici olur - onda tomsil olun-muş tolobat ya sönür, ya da dork olunaraq (arzu, niyyot, xoyal vo i. a. formasmda) cəhdo çevrilir. Dıımanlı həvəslər gonclik yaşı üçün olduqca tipikdir, onlar gəlocok eəhdlorin müjdəçiləridir.

Yönəlişlik hallarının da dork olunmamasi dorocosi az vo ya cox ola bilor. Ayn-ayn hallarda, insana öz mövqeyini aydınlasdır-maq vo ifado etmok lazim goldikdo, ovvolco dork edilmoyon yönə-lişlik kimi meydana çıxan halot, artiq oqido kimi, yoni foaliyyotin tamamilo dork olunan motivi kimi tozahiir edir;

v) davranışın dork edilmoyon icra torzlori. Adotlori buna misal göstərmək olar. Onlar avtomatlaşmış vo qcyri-ixtiyari omoliyyatla­nn tonzim olunmasinda miihiim rol oynayirlar. Bu zaman baş vero bilocok hadisolor qabaqcadan sczilso do, onlar dork olunmurlar. Lakin bu, adətlərin davranış prosesindo rolıınu hcç do azaltmir. Qa­baqcadan sezilon vo dork edilmoyon hadisolorin suroti insanin dav-ranışını şortlondirməyə başlayır. Miivafiq hərokotlorin icrası tolə-bata çevrilir. İnsan miioyyon şəraitdə onlan avtomatlaşmış şokildə icra edir;

q) subsensor vo ya subseptiv reaksiyalar. Eşidilməyon səslər, görünmoyən işıq siqnalları vəs. subsensor (latinca sub -alt, aşağı, sen-sus - hiss, duyğu demokdir) q ı с ı q 1 а г sahosi adlanır. Bu zaman miivafiq qıcıq insana tosir gostorir, lakin o, zoif Oİduğu iiciin insan torofindon bilavasito dork cdilmoso do, əlvcriş-li şəraitdə özünəmoxsus cavab reaksiyaları ilo müşahido olunur. iki morholədə apanlmış aşağıdakı eksperiment bu cohotdon maraqh-dir.

Birinci morholodo toloboloro belo bir tolimat ve-rilir: «Diqqətlo ekrana baxin. Orada nümayiş ctdirilocək sözlori oxuyun vo voroqo qeyd edin». Bundan sonra ekrana kinoqurğusu vasitosilo ardıcıl surotdo 10 söz (kosmos, ncft. Baki, sohor, miiol-lim, qoronfil. qəhroman. pambiq, siilh, sevinc) salimr. Lakin sözlər

214

Mo intervalda nümayiş etdirilir ki, ekranda ancaq panlti alinir vo box olur, yoni sözlor oxunmur. Tolobolor ekrana diqqotlo baxsalar da. qarşıdakı voroqo heç bir söz qeyd edo bilmirlor. Bu, о demok­dir ki. miivafiq qıcıqlar (ekranda nümayiş etdirilən sözlor) hoddin-den artiq zoif olduğu, yoni duygu hoddino çatmadığı iiciin tolobo­lor torofindon aydin qavramlmir. Bu monada da onlara subsensor qıcıqlar deyilir. Bos, bu qıcıqlar toloboloro tosir cdirmi? Əgor on­lar ekranda heç bir söz gönnürlorsə, yuxandaki cümlodə «aydın qavranılmır» ifadosi no dorocodo düzgündür?

Eksperimentin ikinci morholosi bu suallan ay-dınlaşdırmaq imkanı vcrir.

ikinci morholodo toloboloro aşağıdakı tolimat verilmişdir: «İn-dı ekrana 100 söz yazılınış codvol asacağıq. Codvolo diqqotlo ba-Xin, 100 söz içərisindon sizo on çox tanış olan 10 sözü seçin vo vo­roqo qeyd edin».

Ekrana 100 söz yazılmış codvol asılır. Birinci morholodo nii-inayiş etdirilmiş 10 söz do codvəldə müxtolif ardıcıllıqla vcrilmiş-dir. (Eksperimentin moqsodino miivafiq olaraq, toloboloro bu haq-Да hoc bir molumat vcrilmir. Tolobolor iso birinci morholodo nii-mayiş ctdirilmiş sözləri aydin qavramadıqları üçün bu haqda hec bir nutlumata malik deyildirlor: onlar birinci morholodo hansi sözlərin Igöstorildiyini bilmirlor).

Eksperimentin ikinci morholosi bclo apanhr: tolobolor ekramn qarşısında oturub diqqotlo codvolo baxir vo onlara on çox tanış olan lözləri vərəqəlorə yazirlar.

Eksperiment qurtardiqdan sonra tələbələrin 100 söz içərisin-don seçdiklori 10 on tanış söz miioyyon olunur vo onlann tolobolor torofindon neçə dofo qcyd edilmosi hesablamr. Homin sözləri bi­rinci morholodo ekrana niimayiş olunmuş 10 sözlə miiqayisoli su­rotdo tohlil edirlor. Eksperimentin osas moqsodi do elo bundan iba-I ! idi. Psixoloqlan bclo bir sual maraqlandinrdi: görəson, tələbə-lorin cədvəldoki 100 söz içorisindən scçdiklori 10 söz hansılardır? Onların ncçosini birinci morholodo nümayiş ctdirilon sözlor (kos­mos, neft, Bakı, sohor, müollim, qərənfil, qohroman. pambıq, sülh. lcvinc) təşkil edir"^>

Eksperiment zamani irəli sürülmüş forziyyəyo göro, birinci morholodo ekranda nümayiş etdirilmiş sözlor aydın qavranılmasa da, tələbələrin fəaliyyətinə miioyyon tosir göstormoli idi. Eksperi­mentin matcrialları bu forziyyəni əsaslı surotdo sübut etdi. Molum

215

oldu ki, 100 söz içərisində tələbələrə ən çox tanış olan sözlər eM birinci mərhələdə ekranda nümayiş etdirilmiş sözlərdən ibaroidn Belə qavrayışa subsenzor qavrayış deyilir, çünki bu zaman qu I zəif olduğu üçün sözlər tələbələr tərəfındon aydın qavranılnm Müvafıq sözlər tələbəlorin fəaliyyətinə müəyyən təsir göstərsə da onlar bunu dərk etmirlər: tələbələr təcrübə prosesində «tanış sö/». kimi scçdiklori sözləri eksperimentin birinci mərhələsində ekranda nümayiş etdirilən sözlər olduğunu heç ağıllarına bclə gətiro bilnııı -lər. Özünün bu xüsusiyyətinə görə subsensor qavrayış siiursuzluq sahəsinə daxildir.

Deməli, hələlik iki məsəlo şəksizdir: subsensor qavrayış faktlan doqiq miioyyon edilmişdir. Lakin onlann qanunauyğunlııq-lan vo mexanizmlori holo otrafli öyronilməmişdir;

ğ) xostə adamın psixikası üçün səciyyəvi olan bozi patoloji hal­lar da, mosolon, sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) vo s. siiur­suzluq sahəsinə aiddir.

Siiursuzluq da şüur kimi insana moxsus psixi hadisodir. О da şüur kimi insanin ictimai hoyat şoraiti ilo şərtlənir. Lakin şüurdan forqli olaraq siiursuzluq sahosi dünyanın insan beynindo kifayot qo­dor adckvat olmayan inikasi kimi meydana çıxır. Bu zaman insan öz hərəkətlərinə məqsədyönlü nozarot edo bilmir vo onlann noti­colorini adoton qiymotlondirmir. Soruşula bilor: insanin bir şəxsiy-yot kimi psixoloji siması şüurla, yoxsa siiursuzluq sahosi ilo miioy­yon olunur? Suala qəti şəkildə belo cavab vermok olar: şüurla. Bu monada da adamlan xarakterizo edorkon, deyirlor ki, o, özünün şüurlu həyatını, mosolon, gone noslin monovi torbiyo-si kimi şərəfli bir işə həsr etmişdir. «Şüurlu həyat» ifadəsinə fıkir verin. İnsanm psixi həyatının ən başlıca istiqaməti məhz şüur sahə-silə bağlıdır.

Əgər belədirsə, bos, onda siiursuzluq sahosi haqqinda aynca danışmağın mənası vardırmı? Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, siiur­suzluq hadisolori insam şəxsiyyot kimi deyil, ford kimi xarakterizo edirlor. Onlar insanin psixi hoyatinda özünəmoxsus rol oynayirlar. Siiursuzluq hadisələrinin öyrənilməsi insanin bir ford kimi xiisusiy­yotlorini başa düşməyə yaxından kömək gostorir. Bu molumatlarin hom do diaqnostik ohomiyyoti vardir.

3. Mənlik şüuru
Golin, hor şeydən ovvol, «monlik şüuru» termininin lüğəti mo-basina diqqot edok. Termin iki sözdəh'- «mənlik» vo «şüun> söz-mrindon ibarotdir. Bu termin daxilində «şüun> sözünün evristik monası vardir: bu ondan ibarotdir ki, «тпәпһк şiiuru» şüurun struk-jbruna daxildir, yuxanda qeyd edildiyi kimi, şüurun miihiim xarak-tviistikalanndanbirini təşkil edir. Lakin şüurun digor struktur xiisu-

ıwotlərindən forqli olaraq onun özünəməxsus cəhətləri do vardir. ■U cohotlor «mənlik» sözündə ifado olunmuşdur. «МәпНк şüurun-da» şüurun biitiin xiisusiyyotlori insanin «moni» vasitosilo ifado olunur vo şəxsiyyət hadisəsinə çevrilir. Bu о demokdir ki, monlik

ниш bimodal xarakter daşıyır: onda eyni vaxtda hom «mon»o (subyckto), hom do «qcyri-mon»o (obyckto) monsub olan cohotlor ms olunur. Mosolon, uşaq öz əlini dişlədikdə ağrı hiss edir, anası-nın, qardaşının və ya gəlinciyinin əlini dişlodikdə iso ağn hiss et­mir. О, öz əli ilə anasının, qardaşının, gəlinciyini əlini fərqləndir-moyo başlayır.

Mənlik şüuru insanin özünü şəxsiyyət kimi tanıması və dərk ctməsi prosesidir. Mənlik şüuru dedikdo insanin özünün tolobat vo qabiliyyotlərinə, fikir və hisslərinə, davranış vo foaliyyot motivlə-rinə şüurlu miinasibəti nozordo tutulur. Onun osas olamotlori aşa-ğıdakılardan ibarotdir: insan özünü biitiin otraf alomdon, yoni «mən»ini «qeyri-mən»dən ayınr, özünün fiziki, psixi vo monovi kcyfiyyotlorini qiymotlondirir vo dork edir, psixi hoyatinin biitiin cohətlərinə şüurlu miinasibot bəsləməyə başlayır.

Monlik şüurunun strukturunda aşağıdakı üç cohoti xiisusilo forqlondirmok lazimdir.

1. 
   «Mon obraz» - insanin özü haqqinda tosovviirlori (buna baş-qa sözlə, psixoloji avtoportrct do deyilir).
   
2. 
   Özünüqiymotləndirmə - insanin özünün özü haqqındakı tə-səwürlərinin adekvat surotdo qiymətləndirilməsi.
   
3. 
   Potcnsial davranış rcaksiyalan - insanin «Мәп obrazı» vo özünə verdiyi qiymətlərin onun davranış və rəftarında tozahiir et­mosi.