Dərslik «Çİnar-çAP»

Koqnitiv funksiya yalniz şüur soviyyosindo biliklorin foal, məqsədyönlü mənimsonilməsi kimi özünü gostorir. Lakin onun mahiyyotini tokco biliklorin monimsonilmosi ilo məhdudlaşdırmaq olmaz. Yuxandaki cümlodə «məqsədyönlü» sözünə diqqot edin. Koqnitiv funksiyamn mahiyyotini homin söz daha doqiq ifado edir: mənimsənilmiş biliklorin insanin hoyat foaliyyotindo istifado olun­masi koqnitiv funksiyamn əsasını təşkil edir. Bu monada da K. Marks göstorirdi ki, «şüurun песо mövcudluğu vo onun üçün nə-yinso песо mövcud olmasi üsulu - bilik deməkdir.»

Koqnitiv funksiya fordi şüurun ictimai şiiurla iizvi əlaqəsini bi­lavasito ifado edir. Mosolonin mahiyyoti bundan ibarotdir ki, insa­mn monimsodiyi biliklorin - elmi, ideoloji, etik ideyalann, prinsip-lorin, normalann vo s. özü ictimai-tarixi xarakter daşıyır, onlar icti­mai-tarixi praktikanın gedişində neçə-neço nəslin soyi noticosindo yaranmış və şüur faktına çevrilmişlər. Hor hansi bir adam onlara yi-yələnməklə hom do eyni zamanda ictimai şiiurun bərqərar olmuş növlərini monimsəyir.

Koqnitiv funksiya idrak prosesləri vasitosilo hoyata keçirilir, yoni insan onlann köməyilə öz biliklərini zənginləşdirir. Özünün bu xüsusiyyotlorino göro idrak prosesləri şüurun strukturuna daxil olur.

157-14


İdrak proscsləri çoxdur, yuxarıda qeyd edildiyi kimi: duyğu, qavrayış, diqqət, hatizə, nitq, təfəkkür və təxəyyül idrak prosefB ridir.

Koqnitiv funksiyamn həyata keçirilməsində onlardan hor biri özünəməxsus rol oynayir. Bir cohoti aynca qcyd ctmok lazimdir: tutaq ki, suyu bir qabdan başqa qaba tökmok olar. Biliyi iso bu yol­la bir başdan başqa bir başa köçürmək mümkün deyildir. Bilik id­rak əməliyyatları vasitosilo mənimsonilməlidir. İnsan ancaq bu şo-raitdə hom do yeni biliklor yaratmaq imkanı oldo cdir.

Tənzimetmo funksivasının şüur soviyyosindo osas xarakteris-tikası onun ixtiyari xarakter daşıması ilo bağlıdır. K. Marks şüurun bu mühüm funksiyasının mahiyyotini belo ifado etmişdir: «insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; təbiətin vcrdiyi şcydə о öz şüurlu məqsədini do həyata keçirir, bu moqsod bir qa-nun olaraq insan foaliyyotinin üsulunu vo xaraklcıini miioyyon edir vo insan iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur».

Foaliyyotin nıəqsədinin formalaşması şüurun funksiyasına da­xildir. «Şüurlu məqsəd» anlayışı da bu cohoti ifado cdir.

Şüurun tənzimetmo funksiyasi miixtolif formalarda hoyata ke-eirilir. Biz iki cohoto xiisusi diqqot yetirmoliyik: a) şüurlu moqsod foaliyyot prosesindo özünəməxsus etalon rolunu ifado edir; insan öz işinin noticosini onunla tutuşdurur, öz sohvlorini miioyyon edir vo onlan aradan qaldırır, yoni oks olaqo yaradir. b) insanin foaliy­yoti onun iradosinin təzahürü kimi hoyata keçirilir; o, iradi soy gös-tərərək qarşıya çıxan çotinlıkləri aradan qaldırır, öziinürı büıün bi­lik və istedadını şiiurlu moqsodin hoyata keçirilməsino tabe edir.

İnsanın öz davranış vo foaliyyotini şüurlu surotdo tonzim et­mok zoruroti onun sosial varlığı ilo şərtlənir. О, ictimai miinasibot* loro daxil olarkən, öz davranış vo foaliyyotini tonzim etmolidir, oks halda onun cəmiyyətdo, hoyatda özünəmoxsus çotinlikləri olacaq-dır. insamn sosial nonnalan. qaydalan vo prinsiplori monimsomo-si bu baximdan xiisusilo miihiim ohomiyyot kosb edir vo onun özü-niitonzim etmosi üçün şorait yaradir.

Şüurun kommunikativ funksiyasi iso insanlarm bir-birilo iinsiy-yoti prosesindo foımalaşır.

Kommunikativ funksiya, bir torofdon, insanlar arasinda bilik miibadilosi, onlann bir-birinin tocriibosini monimsomosi, digor te? rofdon, bir-birinin davranışını qarşılıqlı surotdo tonzim etmosi pro­sesi kimi hoyata keçirilir. Bu о demokdir ki, bir adamın şüurunun

210 formalaşmasında onlarla adam iştirak edir. Biz şüuru ictimai moh-sul kimi xarakterizo edondo, birinci növbədə, homin cohoti nozoro alırıq. Özünün bu xüsusiyyətinə goro kommunikativ funksiya xiisu­si ohomiyyot kosb edir.

Psixoloji baximdan bu proscsin sociyyovi xiisusiyyotlorindon biri ondan ibarotdir ki, başqa insanlarla birgo iş vo iinsiyyot şərai-tində insanin hisslor alomi vo miinasibotlor sistemi təşəkkül edir.

insanin hisslor alomi vo miinasibotlor sistemi vohdotdodir. in­sanin biitiin emosional qiymotlori onun miinasibotlorinin xarakteri ilo bağlıdır.

Şüurun funksiyalannda onun osas xiisusiyyotlori öz oksini ta­pir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:

1. 
   şüur xarici alom haqqinda biliklorin mocmusundan ibarotdir;
   
2. 
   şüurun miihiim bir cohoti mənlik şiiuru ilo bagh-dir: insan özünü dork edir, «monini» «qeyri-məndən» ayınr, öz oməllərini vo biitövlükdə özünii şüurlu surotdo qiymətləndirir;
   

v) insan qarşısına moqsod qoyur vo öz foaliyyotini ho­min moqsod osasinda tonzim edir;

q) insanin miinasibotlori şüurun miihiim bir cohoti-ni təşkil edir.

Münasibətsiz şiiur yoxdur vo ola da bilmoz. Bu faktda şüurun miihiim bir xüsusiyyəti öz oksini tapir: insan miinasibotlori tokco intellektual xarakter daşımır, onlar hom do insanin hisslor alomini ifado edir. Beloliklo, şüurda intellektual olan affektiv (emosional) olanla iizvi surotdo birloşir. Hor hansi bir cisim vo hadiso ancaq bu zomindo insan iiciin şəxsi mona kosb edir.

Miiasir psixologiyada şüurun nozərdən kcçirdiyimiz xüsusiy-yotlərino osason onun strukturunu tohlil edirlor. Psixiatriya saho­sindo oldo edilmiş zəngin təcrübə gostorir ki, homin xüsusiyyətlər şinırun on başlıca xiisusiyyətləridir. Bir çox ruhi xostoliklor zama-ui süurun pozulmasi mohz onun nozordon kecirdiyimiz xiisusiyyot­lorindon hor hansi birinin pozulmasi ilo xarakterizo olunur.

Şüurla dil vohdət toşkil edir. insan xarici alomdon aldığı toos-lüratı ancaq dillo ifado ctdikdo dork edir. Tutaq ki, biz küçodə on­larla adam görmüşük. Onlann hamisi bizim yadımızda eyni doroco-.i.> qahrmi? Şübhəsiz ki, yox. Bos, biz gördiiyümüz on adamdan liansim yadımızda saxlayırıq? Misal göstərək: onlardan birinin pal-tosu xoşumuza golir. Ürəyimizdə deyirik ki, «по yaxşı paltodur.

Görəsən haradan alıb?». Biz xarici alomdon aldığımız təəssüratı sözlə ifadə etdikdo, həmin toəssürat obyektivləşir. Biz onu bu za­man dərk edir vo təbiı olaraq. yadımızda yaxşı saxlayınq. Bu о de­mokdir ki, dil praktik şüurdur. K.Marks yazırdı: «dil praktik, hom başqa adamlar üçün mövcud olan, həm do ancaq bununla həmcinin monim öz'im üçün rnövcud olan, gerçək şüurdur.»

Şüur ictimai məhsul kimi ancaq insana xasdır. Heyvanlar şüura mafik deyildir.

2. Şüur və şüursuzluq: dork cdilməyən hadisolor
Insamn psixi hev.V„ının müəyyən bir sahosi şüursuzluqla bağlı-dır. Psixologiyada süursuziuq dedikdo, elo psixi proses və hallann m?cmusu nozordo tutulur ki, cnlar gerçək hadisələrlo şortlonirlər, takta insan onlann təs»ri haqqmda özünə hesabat vcrmir. Bu zaman msar; adofon cisim və hadisoloro munasibotini, öz oməllorinin mo-'ivloriııi dork etmir, onlan tohlil cdib qiymətlondiro bilmir

Şüursuzluq hallar! şüurdan müxtolif əlamətləro göro forqlonir. Ən başhca cohot bundan ibarotdir ki, cisim vo hadisolor şüursuzluq sahosindo insanin emosiyalari, diinyaya emosional miinasibotlori vasitosilo oks olunur: insan çox vaxt heç özü do başa düşmədən «yazığı goldiyi» adama güzoştə gedir, hor hansi bir konılıkt şorai-tindo qadinlar adoton qadınları müdafiə edirlor, dofn morasimindo v^adiifon iştirak edon hor hansi bir adam tosirlonib bozon morhu-mun qohumlanndan daha çox ağlayır. Bunlann sobobi ilo maraq-lansaq, molum olacaq ki, hec onlann özləri do no iiçiin bclo horo­kot etdiklorini aydm bilmirlor. Bu isə təsadüfi deyildir. Şüursuzluq sahosindo cisim vo hadisolor arasmdckı oxşar vo forqli cohotlor n.ontiqi tohlil yolu ilo deyil, emosional qiymotlor vasitosilo miioy-von edilir. Şüursuzluq sahosindo hotta eyni bir psixi aktda (moso­lon. yuxugörmo zananı) keçmiş, indiki vo golocok zamanin uzlaş-masj, bir-binno qaıışması da mohz bundan iroli golir.

Şiiursuzluq hallarının öyrənilməsi psixopatologiya ilo bağlıdır. Fransiz psixiatriya moktobındə (J. M. Şarko vo b.) hipnoz metodu b apanlan todqiqatlar zaınanı siiursuzluq hallannm parogen ro! oy-namasi, xiisus*ta tolqin zamani insanin davramsmin doyi.şilmosi və s müəyyon ediımişdi. Bu faktlar Z. Freydin diqqotini colb etdi ve o, hemin faktlar daha geniş mona verməyo başladı.

?12