Dərslik «Çİnar-çAP»

4. Əsas foaliyyot növünün əşyavi mozmunu vo idrak proseslorinin inkişafı
İnsan foaliyyoti miirokkob quruluşa malik olduğu kimi bir sira olamotlərə görə növlərə aynhr. Fordin ontogenetik inkişafında üç başlıca foaliyyot növü ayird edilir: oyun, tolim vo omok foaliyyoti.

Hor üç foaliyyot növü fordin inkişafında miihiim rol oynayir, lakin onlardan omok foaliyyoti osas foaliyyot növü hesab edilir. Bu da tosadiifi deyildir. Çünki fılogcnetik inkişafda omok foaliyyoti insanin yaranmasinda holledici rol oynamışdır. Omok foaliyyoti eşyalarla görülon iş kimi əşyavi mozmuna malikdir. Əmək foaliyyoti sayosindo ictimai doyoro malik mohsul istehsal olunur. Insanin on zoruri chtiyaclan homin foaliyyot növü sayosindo tomin

397 olunur. Əmək foaliyyoti başqa foaliyyot - praktik, fikri vo yarad foaliyyot növlərinin əsasını təşkil edir. Çünkı foaliyyotin inkia psixikanin ontogcnezdə inkişafına holledici tosir gostorir. Foaliyyfl prosesindo psixi proseslorin təkmilləşməsi baş verir, otraj gerçəkliyi dork etmoyin formalan, ictimai tocriiboni monimsomaj yollan müxtəlifləşir.

Uşağın foaliyyot növünün doyişilməsi onda psixikanin yen! istiqamətdo inkişafına gətirib çıxarır, bu da öz növbəsinda) foaliyyotin təşəkkülü üçün yeni zomin yaradir. Foaliyyot ill molum olduğu kimi, əvvəla, şüurlu sociyyo daşıyır, yoni insan Щ foaliyyotinin moqsodini, ona nailolma yollarmi dork edir, noticed qabaqcadan görür.

Foaliyyot hom do ictimai, kollektiv sociyyo daşıyır. Bir qayda olaraq foaliyyot kollcktivdo vo kollektiv üçün hoyata keeirilir. i)n başlıca cohotlordon biri odur ki, foaliyyot, xüsusən do onun osafj növü olan omok foaliyyoti omok alətləri hazirlamaq, ondan istifado etmok, onlan mühafızə etmok vo tokmilloşdirmoklə olaqədardır. Foaliyyotin əşyavi mozmunu da buradan nəşot edir. Belo ki, on sado horokot vo ya iş əşyalarla görülən işdir. Uşaq qaşıqla xörok yeyir, sabunla əlini yuyur, dəsmalla üzünü silir. İnsan əli ılo yaradılan əşyalann özündə «onlarla nə iş görmok olar» sualına cavab həkk olunmuşdur. Uşaq əşyalar aləminə tədricən boləd olui bu, filogenezdo çox uzun tarixi proses olduğu kimi ontogenetik inkişafda da birdən-biro baş vermir. Uşaq əşyalarla tanış olduqca. onlarla iş gördükcə, buna uyğun olaraq foaliyyotin mozmunu zənginləşir. Tədricən uşaq cisimlori tutmaq, əlloşdirmok, yoxlamaq sayosindo bilavasito əşyavi foaliyyoto yiyolonir. Yoni əşyalardan öz yerində istifado etmoyo alışır. Bu daha çox iki yaşdan, ycriməyi, gəzməyi, əşyalara müxtolif təroflərdon yanaşmağı öyrənmoklə başlayır. Əşyavi foaliyyotin inkişafı ilo uşaqların otraf cisim vo hadisoloro miinasibotlori doyişilir. Bundan əlavə, onun əşyalar aləminə bələdləşmək tipi do doyisilir. Uşaq ycni əşyalarla rastlaşarkən: «Bu nədir?» sualı ilə yanaşı «Bununla no etmok olar?» - suah da meydana çıxır. Həmin sualın meydana cıxması müvafıq oşyaya daha yaxından bolod olmaq üçün zəmin yaradir. Elə bil uşağın duyğu və qavrayışlar aləminə yeni bır keyfiyyət əlavə olunur. Yoni onda oşyanı olduğu kimi oka etdinnəklə yanaşı onun funksional cohətlərini tapmağa cohd yaranir. Bu da hissi idrakdan montiqi idraka kcçidin başlanğıcmı

398 kil edir. Əşyalar aləminə maraq hoddon ziyado genişlonir. Daha I oşyalarla tanış olmaq, onlara bələdləşmək tolobati yaranir, ikişaf edir. Bu da idrak proseslorinin inkişafının tobii zominini ikil edir. Demoli, əşyalarla icra edilon praktik omoliyyat insanin çokliyo yaxından bolod olmasim tomin ctmoklo, onun idrak seslərinin inkişafına da tokan verir. Noticodo insan osas liyyot növü olan omok prosesindo noyi bildiyini, noyi Imodiyini, noyi seçdiyini, noyi seçib ayird edo, özü üçün ;dınlaşdıra bilmədiyini müəyyənləşdirir.

Əşyavi foaliyyotin osas mozmunu iimumi bir moqsodo tabe klur. Mosolon, bir sira cari məsələlor - maşın hissələrini yığmaq, ■lalamaq, onlan nişanlamaq, ölçmək, dəqiqloşdirmək və s. kimi hlor miioyyon məhsulu tolob olunan keyfıyyətdə istehsal etmok к i il и iimumi moqsodo tabe olur. İş nisboton sado cari mosololori etmoyo yönəlmiş olur, lakin iş prosesi əşyalarla icra edilon amoliyyatlarsiz miimkiin deyildir. Homin omoliyyatlann icrasi bsyalara otrafli bolod olmağı.. onlann xassolorini diizgiin nozoro almağı tolob edir. Xarrat pəncərə, qapi, stol vo s. düzəltmək üçün 5igötür-qoy» edir, əməliyyata başlamazdan ovvol ağacı miixtolif Jwoflordon nozordon kcçirir, onu hansi istiqamətdə vo no qodor onmaq, cilalamaq lazim goldiyini fikron müəyyənləşdirir. Moqsodo nail olmaq üçün əməliyyatın xarakterino miivafiq olaraq lyğunlaşma hərəkətlərini do seçir. Demoli, əşyavi foaliyyot fcrosesindo cisimlor, hadisolor, onlann xassolori xiisusi idrak obyektino cevrilir.

Əşyavi foaliyyotin mozmununa homin işin moqsodi, iş görülən obyektin (əşyanın) xassəsi vo iş şəraiti daxildir. Bunlann xarak-lcrindən asih olaraq noinki işin mozmun vo formasi, icra iisulu, hom do insanin idrak foaliyyoti yeni keyfiyyot kosb edir. Əgər biz ontogenezdo idrak proseslorinin inkişafına nozor salsaq, osas foaliyyot növünün mozmun vo formasından asih olaraq onlann mütəşəkkil, intensiv coroyan etdiyi kimi, bozon do kortobii formada inkişaf etdiyini görorik. Bu cohoti aydm tosovviir etmok flciin tolim foaliyyotindo şagirdlərin idrak proseslorinin inkişafına diqqot yetirmok kifayot edordi.

Tolim prosesindo şagirdlor ictimai tocriiboni mütoşəkkil, foal lurotdə monimsoyirlor. Noticodo onlann öz şoxs' tocriibəsi yenidon qurulur. Çünki maddi vo monovi modoniyyot obyekt-lorindo hokk olunmuş ictimai tocriiboni mənimsəmək şagirdlərə

399 imkan verir ki, öz şəxsi təcrübələrini qiymətləndirsinlər yenidən qursunlar. Təlim fəaliyyətinin xüsusi surətdo təşkili i proseslərinin inkişafmda mühüm rol oynayır. Əlbəttə, p~ ctibarilə fikri fəaliyyət, yaxud ауп-ауп idrak proscslori in xüsusi təlim almadan da inkişaf edib təkmilloşə bilor. Çünki əsasını insanın praktik fəaliyyəti və nitqə yiyələnməsi toşkil Buna görə də hər cür tolim fəaliyyoti do idrak prosesloı inkişafına lazımınca təsir göstəro bilmoz. Odur ki, inkişafet təlim formasına son dövrlərdə xüsusi fıkir verilir. Bclə fəaliyyəti sadəcə olaraq informasiyaları monimsoməyo, ol kimi yadda saxlamağa, lazım golondo yada salmağa müncər bilmoz. Təlim prosesi düzgün təşkil cdildikdo, hətta ki məktəbyaşh şagirdlordə belə gerçəkliyo nəzori münasibot əı gəlib inkişaf edə bilor. Bu halda empirik və nəzəri bilik tiplori qarşılaşdırılması onların fərqini ayırd ctmoyə, təlimin u fetdirici mahiyyətini düzgün başa düşməyə kömok cdir. Ç onənəvi təlim əsasən cmpirik biliklərin monimsədilməs^: inkişafetdirici təlim isə nəzəri biliklərin mənimsədilməs^: yönəlmişdir. Bu iki bilik mənimsəmə tərzini müqayisə etd^: apancı foaliyyətin səmərəli təşkilindən asılı olaraq i proseslərinin müvəffəqiyyətlo inkişaf ctdiyinin şahidi olanq.

1. 
   Empirik bilik əşyaların və onlar haqqında olan tosəvvül müqayisə edilməsi sayəsində onlardakı cyni olan ümumi xassəl aşkar cdir. Nozori bilik iso əşyaların ayırd edilmiş sistcm daxilindo bir sıra münasibətlorini, rolunu, vəzifəlorini təhlil ctmok əsasın mcydana çıxır.
   
2. 
   Müqayisə çox zaman cisimlərdəki zahirən ümumi xassol müoyyənləşdirir, bıınun sayəsində müəyyən cisimlor formal olarw oxşar cisimlor zümrəsino aid cdilir. Halbuki bozon onlar daxilın bir-biri ilə о qədər də bağlı olmur. Təhlil vasitosilo oşyaların clı real vo xüsusi münasibətləri axtarılır ki, bu münasibotlər homıı sistemin digər genetik xüsusiyyotlorinin tnzahürü üçün əsas old bu münasibot ümumi forma yaxud, mahiyyət kimi çıxış edir.
   

3. Empirik bilik (onun əsasında müşahidə durur) yalnı.
cisimlərin xarici olamətlərini, xassəlorini oks ctdirir, ona görə d<
bütünlüklo əyani təsəvvürlərə istinad cdir. Nozəri biliklər i«
əşyalann dəyişdirilmosi sayosindo meydana goldiyindon onlarıı
daxili əlaqə vo münasibətlərini oks etdirir. Əşyanı vo ya cism

400

Oozori bilik formasında yada salanda, insan təfəkkürü hissi, əyani İBSOvvürlər hüdudundan kənara çıxır.

Empirik biliyin konkrctloşdirilmosi hər hansı fonnal sinfə daxil olan müəyyən illüstrasiyaların, misallann scçilməsindən ibarət olur. Nəzori biliyin konkrctləşdirilmosi isə onun ümumi Hüsusiyyətlərini, başlıca təzahürlorini ayırmaq, izah etmək şoklində cərəyan edir.

Deməli, inkişafetdirici təlim yalnız müəyyən biliklor sistemini menimsəməklə kifayətlənmir, müəyyən «korrclyativ asılılıqlar» qurmaq, onu təşokkül ctdirmək vasitəsi kimi çıxış cdir. Burada itelimlə əqli inkişaf cyniləşdirilmir; «təlim» «ictimai təcrübəni monimsomək» kimi izah edilir. Həmin mənimsəmə proscsi kortəbii, horn də xüsusi məqsəd istiqamətli şəkildə cəroyan cdə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, təlim proscsində idrak proseslorinin inkişafı üçün iki başlıca şort var. Əvvəla, müəyyən biliklər, bacarıqlar sistemi mənimsodilməli, ikincisi, onları mənimsəməyin osasında duran fikri foaliyyətin forma vo • m ə 1 i у у a 11 a r ı n а у i у ə 1 ə n m о к d i г.

İdrak proseslorinin inkişafı şagirdlərin mənimsodiklori fealiyyət növünün məzmunundan asılıdır. Tolim foaliyyəti soməroli təşkil edildikdo, ycniyetmə yaşı dövründə şagirdlərin Итак fəaliyyətində bir sıra kcyfıyyət doyişikliyi omələ gəlir. Yəni şagirdlər təlim fəaliyyətinin bütün ünsürlərinə yiyələnirlər: özləri öz qarşılanna təlim tapşmğı qoyur, onu icra cdir, yoxlayır, qiymətlondirir, səhvlorini müəyyon edib aradan qaldırırlar. Bununla bərabər, onlarda təlim-idrak motivləri təşəkkül edir. Yoni ^agirdlər nəinki tolim foaliyyətinin nəticəsinə, horn də onu icra ctmək yollanna, qaydalarına istiqamətlənirlər.

İdrak proseslorinin inkişafı, deməli, foaliyyət növündən asılı olduğu kimi, həmin foaliyyotin песо təşkil edilməsindən, istiqamətləndirilməsindon də asılıdır. Bu cəhətlər somorəli təşkil cdilərsə, hətta təfəkkürün tipi də dəyişilir. Şagirdlor cisim vo hadisələrin mahiyyotini, onların arasındakı qanunauyğun olaqələri uaha ətraflı görməyi vo təhlil etmoyi öyronirlər.

401