Dərslik «Çİnar-çAP»

.-f-jlı Щ
3. Şagirdlorin cins-yaş xiisusiyyətləri

Cinsi dimorfızmin - cinslər arasında morfoloji, fızioloji v# psixoloji şərtlərin fonnalaşması zəminindo oğlan vo qızlarda cinsı

408

Jlsusiyyətlər əmelə gəlir. Onlar insanın ümumi somatik xarak-ristikasından tutmuş motivasiya sahəsinə qədər müxtəlif viyyələrdə özünü gösterir.

Cinsi xüsusiyyətlər uşaqların yaş xüsusiyyotləri ilə vəhdətdə whür edir. Bu baxımdan tərbiyə praktikasında onları bir-birindən rqləndinnək heç də asan dcyildir.

Yaş xüsusiyyətləri müəyyən yaşlı uşaqların hamısı üçün eyni fecədə səciyyəvi olan xüsusiyyətlərdir. Cinsi xüsusiyyətlər isə ı\otomik xarakter daşıyır: onlar ya oğlanlar, ya da qızlar üçün Kiyyəvi olan xüsusiyyətlər kimi özünü göstərir. Bu о dcməkdir İ_t yaş xüsusiyyətlori cinsi xüsusiyyotlərin təzahürünə təsir pstərdiyi kimi, cinsi xüsusiyyətlər də yaş xüsusiyyətlərinin l/ahürünə özünəməxsus təsir göstərir.

Hələ vaxtilə K. D. Uşinski qadınların müoyyən kcyfıyyətlərinə Öro kişilordən fərqləndiklərini qcyd etmişdi. Onun fıkrinco, lıqqotlilik, dəqiqlik, təmkinlilik, tokidlilik, səliqəlilik, zəriflik, da, zövq və nəhayət, uşaqlara anadangəlmə məhəbbət - bütün tmlar elə keyfıyyətlərdir ki, kişilərə nisbəton daha çox qadınlarda beadüf olunur. Bu qadın keyfıyyətləri yeniyetmə qızlann davranış * rəftannda özünəməxsus tərzdə təzahür edir.

Cinsi yetişkonlik dövründə qız orqanizmində əmələ gəlen bioloji dəyişikliklərin nəticələri onların davranışına və psixi letlərinə mühüm təsir göstərir. Qızlar daha çox emosional olur tez yorulurlar. Bu cohotləri nəzorə alaraq qızlann rcjimə və |igiycna qaydalarına əməl etmələrinə xüsusi nəzarət etmək Iracibdir. Onlann fıziki və psixi inkişafına düzgün istiqamət İlrcrmok üçün həkimlə də məsləhətləşmək lazımdır.

Cinsi cəhotdon tcz yetişən qızlar özlərinin oğlan yaşıdlarından xilən yaşlı olurlar. Lakin eyni zamanda onlardan özlorinin ıılıüm məziyyot hcsab ctdikləri cəldlik, qüvvə və sürət kimi key-yyətləro görə geri qalırlar. Buna görə də qızlar 12-14 yaşından aşlayaraq, özlərini yoldaşlanna bəyəndinnək üçün yeni yollar Ktarırlar. Müəyyən edilmişdir ki, qızlar çox vaxt göründüklə-Jindon daha yaxşı olduqlarını göstərməyə səy edirlər. Bununla ^aqedar olaraq, qızların davranışında ilk sadəlövh hərəkətlər (iş-okarlıq, naz-qəmzə, şuxluq və s.) əmələ golir. Bütün bunlar isə ox vaxt inkişaf edib oğlanların diqqotini özüno cəlb etmok məq-odi daşıyan süni davranış tərzinə çevrilir. Bclə hallarla vaxtında nubarizə aparılmalıdır. Valideyn qızın davranış tərzini öyrənmoli,

409

ауп-ауп ədalarına fıkir vcrməli, onda mədəni davıamş vordiş adotlori torbiyə edorkon, bu cəhətləri nəzərə almalıdır.

Qızların başqalarının diqqətini cəlb etmok nıeyli tokc0 davranış sahəsi ilə məhdudlaşmır. Onların özloriııin /ahift görkəmlərinə də xüsusi diqqot yetirdiklərini qeyd clmok lazımdır

V siniflərdə aparılmış bir todqiqatın nəticəsino göro. oğlanlarHİ əksəriyyəti (261 nofərdən 230 nəfəri) xarici görkəmə əhəmiyjÄ vermir. Oğlanların, xüsusilə aşağı siniflərdə başlannı həvetffl qırxdırmalan, səliqəsiz geyinmələri hamıya molunıdur. I акт oğlanlarda cinsi maraq təşəkkül tapdıqca, onların da özlorinlj zahiri görkəmino münasibəti dəyişir. Məsələn, oğlan yarasıqli görünmok üçün telini uzatmağa, saç saxlamağa başlayır, geyiminto| səliqəsinə fıkir verir və s. Görünür, bütün bıınlar cinsi \ etişkonliyH xüsusiyyotləri ilə əlaqədardır. Lakin, qeyd ctmok la/ımdır kı_f oğlanlar zahiri görkəmlə nə qədor maraqlansalar da. bıınu heç <Ш qızlar kimi osas probleınə çcvirmiıloı.

Zahiri görkəm qızlar üçün əsas mosolodir. Qızda sadolilü təvazökarlıq kimi keyfiyyətlər tərbiyə edoıkon. onıın yaraşıqsı|| kifir olmasını qeyd etmək və nəzərə çaфdırmaq olmaz. Belt söhbətlər qızlara son dərəcə ağır təsir göstorir. Qızlar /ahırl görkəmi gözəl görünmok, başqalannın diqqətini colb ctmək iicıMI ən ctibarlı vasitə hesab cdirlər. Təsadüfı dcyildir ki. artıq V sinıltlf zahiri görkəm, demok olar ki, qızların hamısını maraqlandırıf. Onların yaşı artdıqca, bu marağın da mozmunu doyisir vo yenl keyfıyyot kəsb cdir. Bir sıra hallarda iso zahiri görkəmo olan mara^ ifrat formalarda özünü göstərir.

Müəyyən edilmişdir ki, yeniyetmə qızlarda o/ünün zahıf| görkominə və geyiminə yüksək maraq, adotən, ana vo ya böyulj bacının hoddindon artıq tomtəraqlı gcyindikləri ailəlordə daha id əmələ golir. Bu təbii marağın inkar cdildiyi ailolordo do zahırt görkəmə xüsusi maraq nisbətən asanlıqla formalaşır.

Əlbəttə, valideynlor, xüsıısilo ana, qızın saailarla «gü/gf qarşısında dayanıb özünə sığal-tumar vermosino» laqcyd qalnuM malıdırlar. Çalışmaq lazımdır ki, qız bütün gününü bıına s«*f ctməsin. Ana bu məqsodlo qıza ilk gənclik düvründo nisbotııe ətraflı məsləhət vermoli, hətta, lazım gəldikdo. она miioyyed vərdislər də aşılamalıdır. Qıza kosmctika qaydaları haqqındd məsləhət verərkən onun saçının rəngini, sifotinin qurulıısuna boyunu və s. nəzərə almaq vacibdir. Yeniyetmo vo gone qı/ı Ьлщ

410 •almaq lazımdır ki, hər yaş dövrünün özünəməxsus kosmetik leloblori vardır. Qızın zahiri görkəmi gəlinin, gəlininki isə qadının Zahiri görkəmindən forqlənməlidir. Geyinərkən homişə bir ölçü gözləmək lazımdır. Ana fıkir vermolidir ki, qız bu məsləhətləri вөгәгә alıb öz yaşına müvafiq kosmetik qaydalardan istifadə etsin.

Qızlarda bu keyfıyyətlərin tərbiyəsini onlarda ismət, həya, şerəf, ləyaqət, hörmət, sadəlik, təvazökarlıq və s.-nin inkişafı ilə elaqələndirmək lazımdır. Qızlara (cləcə do oğlanlara) belə bir fıkir tolqin edilməlidir ki, insan nəinki zahirən, həm do daxilən gözəl olmalıdır. Valideyn qızm gözol görünmək meylini daxili gözəllik uğrunda mübarizəyo yönəltdikdə, zahiri gözəllik məqsədə çevrilmir. Qızda, yuxarıda göstərilən mənəvi keyfıyyətlərin forma-laşması onun nəinki özünə, horn də başqa adamlara münasibətinin doyişməsində holledici rol oynayır.

Qızlann öz yoldaşlan ilə münasibətlori sahəsindo də maraqlı xüsusiyyətlər nozoro саф1г.

Məşhur sovct pedaqoqu S. T. Şatskinin qeyd etdiyi kimi, qızlar qayda-qanunu scvdikləri halda, oğlanlar daha çox intizamsız olurlar. Qızlar hovəslə avtoritet axtarırlar, oğlanlar isə ancaq qüwə avtoritetini qəbul edirlər. Bu, təsadüfı deyildir. Bəzi pedaqoqların fıkrincə, oğlan kimi vuruşmaq heç qızlara yaraşmır da. Onların paltarları və saçlan da buna mane olur. Qızların güləşmə vordişləri do yoxdur. Məhz buna görə də qızlar, oğlanlardan fərqli olaraq, hotta affektiv hallarda belo, adəton, sözlərlə dalaşırlar. Ələ salma, sirr açma, eyham vurma, xəborçilik, qcybot, küsmə və s. qızların istər qızlarla, istərsə də oğlanlarla münasibətində tez-tez təsadüf cdilən hallardır. Qızlan düzlük və doğruçuluq mhunda tərbiyə cdorkən buna xüsusi diqqət yetirmək vacibdir.

Unutmaq olmaz ki, qızların əqli inkişafı onların emosional hoyatı ilə daha çox əlaqədardır. Tobiət qadına böyük ana məhob-boti bəxş etmişdir. Onun bu məhəbboti nəinki uşaqlarla, horn də istəkli adamlar, valideynlor, bütün ətrafdakı adamlarla münasi-botdə ifado olunur. Bu məhobbət qadının bütün hisslərini zəngin-leşdirir, ona mənəvi zəriflik, nəciblik, həssaslıq vo s. bəxş edir. Qızların tərbiyosindo homişo bu cəhəto diqqət yctirmək lazımdır.

Oğlana təsir etmək üçün onun maraqlannı nozərə almaq, ona Verilən toləblori məntiqi surətdo əsaslandırmağı bacarmaq /oruridir. Qızlara tosir etmək üçün iso bu kifayət deyildir. Qıza hisslər vasitəsilə təsir etmək lazımdır. Əgər qız validcyni sevmirsə,

411 ana və atanın məntiqi пө qədər güclü olursa-olsun, sözün mənasında, onun hadisələrə münasibətini dəyişə bilmir. Belo, dcyərlər, güclü cmosional qavrayışın özünəməxsus mənfi cə' do vardır. Şəxsi hisslərə qapılmaqda qadm hoyatının mə iaşdırılması təhlükəsi vardır. İlk gənclik yaşı dövründə qı əlvcrişli şəraitdə təkliyə meyl ctməsi, məhəbbətin eqoizmo qısqanclığa çevrilmosi mümkündür.

Qızlarda ilk təəssüratın güclü olması da görünür, onların d çox cmosional olması ile əlaqədardır. Qızlar özlərinin təəssüratlarını unuda bilmir və onunla əziz xatiro kimi u müddət yaşayırlar. Onlann, məsələn, ilk məhəbboti daha do daha davamlı, daha qüvvətli olur. Oğlanların isə sonrakı təossü nisbətən güclü olduqda, adətən əvvəlkinin unudulması noticəlonir. Bu, tərbiyə nöqtcyi-nəzərindən hom yaxşıdır, həm pisdir. Oğlanın həmişə yeni-yeni fıkirlərə, adamlara, əyləncol və s. meyl ctməsi onların qarşısında geniş üfüqlər açır. Bu zan oğlanın zərərli təsirlərə düşmosi, öz yolundan kənara çıxıt imkanı da vardır. Lakin oğlanlan yenidən tərbiyo etmok qız yenidən tərbiyə ctməyə nisbətən asandır (ümumiyyətlə götürs yenidən torbiyo torbiyəyo görə qat-qat çətindir).

Bclə nöqsanlara yol vcrməmək üçün qızlarda onlara xas о nəcib xüsusiyyətlorin inkişafına vaxtında əlverişli şərait yaratn lazımdır.

Qızlar qayğı göstərmoyi sevirlər. Onların bu xüsusiyyotl istər yoldaşlanna, istərso də balaca uşaqlara münasibətdə aydın zahür edir. Qızlar ictimai işlərdə do kütləvi surətdə iştirak cdirl Bu əsasda onlarda kollektivçilik hissini inkişaf etdirmək olar.

Qızlar oğlanlara nisbətən daha tez sözə baxır, tapşınlmı$ üçün məsuliyyət hiss edir və adəton, onu həvəslə ycrinə yetinne çalışırlar. Məhz buna görə də qızlarda borc və məsuliyyət hi tərbiyə etmək о qədər də çətinlik törətmir.

Qızlar öz imkanlarını qiymətləndirorkən daha ağıllı və real horokot edirlər. Müoyyon edilmişdir ki, oğlanlar öz imkanla adəton hoddindon artıq qiymətləndirirlər. Qızlar iso oksər hallfl özlərinə tənqidi yanaşmağı bacarırlar. Oğlanlar çox vaxt hərəkc özündon artıq onun cffekti - otrafdakı adamlara песө t< göstərməsi ilə maraqlanırlar. Onlann bir çox hallarda nalayiq he kətlər etməsi məhz bununla əlaqədardır. Lakin müxtəlif alimk apardıqları müşahidələr göstərir ki, oğlanlar qızlardan az utan

412 ^yillər. Onlar ogor yaxşı sözlor işlotmirlorso və ya no iso nalayiq Tokət edirlərsə, bunu ya dəcəllik, ya da «özünü göstermək» mınə edirlər. Qızlar da öz hərəkətlərinin effekti ilə az bıraqlanmırlar, lakin onlar oğlanlardan fərqli olaraq bu və ya digər Srəkətin özünə də əhomiyyət vendor. Bu aydın şəkildo göstərir I, qızlar hərəkətlərini qiymətləndirərkən özlərine oğlanlara mbətən daha çox tənqidi yanaşırlar.