Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 14. 12. 2011- ci IL tarixli

Suallar və tapşırıqlar

1. 
   “Sinif saatı” dedikdə, nəyi nəzərdə tutursunuz? Fikrinizi əsaslandırın.
   
2. 
   Sinif saatının müddəti nə qədər olmalıdır?
   
3. 
   Sinif saatının hansı funksiyaları vardır?
   
4. 
   Sinif saatını keçirərkən sinif rəhbəri hansı mərhələləri həll etməlidir?
   
5. 
   Sinif saatının məzmunu necə olmalıdır?
   
6. 
   Sinif saatının təşkili xüsusiyyətlərinə görə hansı növləri var? Onları şərh edin.
   
7. 
   Sinif rəhbərinin iş planında olan bölmələri sadalayın.
   
8. 
   Sinfin tərbiyə işlərinin planlaşdırılması haqqında danışın.
   

Ədəbiyyat

1. 
   Əlizadə H.Ə., Qasımova L.N., Əliyev B.H. Məktəbdə tərbiyə işinin metodikası. Bakı, 1990.
   
2. 
   Əliyev P.B., Əhmədov H.H. Təhsil müəssisələrində tərbiyə işinin metodikası. Bakı, 2010.
   
3. 
   Hüseynzadə R.L. Sinif saatı və onun təşkili metodikası. AMİ-nin “Elmi əsərləri”, 1999, № 7.
   
4. 
   Musayev İ.V. Müəllimin və sinif rəhbərinin peşə fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Bakı,1996.
   
5. 
   Qaralov Z.İ. Tərbiyə: prinsiplər, məzmun, metodika. (3 cilddə). Bakı: Pedaqogika, 2003.
   
6. 
   Hüseynzadə R.L., İsmayılova M.C. Tərbiyə işi və onun metod­kası.(Dərs vəsaiti) Bakı: ADPU, 2012.
   
7. 
   İlyasov M. İ. Şagirdlərin peşə seçməyə hazırlanması. Bakı: Elm, 2010.
   

XI fəsil
SİNİFDƏNXARİC VƏ MƏKTƏBDƏNKƏNAR

TƏRBİYƏ İŞLƏRİ ÜZRƏ TƏŞKİLATÇININ VƏZİFƏLƏRİ, İŞİNİN MƏZMUNU, FORMA

VƏ METODLARI

Əhatə olunan məsələlər:
11.1. Sinifdənxaric və məktəbdənkənar tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı, onun vəzifələri, işinin məzmunu və peşəsinə verilən pedaqoji tələblər.

11.2. Sinifdənxaric və məktəbdənkənar tərbiyə işləri üzrə

təşkilat­çının iş planı və tərtibinə verilən pedaqoji tələblər.

11.1. Sinifdənxaric və məktəbdənkənar tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı, onun vəzifələri, işinin məzmunu və peşəsinə verilən pedaqoji tələblər
Sinifdənxaric və məktəbdənkənar tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı (tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı) o ümumtəhsil məktəbində direktorun müavini hesab edilərək məktəbdə və məktəbdənkənar tərbiyə işlərinin əsas təşkilatçısı və rəhbəridir.

Sinifdənxaric və məktəbdənkənar tərbiyə işləri üzrə təşkilat­çının əsas vəzifəsi sinif rəhbərləri və müəllimlərin apardığı tərbiyəvi işlərə rəhbərlik etmək, onlara lazımi metodiki kömək və istiqa­mət­lər vermək, şagird kollektivinin, uşaq və gənclər təşkilatının apar­dığı tərbiyəvi işləri nizamlamaq və məqsədyönlü təşkil etməkdir.

Məktəbdə tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının üç mühüm vəzifəsi vardır.

Məktəbdə tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının vəzifələri aşağıdakı sxemdə göstərilmişdir:

1. Təşkilati vəzifə aşağıdakı işləri özündə birləşdirir:

 Həyata keçirilmiş işləri təhlil etmək, onların müvəf­fə­qiyyətli və nöqsanlı tərəflərini ayırd etmək, tədbirin mü­vəf­fə­qiy­yət­lə həyata keçirilməsinə maneə olan amilləri müəyyən etmək;

 Tədbirin həyata keçirilməsinin məqsədinin müəyyən edil­mə­si. Bu həm tədbirin nə üçün keçirilməsinin, həm də son nə­ti­cəsinin əvvəlcədən müəyyən edilməsinə şərait yaradar;

 Qarşıya qoyulmuş məqsədin həyata keçirilməsi yollarını ayırd etmək;

 Tədbirin keçirilmə yerini, vaxtını, ardıcıllığını, kimin hansı işi icra etməsini və s. müəyyənləşdirmək;

 Tədbirdə iştirak edən hər bir adamın fəaliyyətinin məz­munu, forma və metodlarını ayırd etmək;

 İş icraçılarına tədbirin keçirilməsi prosesində kömək və on­ların fəaliyyətinə nəzarət etmək;

 Hər bir tədbirin sonunda icraçının fəaliyyətini qiymət­lən­dirmək.

 Təşkilati işin son məqsədi tədbirin səmərəliliyinin təmin edil­məsindən ibarətdir. Təşkilatçı işi elə təşkil etməlidir ki, son nəticə səmərəli və faydalı olsun.

2. Metodiki vəzifənin mahiyyəti təşkilatçının sinif rəhbər­lə­rinə, müəllimlərə, məktəblə bağlı təşkilatlara, ümumiyyətlə, sinif­dən­xaric və məktəbdənkənar tərbiyə işi ilə məşğul olan hər bir ada­ma metodik məsləhət və tövsiyələr verməsindən ibarətdir. Bu gös­tə­riş və məsləhətlər iki istiqamətdə həyata keçirilir:

1) Ümumməktəb tədbirləri zamanı. Yuxarıda göstərildiyi kimi, müxtəlif pedaqoji kadrlar tədbirin təşkilatçısına çevrilirlər. Bu vaxt təşkilatçı həmin şəxslərə metodiki xarakter daşıyan müəyyən məsələləri izah edir.

2) Təşkilatçı hər bir sinif rəhbərinə, müəllim və tərbiyəçilərə müxtəlif tədbirlər keçirməkdə əməli metodiki kömək göstərir.

Təşkilatçının metodiki işi üç əsas cəhəti özündə birləşdirir:

a) Təşkilatçı, hər şeydən əvvəl, təmasda olduğu adamları dərin­dən öyrənməli, onların bilik səviyyəsinə bələd olmalıdır. Bun-suz təşkilatçı metodiki göstərişlərin həcmini və məzmununu düzgün müəyyənləşdirə bilməz;

b) Nəyi öyrənməyi müəyyən etmək vacib məsələlərdən bi­ri­dir. Burada iki cəhəti bilmək lazımdır: birincisi, tərbiyə edən nəyi bil­məlidir; ikincisi, konkret olaraq tərbiyəçi nəyi bilir, nəyi isə bilmir.

c) Nəhayət, hər bir sinif kollektivi üçün zəruri olan tərbiyə­edici təsir tərzlərini düzgün müəyyən etmək.

3. İnzibati və ya idarəçilik vəzifəsi əsas etibari ilə məktəbdə aparılan tərbiyə işlərinin keyfiyyətinə nəzarət və yoxlama mərhə­lə­sini özündə əks etdirir. Nəzarət və yoxlama iki istiqamətdə həyata keçirilə bilər:

a) Planda nəzərdə tutulmuş tədbir həyata keçirilib, ya keçirilməyib?

b) Pedaqoji səmərə nöqteyi-nəzərindən pedaqoji təsir tərz­lə­rinin optimal variantı müəyyən edilibmi?

Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün özü bir sıra keyfiyyətlərə malik olmalıdır. Tərbiyə işləri üzrə təş­kilatçının şəxsiyyətinə və fəaliyyətinə hansı pedaqoji tələblər verilir?

Təşkilatçının metodiki vəzifələri müvəffəqiyyətlə və pedaqoji cəhətdən səmərəli həll edilməsi üçün o, ilk növbədə, özü yüksək metodiki hazırlığa malik olmalıdır. Buna görə də, o, tərbiyəvi işlərin məzmunu, forma və üsulları haqqında dərin biliyə, izah etmək və inandırmaq məharətinə yiyələnməlidir. Eyni zamanda məktəb təşki­lat­çısı pedaqogika, psixologiya, məktəb gigiyenası, fiziologiya, sosiologiya və s. elmlər haqqında müəyyən biliyə malik olmalıdır və öz biliyini daim genişləndirməlidir.

Təşkilati vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi də tərbiyə işləri üzrə təşkilatçıda bir sıra keyfiyyətlərin olmasını tələb edir. Belə ki, tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı sadə, mehriban, ünsiyyətli, həssas, xeyirxah, qayğıkeş, ədalətli, haqqı tələb edən olmalıdır.

O, yüksək pedaqoji taktikaya malik olmalı, məktəb şagirdləri ilə, tərbiyə prosesində iştirak edənlərlə münasibətlərini elə səviyyə­də qurmalıdır ki, məktəbin pedaqoji fəaliyyətinin səmərəsini təmin edə bilsin.

Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı pedaqoji takta, pedaqoji mərifətə, yaradıcılıq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bəzi məktəblərdə tədbirlə­rin keçirilməsində yeksənəkliyə yol verilir. Odur ki, tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı yaradıcı şəxs olmalıdır.

İnzibati və ya idarəçilik vəzifəsinin icrası məktəb təşkilat- çısı­nın qarşısına bir sıra tələblər qoyur. Belə ki, təşkilatçı, hər şeydən əv­vəl, müəllimlərin, sinif rəhbərlərinin və şagird kollektivinin fəa­liy­­yətini təhlil etməyi bacarmalıdır.

2. 
   Sinifdənxaric və məktəbdənkənar tərbiyə
   

işləri üzrə təşkilatçının iş planı və tərtibinə verilən pedaqoji tələblər
Məktəbin tərbiyə işlərini düzgün, planlı və səmərəli şəkildə hə­yata keçirmək üçün tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının tərbiyəvi iş planı olmalıdır.

Qabaqcıl məktəblərin təcrübəsi göstərir ki,tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının iş planı aşağıdakı şəkildə tərtib edilə bilər:

1) perspektiv iş planı; 2) cari təqvim iş planı.

1) Perspektiv planda tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının il ərzində görəcəkləri işlərin planlaşdırılmasıdır. Məlumdur ki, tərbiyə prosesi çoxcəhətli, mürəkkəb, dialektik və ziddiyyətli bir prosesdir. Onun bütün çalarlarını, incəliklərini əvvəlcədən tam və bütöv şə­kil­də müəyyən etmək çətindir. Perspektiv plan ümumi xarakter daşıyır.

2) Cari təqvim plan rüblük, aylıq və həftəlik ola bilər. Belə plan daha dəqiq və konkret xarakter daşıyır. Belə planın Tor- qrafik for­masında tərtib edilməsi daha əlverişli ola bilər.

Planın tərtibində nəzərə alınacaq pedaqoji tələblər aşağı-da­kı­lar­dır:

1. 
   Planın məqsədəuyğunluğu və reallığı;
   
2. 
   Planın həyatla, yerli şəraitlə, ictimai həyat hadisələri ilə əlaqələndirilməsi;
   
3. 
   Planın konkretliliyi;
   
4. 
   Tədbirlərin şagirdlərin yaş və fərdi xüsusiyyətlərinə uy­ğun­­luğu.
   

Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının iş planının quruluşu aşağıdakı kimi ola bilər.

1) Giriş hissə; 2) şagird kollektivi ilə aparılan tərbiyə işləri; 3) sinif rəhbərləri, müəllimlər, məktəb kitabxanaçısı və məktəb uşaq və gənclər təşkilatları ilə aparılan metodiki işlər; 4) ailə, ictimaiyyət və əmək kollektivləri ilə aparılan birgə işlər; 5) tədbirlərin təhlili və hesaba alınması.

Planın I bölməsində tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı əvvəlcə ke­çən ilki tədbirlərin qısa xülasəsini verməli, bu tədbirlərin ke­çi­rilməsində yol verilən çatışmazlıqları qeyd etməli, bununla da əvvəlki fəaliyyətlərinə yekun vurmalıdır.

Bu bölmədə həmçinin keçən il keçirilmiş tədbirlərin müsbət cəhətləri də qeyd edilməlidir.

Giriş hissədə məktəbin tərbiyə işlərinin qarşısında duran tərbi­yəvi vəzifələr, tərbiyə problemləri qeyd edilir.

Planın II bölməsində şagird kollektivi ilə aparılacaq tərbiyə işləri planlaşdırılır. Bu bölmədə tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının ümum­­məktəb miqyasında keçirəcəyi mühüm tərbiyəvi tədbirlər plan­laşdırılır.

Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı ümumməktəb tərbiyə işlərinin sistemini hazırlayarkən tərbiyənin ümumi tərkib hissələrini - əqli tərbiyə, əxlaq tərbiyəsi, mənəvi tərbiyə, əmək tərbiyəsi, estetik tərbiyə, fiziki tərbiyə üzrə istiqamətlər nəzərə alınmalıdır.

Planın III bölməsində tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının sinif rəhbərləri, müəllimlər, məktəb kitabxanaçısı və məktəb uşaq və gənclər təşkilatları ilə aparacağı işlər planlaşdırılır.

Burada pedaqoji mətbuatın, pedaqoji kitab və metodik və­sait-lərin, kurikuluma dair jurnalların, pedaqoji materialların müzakirəsi, təbliğatı planlaşdırılır. Pedaqoq və psixoloq alimlərlə görüşlər keçi­rilə bilər, pedaqoji elmin son nailliyyətləri, problemləri haqqında söhbət və müzakirələr keçirilə bilər.

Təşkilatçı məktəb uşaq və gənclər təşkilatının işinə xüsusi diqqət və qayğı ilə yanaşmalıdır. Bu təşkilatların işinin planlaşdı­rıl­ma­sına, tədbirlərin keçirilməsinə ardıcıl diqqət yetirməli və me­to­diki kömək göstərməlidir.

Məktəbdə keçirilən tərbiyəvi tədbirlər, aparılan pedaqoji, me­todiki söhbətlər sinif rəhbərlərinin, uşaq və gənclər təşkilatının və müəllimlərin həm tədris, həm də tərbiyə sahəsində apardıqları işin səmərəsini xeyli artırır.

Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının iş planının IV bölməsi bir neçə hissədən ibarət ola bilər:

1) Valideynlərin pedaqoji cəhətdən maarifləndirilməsi;

2) Məktəbin əmək kollektivləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi;

3) Məktəbin yaşayış yerlərindəki ictimai təşkilatlarla əlaqəsi;

4) Məktəbin inzibati orqanlarla əlaqəsi.

5) Qabaqcıl pedaqoji təcrübənin öyrənilməsi.

Məlumdur ki, hər bir məktəbdə qabaqcıl sinif rəhbərləri var­dır. Onların təcrübəsinin öyrənilməsi və yayılması pedaqoji işin sə­mə­rəsini artıra bilər. Buna görə də məktəb təşkilatçıları qabaqcıl sinif rəhbərlərinin, məktəb müəllimlərinin görüşlərini, təcrübə mü­ba­dilələrini təşkil etməlidirlər.

Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının iş planının V bölməsinə görə, hər bir fəaliyyətin səmərəliliyini təmin etmək üçün onun uçotunu apar­maq və təhlil etmək, qiymətləndirmək vacibdir. Bunsuz tərbiyə işinin keyfiyyətini yüksəltmək mümkün deyildir.

Bununla əlaqədar olaraq, aşağıdakı istiqamələrdə iş aparıla bilər:

1) Sinif rəhbərlərinin və uşaq və gənclər təşkilatı rəhbərlərinin hesabatlarını dinləmək;

2) Direktoryanı müşavirələrdə və metodbirləşmənin iclasla­rın­da sinif rəhbərlərinin gördükləri işləri müzakirə etmək;

3) Müxtəlif siniflərin keçirdikləri tədbirlərdə iştirak etmək.

İş planının V bölməsinin əhatə etdiyi məsələlər təşkilatçının inzibati vəzifəsinin həyata keçirilməsi ilə bağlı işlərdir.

Suallar və tapşırıqlar

1. 
   Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı kim ola bilər?
   
2. 
   Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının hansı vəzifələri vardır?
   
3. 
   Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının iş planının bölmələrinin şərhini verin.
   
4. 
   Metodiki vəzifə ilə əlaqədar təşkilatçının vəzifələrinə nələr daxildir?
   
5. 
   Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının sinif rəhbərləri ilə apardığı işin məzmunu və formaları
   
6. 
   Tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının uşaq və gənclər təşkilatı apardığı birgə işin məzmunu və formaları
   

Ədəbiyyat

1. 
   Əlizadə Ə.Ə. Yeni pedaqoji təfəkkür. Bakı, 2001.
   
2. 
   Əlizadə H.Ə., Qasımova L.N., Əliyev B.H. Məktəbdə tərbiyə işinin metodilası. Bakı, 1990.
   

3. 
   Əliyev P.B., Əhmədov H.H. Təhsil müəssisələrində tərbiyə işinin metodikası. Bakı, 2010.
   
4. 
   Musayev İ.V. Müəllimin və sinif rəhbərinin peşə fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Bakı, 1996.
   
5. 
   Qaralov Z.İ. Tərbiyə: prinsiplər, məzmun, metodika. (3 cilddə). Bakı: Pedaqogika, 2003.
   
6. 
   Hüseynazadə R.L., İsmayılova M.C. Tərbiyə işi və onun metodkası (Dərs vəsaiti). Bakı: ADPU, 2012.
   

7. 
   Hüseynzadə R.L. Sinif saatı və onun təşkili metodikası. AMİ-nin “Elmi əsərləri”, 1999, № 7.
   
8. 
   İlyasov M.İ. Şagirdlərin peşə seçməyə hazırlanması. Bakı: Elm, 2010.
   

XII fəsil
Tərbİyə İşlərİndə

məktəb və aİlənİn bİrgə İşİ

Əhatə olunan məsələlər:
12.1. Ailənin pedaqoji-psixoloji əsasları və funksiyaları.

12.2. Valideyn-övlad münasibətlərinin pedaqoji əsasları.

12.3. Ailə tərbiyəsində əsas vəzifələr.

12.4. Ailə tərbiyəsinin pedaqoji prinsipləri.

12.5. Ailə tərbiyəsinin düzgün qurulmamasının səbəbləri.

12.6. Ailədə düzgün olmayan tərbiyənin əsas tipləri.

12.7. Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında ailədaxili münasibətlərin rolu.

12.8. Məktəblə ailənin birgə işinin təşkili formaları.

12.9. Valideynlərlə yeniyetmələr arasında meydana çıxan ziddiy­yətlərin aradan qaldırılması yolları.
12.1. Ailənin pedaqoji-psixoloji

əsasları və funksiyaları
Ailə özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olu­nan, psixoloji çalarlara malik və bir sıra funksiyaları icra edən kiçik sosial qurumdur. Qədim tarixə və kökə bağlı olan ailə məsələləri, şüb­həsiz, müasir dövrdə istər ayrılıqda götürülmüş şəxsiyyət, istərsə də bütövlükdə cəmiyyət üçün əhəmiyyəti artmaqda olan ümum­bə­şəri dəyərlərin, mədəni irsin, əxlaqi norma və qaydaların ötürücüsü rolunu oynayır. Ailə Azərbaycan xalqının psixologiyasının aparıcı qüvvəsidir. Zamanın təfəkkür süzgəcindən bu günə kimi gələn və aktual səslənən ailə və onun formalaşması məsələləri Azərbaycan xalqının deyimlərində həmişə ülvi və müqəddəs ölçülərlə dəyərlən­diril­mişdir. Xalqımız ailəni müqəddəs ocaq saymışdır. Şəxsiyyətin təşəkkülündə ailənin rolunu başlıca qeyd etmək lazımdır. İki nəslin, soyun qovşağında yeni ailə əmələ gəlir. “Ailə bir-birinə məişət bir­liyi və qarşılıqlı mənəvi məsuliyyətlə bağlı olan insanların nigah və qan qohumluğuna əsaslanan birliyidir”. Bu birlikdə ailədaxili mü­na­sibətlərin hansı səviyyədə inkişafı ailənin hazırkı və gələcək durumunu səciyyələndirən əsas faktordur.

Sorğu kitabçasında ailə belə səciyyələndirilir: “Ailə–ümumi qəbul edilmiş anlayışda qan qohumluğu və ya nigah əlaqələri ilə bağlanan insanlardır”.

“Ailə” dedikdə dəqiq müəyyən edilmiş maraqları və məq­səd­ləri olan mini ictimai qrupu nəzərdə tutulur. Ailənin əsas məqsədi qa­lib gəlmək, özünü qorumaq, ailə üzvlərinin əsas tələbatını ödəyə bilmək və nəslin davamını təmin etməkdir.

Ailənin psixoloji mövqeyi, uşaqların tərbiyəsi ərin və arvadın münasibətləri ilə şərtlənir. Azərbaycan ailəsinə həsr edilmiş tədqi­qat­­larda qeyd edilir ki, ailə-qadın və kişinin qarşılıqlı meyli və istəyi ilə qurulan könüllü ittifaqdır. Onların arasında formalaşan mü­nasibətləri, insanın insana təbii münasibəti kimi qiymət­lən­dir­mək olar. Bu münasibətlər bir-birilə məişət birliyi və qarşılıqlı mə­nə­viyyatla bağlı olan adamların nigah və qan qohumluğuna əsas­lanır. Burada ailəni səciyyələndirən iki mühüm xüsusiyyət diqqəti cəlb edir:

1) Məişət birliyi; 2) Özünəməxsus xüsusiyyətlər.

1. 
   Məişət birliyi üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlərə ailənin əmək mühiti, büdcəsi və təsərrüfatı, məişət estetikası daxildir. Ailə­ni bunlarsız təsəvvür etmək olmaz.
   

2) Özünəməxsus münasibətlər. Ailədə cinslər, cinsi tələ­bat­dakı fərqdən gələn münasibətlər əxlaqi psixoloji münasibətlər for­ma­sında özünü göstərir. Qarşılıqlı cavabdehlik, məsuliyyət, kömək bu münasibətlərə aiddir. Özünəməxsus münasibətlər kontekstində şəxsiyyətlərarası münasibətlər fonunda ailədaxili münasibətlər əsas götürülür.

Alimlər ailənin cəmiyyətə, şəxsiyyətin formalaşmasına, də­yər­­lər istiqamətinə, ideallarına, mədəni irsə münasibətini və təsirini qeyd edirlər. Bununla bağlı onlar ailəni bütün ailə özəkləri tərə­fin­dən yerinə yetirilən və əsas, vacib mövqe kimi qəbul edilən ailə funksiyalarını qeyd edirlər.

Bəzi pedaqoq və psixoloq alimlər ailənin əsasən, cinsi, reproduktiv, tərbiyəvi (yaxud sosiallaşma), iqtisadi və bərpaedici funksiyalarını qeyd edirlər:

A

Ailənin cinsi funksiyası cinsi meylin və onun təmin edilmə­sinə sosial nəzarətin həyata keçirilməsini şərtləndirir. Belə nəzarət cinsi əlaqələrin sərbəstləşməsi üzərində qoyulur ki, ailədə münaqi­şə­yə səbəb olmasın.

Reproduktiv funksiya böyüklərin üzərinə uşağın düzgün bö­yüməsi ilə bağlı nigah və ailənin strukturunu tənzimləyən qaydalara riayət olunması vəzifəsini qoyur. Bu funksiya uşaqların və cəmiy­yə­tin inkişafını zəruri edir. Bu mənada valideynlərin həyat planları (neçə uşaq istəmələri, ailə şəraiti, iş və s.) diqqəti cəlb edir.

Təsərrüfat-iqtisadi funksiya ailədə aparılan məişət işlərini nəzərdə tutur. Bu funksiya ailə münasibətlərinin müxtəlif tərəfləri­nin – ailənin təsərrüfatı, büdcəsi, idarə olunması, əmək mühiti, ailə­də kişi və qadın əməyinin xüsusiyyətləri, uşaqların əmək vəzifələri və s. məsələləri əhatə edir.

Ailənin tərbiyəvi funksiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu­rada cəmiyyətin mədəniyyəti bir nəsildən digərinə keçiril- məsində müvafiq cəmiyyətin üzvü olan uşaqların rəftar davranışını təmin edən proses nəzərdə tutulur. Ailənin məhz bu funksiyası da bu ba­xım­dan prioritet istiqamətlidir. Məlum məsələdir ki, tərbiyə tarixən çətin və lazımlı proses olmuşdur. Bu mənada o təkcə ailənin deyil, eyni zamanda cəmiyyətin funksiyasına çevrilmişdir. Bu mürəkkəb prosesdə tədqiqatçılar əsas tərbiyə ocağı ailəni hesab etdikləri üçün ağırlıq onun üzərinə düşür. Əsasən də, ailədə qadının (arvadın)rolu xüsusi vurğulanır.

Görkəmli pedaqoq A.S. Makarenko göstərirdi ki, “Uşaqlar bi­zim qocalığımızdır. Düzgün tərbiyə bizim xoşbəxt qocalığımız, pis tər­biyə gələcək dərdimizdir, gələcək göz yaşlarımızdır, ölkə qar­şısın­da təqsirimizdir”.

Ailənin bərpaedici funksiyası insan üçün sağlamlaşdırıcı, psixoterapevtik mühitdir. Bu mühitdə ailədaxili ünsiyyət önəmli əhə­miyyət kəsb edir. İnsan həyatının mühüm hissəsi ailədə-həyat yol­daşı, uşaqlar və qohumlarla ünsiyyətdə keçir. Bu ünsiyyətin düz­gün bərpası ailənin gələcək imkanlarını və inkişafını şərtləndirir.

Burada ər-arvadın şəxsi həyatı ilə bağlı məsələlər əhəmiyyət kəsb edir. Səmimi və qarşılıqlı hörmət və məhəbbət əsasında qu­ru­lan ünsiyyət ailədəki bütün yorğunluqları aradan qaldırır, prob­lem­lərin asan həlli yollarını tapır. Bu əsasən qadın və kişinin bir-birinə münasibətində və uşaqların valideynlərə olan münasibətində təzahür edir. Ana-ata və uşaqların ünsiyyəti, onların istirahəti üçün mənəvi-psixoloji şəraitin yaradılması, asudə vaxtın səmərəli təşkili və s. məsələlər ailənin bərpaedici funksiyasına daxildir. Qeyd etdiyimiz funksiyaların spesifik mahiyyətinə nəzər salsaq, görərik ki, bunların hamısında əsas aparıcı qüvvə ər və arvad birliyidir. Ailə münasibət­ləri, məhz bu birlikdə zühur edir. Ailədaxili münasibətlər ailəyə məxsus tipoloji xüsusiyyətləri əks etdirir.

Ailə məsələlərində pedaqoji-psixoloji münasibətlər mühüm rol oynayır. Ailə münasibətləri cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai münasibətlərlə də bilavasitə bağlıdır. Cəmiyyət dəyişdikcə ailə də dəyişir və inkişaf edir. Elə bu mənada qeyd etmək lazımdır ki, bir vaxtlar mürəkkəb ailələrin hökm sürdüyü cəmiyyətdə artıq nuklear­laş­mış ailələr üstünlük təşkil edir. Cəmiyyətin əsas özəyi olmaqla ailə orada olan bütün dəyişikliklərə öz münasibətini bildirir. Ailə qar­şılıqlı münasibətlərin mənəvi aspektinə yönəlmişdir, belə ki, o eyni zamanda həm sosioloji, həm də bioloji quruluşdur.

Müasir dünyada ailənin əsasən üç müxtəlif növü geniş ya­yıl­mışdır:

1. 
   Ər və arvad cütlüyü – övlad və övladsız ailələr (nuklear ailə)
   
2. 
   Valideynlərdən birinin övladları ilə yaşadığı ailələr (nata­mam ailə)
   
3. 
   Ər və arvad cütlüyü ilə övlad və ya övladsız ailələr; ər və ar­vad valideynləri ilə və ya başqa qohumları ilə birlikdə olan ailələr (mürəkkəb ailə)
   

Mürəkkəb ailə üç və ya daha çox nəsildən – baba, nənə, ata-ana, bibi, əmi və uşaqlardan ibarət ola bilir. Belə ailələr tərkibcə mürəkkəb xarakter daşıyır. Burada yalnız bir neçə nəslin yaşaması ilə yanaşı, uşaqların sayı da mühüm yer tutur.

Nuklear ailə nədir? Bu sadə ailəyə məxsus olmaqla ailə tipi he­sab olunur, latınca nuşleus – nüvə deməkdir. Nuklear ailənin tip­lə­ri uşaqların sayına görə fərqləndirilir. Bir və iki uşaqlı ailələr az uşaq­lı, üç və dörd uşaqdan ibarət olanlar orta uşaqlı ailə tiplərinə bölünür.

Azərbaycan pedaqoq və psixoloq alimlərindən qeyd edir­lər ki, Azərbaycan ailəsi uşağa bağlıdır. Uşaq hər bir ata-ana qəlbinin kövrək hisslərini ifadə edir. Təkuşaqlı ailələrdə isə uşağın ünsiyyət tələbatı az təmin olunur, çox vaxt isə təmin olunmur. Belə ki, ailədə bacı və qardaşın olmaması uşaq üçün psixoloji amilə çevrilir. De­mo­qrafiyada müasir ailəni xarakterizə etmək üçün sadə və mürək-kəb ailə ilə yanaşı, tam və natamam ailə terminlərindən də istifadə olu­nur. Ailənin tam və natamam olması şəxsiyyətlərarası müna­sibət­lər sferasında ər və arvadın varlığına əsasən müəyyən edilir. Əgər ailədə ər və arvad bir yerdə yaşayırsa bu tam ailə hesab olu­nur. Əgər ər və ya arvad vəfat etmişsə, yaxud boşanmışdırsa bu zaman ailə natamam ailəyə çevrilir. Qeyd etmək lazımdır ki, nata­mam ailələrdə bir sıra çətinliklər meydana çıxır. Bu çətinliklər nata­mam ailənin formasından asılı olaraq müxtəlif olur. Belə ki, əgər ata, yaxud ana vəfat etmişsə ailəyə maddi tərəfdən ziyan dəyir, ailə­nin mənəvi dayaqları dağılmır, çətinliklər aradan qaldırılır, uşaqlar da böyüyürlər.

Boşanmış natamam ailələrdə isə məsələ bir qədər dərinləşir. Boşanma ailənin özəyini təşkil edən münasibətləri pozur. Qeyd et­mək lazımdır ki, ailədə baş verən hər cür dava-dalaş boşanma ilə nə­ticələnməyə də bilər. Bu ailədə tərəflərin şəxsi keyfiyyətlərindən asılıdır. Əlbəttə ki, ailələrdə baş verən böhranların səbəbləri müx­tə­lif cür olur. Hər hansı səbəbdən asılı olmayaraq ailədə yaranan zid­diyyət və böhranın ziyanı uşaqlara dəyir. Sosioloqlar ər və arvadın mübahisəsini, dava-dalaşını döyüşə bənzədərək qeyd edirlər ki, bu döyüşdə qalib yoxdur, məğlub olan var. Onlar dava-dalaşla hör­mətdən düşürlər. Eyni zamanda sosioloqlar bu kontekstdə uğurlu və uğursuz ailə terminlərindən istifadə etmişlər. Müəyyən edil­miş­dir ki, uğurlu ailələrin hamısı bir-birinə oxşayır. Uğursuz ailələrə gəl­dik­də isə onların hər birinin öz təcümeyi-halı var.

“Ailə mədəniyyəti” anlayışı vardır. Ailə mədəniyyəti bir-birinə səmimi hörmətdən, səmimi münasibətdən, qarşılıqlı etimad­dan, fikir və hissləri qarşılıqlı şəkildə bölüşdürməkdən, yeri gəl­dik­də güzəştə getməkdən asılıdır. Ailədaxili və onun ətrafındakı psi­xo­loji iqlim uşaqların bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında mühüm əhə­miy­yət kəsb edir. Ailədaxili və onun ətrafındakı psixoloji iqlim uşaq­­ların bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.