Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 14. 12. 2011- ci IL tarixli

10.2. Sinif rəhbərinin işinin

məzmunu və əsas istiqamətləri
Sinif rəhbəri sinfə aid sənədləri tərtib edir, gündəliklərin və şagirdlərin şəxsi işlərinin vəziyyətinə nəzarət edir.

Sinif rəhbərinin əsas fəaliyyət sahələri aşağıdakılardır:

1. 
   Ayrı-ayrı şagirdləri və sinif kollektivini davamlı öyrən­mək;
   
2. 
   Şagird kollektivini təşkil etmək, vəzifə bölgüsü aparmaq;
   
3. 
   Müəllimlərin tərbiyəvi fəaliyyətini tənzim etmək;
   
4. 
   Sinifdənxaric tərbiyə işlərini təşkil etmək;
   
5. 
   Şagirdlərin biliklərə dərindən yiyələnməsinə nəzarət et­mək;
   
6. 
   Şagirdlərin əxlaq tərbiyəsi ilə bağlı təcrübə qazanmasına və davranışlarına nəzarət etmək;
   
7. 
   Şagirdlərdə davranış mədəniyyətinin tərbiyə edilməsi;
   
8. 
   Valideynlərlə iş aparmaq.
   

Sinif rəhbəri sinif jurnalını səliqəli tərtib edib hazırlayır və həmişə nizami qaydada aparır. O, tədris ilinin əvvəlində müdiriy­yət­dən sinif jurnalını qəbul edib, onu tələb olunan qaydada səliqə ilə ya­zıb hazırlayır və onun müəllimlər tərəfindən həmişə səliqəli ya­zıl­masına və aparılmasına nəzarət edir. Sinfin bütün şagirdlərinin gün­də­liklərinin olması və onun normal aparılması qayğısına qalır və onu təmin edir, hər gün keçirilən fənnlər üzrə hər dərsdə şagirdlərə ve­rilmiş qiymətlərin orada düzgün və səliqəli yazılmasını və aparıl­ma­sını, hər həftə gündəliklərin valideynlərə göstərilib imza etdiril­məsini isə müəllimlərdən tələb edir və ona nail olur. O, vaxtaşırı şagird gündəliklərini yoxlayıb, qiymətlərin orada düzgün yazıl­ma­sı­na nəzarət edir, hər rübün sonunda şagirdlərin rüblük qiymətlərini gündəliyin axırındakı xüsusi qrafaya köçürür.

Sinif rəhbəri şagirdlərin şəxsi işlərini diqqətlə nəzərdən keçirib normal vəziyyətdə hazırlayır, dərs ilinin sonunda hər şagirdə onun təlim-tərbiyə fəaliyyəti, şagirdlər üçün qaydalara necə riayət etməsi, məsuliyyəti, intizamı, mədəni davranışı və xasiyyəti haqqın­da xüsusi xarakteristika tərtib edir.

O, tədris rüblərinin sonunda müəllimlərin razılığı ilə şagird­lərin rüblük, ilin axırında isə illik qiymətlərini-təlim müvəffəqiy­yət­lərini müəyyənləşdirib qiymət cədvəllərinə (sinif jurnalına) köçü­rüb yazır və bu barədə məktəbin rəhbərliyinə rəsmi məlumat verir.

O, öz sinfində aparacağı təlim-tərbiyə işlərinə aid rüblük və ya yarımillik iş planları yazıb hazırlayır, sinif şagirdləri ilə il ər­zin­də həyata keçirilmiş bütün təlim-tərbiyə işləri barədə dərs ilinin sonunda ətraflı hesabat yazır və məktəb müdiriyyətinə təqdim edir, rəsmi hesabat verir.

Sinif rəhbəri sinfin tərbiyə vəzifələrini müəyyən edir və onları həyata keçirir. Şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərindən asılı ola­raq bu vəzifələrin həyata keçirilməsinin vasitə və metodları da müx­təlif ola bilər. Belə ki, bəzi şagirdləri tərifləmək, digərlərinə əmr vermək, başqalarını isə davranış qaydalarını pozduqlarına görə tən­beh etmək lazım gəlir.

Deməli, şagirdləri düzgün tərbiyə etmək üçün onlara fərdi ya­naş­mağı bacarmaq lazımdır. Fərdi yanaşma isə yalnız şagirdləri də­rin­dən və hərtərəfli bilmək əsasında mümkün ola bilər.

Sinif rəhbəri şagirdləri öyrənərkən aşağıdakı tələblərə əməl etməlidir:

1. Öyrənmə tərbiyə və təlimin keyfiyyətinin yüksəlməsini təmin etməlidir;

2. Öyrənmə planlı və sistematik aparılmalıdır;

3. Öyrənmənin təbiiliyi, həyatiliyi və obyektivliyi təmin edil­məlidir;

4. Şagirdlər fəaliyyətdə öyrənilməli və tərbiyə edilməlidir;

5. Öyrənmə zamanı müxtəlif metod və tərzlərdən istifadə edilməlidir;

6. Şagird bütövlükdə və tam öyrənilməlidir.

Bu tələblərin hər biri haqqında müəllim tələbələrə ətraflı iza­hat verməlidir. Adətən, öyrənmə prosesində şagirdin ümumi və so­si­al inkişafı, onun mənəvi siması, səciyyəvi xüsusiyyətləri, intizam­lı­lığı, təlim əməyi, davranış mədəniyyəti və digər keyfiyyətləri aydınlaşdırılır.

Bununla bərabər, məktəblinin həyat və məişət şəraiti ilə tanış olmaq, onun kiminlə dostluq etdiyini, asudə vaxtını necə keçir­di­yi­ni, nə ilə məşğul olduğunu aydınlaşdırmaq lazımdır. Şagirdlərin diq­qəti, hafizəsi, təfəkkürü və digər psixi proseslərinin xüsusiy­yət­ləri də öyrənilməlidir. Sinif rəhbərinin şagirdləri pedaqoji cəhətdən öyrən­məsi üçün təqribi planı olmalıdır.

Şagirdləri öyrənmə proqramında aşağıdakı məsələlər əks olunmalıdır:

I. Şagirdlər haqqında ümumi məlumat: soyadı, adı, anadan olduğu il, tarix, şagirdin ev ünvanı, şagirdin valideynləri harada və hansı vəzifədə işləməsi, ailədə qarşılıqlı əlaqələr, ailə tərkibi, ailə­nin mədəni səviyyəsi, maddi vəziyyəti, məktəblinin rejimi və asudə vaxtı, ev işlərində iştirakı, dostları, tanışları, məktəblinin həyatında ən vacib hadisələr, səhhəti ( məktəb həkiminin məlumatı üzrə).

II. Şagirdin ümumi inkişafı: təlim əməyinə münasibəti, şagirdin mənimsəmə səviyyəsi, fiziki əməyə münasibət, intizamlılıq səviyyəsi, şagirdin maraq və meylləri;

III. Şagirdin ictimai-siyasi və ictimai işi: sinfin ictimai həyatında iştirakı, ictimai işin yerinə yetirilməsi xarakteri, sinif kol­lek­tivində yeri.

IV. Şagird şəxsiyyətinin əsas əlamətləri: ictimai şüuru, dünyagörüşü, ideyalarının konkret şəraitdə-təlimdə, ictimai işdə və əməkdə həyata keçirmək qabiliyyəti: mənəvi keyfiyyətləri, vətənə mə­həbbət hissi, ölkəmizdəki hadisələrə marağı, öz əməyi ilə mək­tə­bə, cəmiyyətə kömək göstərməyi, xarakterik iradi əlamətləri, məq­səd­yönlülük, fəallıq, qətiyyətlilik, cəsarətlilik, müstəqillik, təşəb­büs­karlıq, mütəşəkkillik, səbrlilik, intizamlılıq, məktəblinin fərdi, psixiloji xüsusiyyətləri.

V. Şagirdi öyrənmə prosesində sinif rəhbərinin nəzərdə tut­duğu pedaqoji tələblər: hansı xüsusiyyətləri necə inkişaf et­dirmək və təkmilləşdirmək, məktəblinin hərəkətindəki nöqsanları aradan qaldırmaq üçün nə etmək lazımdır. Aydındır ki, bir sıra mə­sələlər müəyyən şəraitlə əlaqədar olaraq sinif rəhbərinin proq­ra­mı­na daxil edilməyə də bilər. Deməli, sinif rəhbərinin planı konkret olmalıdır.

Sinif rəhbəri təkcə ayrı-ayrı şagirdləri deyil, bütün sinif kol­lek­tivini öyrənməlidir. Deməli, sinif rəhbəri bütün şagird kol­lek­tivini öyrənməyi nəzərdə tutan aydın proqrama malik olmalıdır. Şagird kollektivini öyrənmək proqramı isə aşağıdakı məsələləri əhatə etməlidir:

I. Sinfin tərkibi. Yaş tərkibi: dərketmə səviyyəsi və şa­gird­lərin inkişafı, iş qabiliyyəti, mənimsəmə dərəcəsi və sinfin ictimai si­ması.

II. Sinfin həmrəyliyi: İşgüzarlıq nə səviyyədədir? Sinifdə marağa görə qruplaşmalar varmı, şagirdlər bir-birlərinə necə yana­şır­lar? Onlar sinfin işlərinə necə münasibət bəsləyirlər, məktəbdə və mək­təbdənkənar vaxtlarını bir yerdə keçirməyi, bir yerdə öyrənməyi və bir yerdə oxumağı istəyirlərmi? Oğlan və qızlar dostluq edir­lərmi? Kollektiv üzvləri lazım olduqda bir-birini müdafiə edirmi?

III. Sinfin mütəşəkkilliyi: burada şagirdlərin kollektiv işləri yerinə yetirmək üçün hazır olması, təhkim olduğu şəxslərin göstə­rişlərinə əməl etmələri və s. öyrənilir.

IV. Sinifdə ictimai rəy: burada şagirdlərin yoldaşlarının işinə necə münasibət bəsləməsi, onu bəyənməsi və ya pisləməsi, narazılıq və narazılıqlarını necə ifadə etməsi, danışıqları və işləri arasındakı uyğunsuzluğun olub-olmadığını, sinifdə tənqid və özünütənqidin olması və s. öyrənilir.

V. Kollektivdə yoldaşlıq əlaqələrinin xarakteri: mək­təb­liləri nə birləşdirir (yaşayış yerlərinin ümumiliyi: partada bir yerdə oturmaq, maraqlar, ümumi iş), şagirdlər harada dostluq edirlər (mək­təbdə və ya məktəbdən kənarda), onlar yoldaşlarına necə kö­mək göstərirlər, dostlarına qarşı tələbkardırlarmı, fiziki qüsuru olan şagirdlərə düzgün münasibət bəsləyirlərmi və s.

Bundan başqa, sinif rəhbərinin öyrənmə proqramına “Sinfin fəalları ilə iş”, “Sinif kollektivinin ümumməktəb kollektivi ilə əla­qəsi”, “Sinif kollektivinin daha da möhkəmləndirilməsi tədbirləri” və s. bölmələri daxil edilir.

Bəs sinif rəhbəri şagirdləri hansı metodlarla öyrənə bilər? Sinif rəhbəri şagirdlərini öyrənmək üçün aşağıdakı metodlardan istifadə edə bilər:

1. Şəxsi işlərlə tanışlıq: şagirdin sağlamlığı, təhsil səviyyəsi, tərbiyəlilik səviyyəsi.

2. 
   Keçən ilki sinif jurnalı ilə tanışlıq .
   
3. 
   Sabiq sinif rəhbəri və sinfin müəllimlərilə söhbət.
   
4. 
   Direktor və onun müavinlərinin məlumatı.
   
5. 
   Şagirdlərlə şəxsi görüşlər (tədris ilinin əvvəlində və sonun­da).
   
6. 
   Valideynlərlə söhbət.
   
7. 
   Pedaqoji müşahidə.
   
8. 
   Şagirdlərlə müsahibələr.
   
9. 
   Pedaqoji eksperimentlər.
   
10. 
    Şagirdlərin fəaliyyət məhsullarının öyrənilməsi;
    
11. 
    Müəllimlərlə söhbət;
    
12. 
    Anketlər;
    
13. 
    İnşa yazılar;
    
14. 
    Ev şəraitinin öyrənilməsi;
    
15. 
    Dolayı xarakteristikaların ümumiləşdirilməsi (bu zaman si­nif rəhbəri şagirdlər haqqında başqa şəxslərdən aldığı məlumatları özündə olan materiallarla müqayisə edir);
    
16. 
    Şagirdlərin qarşılıqlı əlaqələrinin, dostluq münasibət­lə­rini sosiometrik metodlarla öyrənilməsi.
    

10.3. Sinif müəllimi və sinif rəhbəri
Sinif rəhbəri məktəb pedaqoji kollektivində özünəməxsus xü­susi mövqeyə və nüfuza malik şəxs sayılır. O, bir tərəfdən ixti-saslı müəllimdir, hansısa fənni tədris edir. Bir müəllim kimi həm öy­rədən, həm də tərbiyə edəndir. Başqa sözlə, onun məktəbdə və­zi­fəsi gənc nəslə öz ixtisası üzrə biliklər vermək, müvafiq bacarıq və vərdişlər aşılamaq, onların dünyagörüşünü genişləndirmək; eyni za­man­da şagirdlərin tərbiyəsi qayğısına qalmaq, onların ən yaxşı, nə­cib keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək, həm də xarakterlərindəki, davranış və rəftarlarındakı, başqalarına, o cümlədən, böyüklərə və həmyaşıd­larına münasibətlərindəki qüsurları aradan qaldırmaqdır.

Sinif müəllimi də, sinif rəhbəri də ayrı-ayrı siniflərdə fəaliyyət göstərsələr də, onların iş xüsusiyyətləri bir-birindən xeyli fərqlənir:

1) Sinif müəllimi yalnız öz sinfində dərs deyir; sinif rəhbəri isə rəhbərlik etdiyi sinifdən əlavə, digər siniflərdə də öz fənnini tədris edə bilir.

2) Sinif rəhbəri yalnız bir fənnin müəllimidir; sinif müəllimi isə öz sinfindəki bütün fənləri tədris edir.

3) Sinif müəllimi sinifdə tədris etdiyi bütün fənlərin mənim­sə­nilməsinə cavabdehdir; sinif rəhbəri isə, təmsil etdiyi fənnin təd­ri­sinə məsuliyyət daşıdığı kimi, həm də digər fənlərin tədrisinə ca­vabdehdir.

4) Sinif müəllimi təlim-tərbiyə işində, dərsdənkənar tədbir­lə­rin hazırlanmasında və həyata keçirilməsində, əsasən, öz qüvvəsinə güvənir; sinif rəhbəri isə dərsdənkənar tədbirlərin hazırlanmasında, icrasında sinifdə dərs deyən müəllimlərin, valideynlərin imkanla­rın­dan istifadə edə bilir.

5) Sinif müəllimi hər gün azı dörd saat şagirdlərlə işləyir; si­nif rəhbəri isə başlıca olaraq təhkim olunduğu sinifdə öz fənni üzrə dərs zamanı şagirdlərlə təmasda olur, əlavə tədbirlər keçirir, lazım olanda dərsdən sonra da şagirdlərlə tərbiyəvi tədbirlər keçirir.

6) Sinif müəllimi şagirdlərlə əlaqədar yaranan problemi ye­rin­dəcə, təxirə salmadan həll etmək imkanına malikdir; sinif rəh­bə­rində isə bəzən belə imkan olmur və problemin həlli üçün vaxt tələb olunur.

“Azərbaycan Respublikası ümumtəhsil məktəbinin nümunəvi əsasnaməsi”ndə ümumtəhsil məktəbinin əsas vəzifəsi belə müəy­yən­ləşdirilmişdir: “Fərdin təbii imkanlarını inkişaf etdirmək, ona el­min əsaslarını öyrətmək, fiziki, əqli, intellektual imkanlarını, meyl, maraq və idrak qabiliyyətlərini nəzərə alaraq onun şəxsiyyətini for­ma­­laşdırmaq, həyatda və cəmiyyətdə səmərəli fəaliyyətə hazır­laş­masına müstəqil, yaradıcı, düşünən, ümumi mədəniyyətə malik mil­li mənəviyyatlı şəxsiyyətin yetişdirilməsinə xidmət etmək, şüurlu ola­raq peşə seçməyə hazırlamaq, Azərbaycan inkişafı naminə fəda­kar­casına çalışan vətəndaş tərbiyə etməkdən ibarətdir”. Həmin mü­hüm vəzifələrin həyata keçirilməsində sinif rəhbəri bir müəllim və eyni zamanda müvafiq sinfin rəhbəri kimi böyük rol oynayır.

Sinif rəhbəri öz fəaliyyətinə sinif kollektivini təşkil etməklə baş­lamalıdır. Bu xüsusda “Ümumtəhsil məktəbinin nümunəvi Əsas­naməsi”ndə deyilir: “Sinif rəhbəri şagird kollektivini təşkil etməli, məktəbli şəxsiyyətinin formalaşdırılması üçün məqsədyönlü iş apar­ma­lıdır”. Lakin bu işi kortəbii şəkildə aparmaq olmaz. O, kollektivi yaratmağı bacarmalıdır.

10.4. Sinif rəhbərinin işinin səciyyəvi xüsusiyyətləri
Sinif rəhbərinin işi fənn müəllimlərinin, habelə pedaqoji kol­lektivin digər üzvlərinin işindən özünəməxsusluğuna görə fərqlənir.

Sinif rəhbərinin işinin səciyyəvi xüsusiyyətlərinə aşağıdakı­lar daxil edilə bilər:

 Sinif rəhbəri həm rəhbər-tərbiyəçi, həm də müəllim kimi özünü şagirdlərdə təkrar etdirir, mənəvi keyfiyyətlərini öz yetirmə-lə­rinin mənəviyyatında davam etdirir;

 Sinif rəhbəri şagirdlərin ictimai həyatda müvafiq mövqe tut­malarına, xalqa fayda verən bir qüvvəyə çevrilmələrinə kömək edir, hər bir şagirdi “yer üzünün əşrəfi” səviyyəsinə qaldırmağa çalışır;

 Həmin fəaliyyətin son dərəcə çətin və mürəkkəb iş olması;

 Öz fəaliyyətində müvəffəqiyyət qazanmaq üçün sinif rəhbəri şagirdlərin hamısının yaş və fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almalı, uşaqlara olan tərbiyəvi təsirləri səriştəli dirijor kimi vahid məqsədə yönəltməli, müxtəlif vasitə, yol və üsulların optimal variantlarını tapmalıdır.

 Tərbiyəvi işdə hazır reseptlərlə işləmək olmaz. Bu sahədə iki eyni hadisəyə təsadüf etmək qeyri-mümkündür. Oxşar hadisə­lərin özlərinə də eyni cür yanaşmaq eyni nəticə vermir. İşin hər addımında sinif rəhbərindən zəngin erudisiya, böyük yaradıcılıq və pedaqoji səriştə tələb olunur;

 Fəaliyyətin özünəməxsusluğunun bir cəhəti də bu fəaliy­yə­tin son dərəcə məsuliyyətliliyidir. Uşaqların tərbiyəsində səhvə, mə­suliy­yətsizliyə yol verilsə, bu bizim gələcək ağrı-acılarımıza səbəb ola bilər.

Şagirdlərin hərtərəfli, məqsədyönlü öyrənilməsi sinif rəhbər­lə­rindən zəngin pedaqoji məharət və ustalıq tələb edir. Buna görə də işgüzar sinif rəhbərləri gündəlik yazır və orada təlim-tərbiyə prose­sin­də rastlaşdıqları maraqlı pedaqoji situasiyaları, faktları müqayisə, təhlil-tərkib edib ümumiləşdirmələr apararaq zəruri pedaqoji nəticə­lər çıxarırlar.

Sinif rəhbəri şagird şəxsiyyətini bütövlükdə öyrənməlidir. Çün­ki şəxsiyyət hisssə-hissə deyil, tam şəkildə formalaşır.

Sinif rəhbərinin fəaliyyətinin xüsusiyyətləri cədvəldə təsvir edilmişdir:

Sinifdə tərbiyənin keyfiyyətini yüksəltməkdə sinif rəhbərinin şa­gird kollektivindəki fəaliyyətinin bəzi məqamlarını nəzərdən keçirək:

Buraya daxildir:

 Sinifdəki şagirdlər arasında ictimai vəzifə bölgüsü aparmaq (sinifdəki şagird təşkilatlarının iştirakı ilə), şagirdlərin həmin tapşı­rıqları müvəffəqiyyətlə icra etmələri üçün onlara məsləhət vermək;

 Sinfin şagird təşkilatlarının işinə pedaqoji cəhətdən düzgün istiqamət vermək, bu təşkilatların fəaliyyətlərini əlaqələndirmək;

 Möhkəm sinif kollektivinin yaranmasına nail olmaq və bu işdə fəalların, şagird təşkilatlarının gücündən səmərəli surətdə istifadə etmək;

 Sinif rəhbəri tərbiyəvi tədbirləri həyata keçirərkən belə bir pe­daqoji qanunu əsas götürməlidir: şagirdlərin tərbiyəsi keçirilən tədbirlərin çoxluğu ilə deyil, həmin tədbirlərin şagirdə göstərdiyi təsir gücü ilə ölçülür;

 Sinif rəhbəri özü ilə kollektiv arasında pedaqoji müna­sibətlər formalaşdırarkən aşağıdakı qanundan çıxış etməlidir: sinif rəhbəri şagirdlərin qəlbinə nə qədər dərindən nüfuz edirsə, şagird­lər­lə onun arasındakı münasibətlər bir o qədər pozitiv xarakter alır;

 Sinif rəhbəri şagirdlərin həyatının, fəaliyyətinin düzgün təş­kilinə nə qədər çox nail olursa, məqsədə doğru gedən yolu bir o qədər qısaltmaq olur. Bəzi alimlər sinif rəhbərinin işindəki aşağı­dakı səciyyəvi xüsusiyyətləri göstərmişdir:

 Sinif rəhbəri, hər şeydən əvvəl, öz şagirdləri ilə daimi çoxcəhətli ünsiyyət imkanındadır;

 Sinif rəhbəri şagirdlərin eyni tərkibi ilə uzun müddət işləmək imkanına malikdir;

 Sinif rəhbəri işinin xüsusiyyəti sonsuz dəyişkən konkret şəraitlərdə uşaqların davranış və münasibətlərinin qeyri-standartlığı ilə əlaqədar olmasındadır. Ona görə də iş formalarının müxtəlifliyi, yaradıcılıq və yenilik tərbiyə prosesinin və şagirdlərin öz xüsusiy­yət­lərindən doğur;

 Sinif rəhbərinin fəaliyyəti axtaran və düşünən pedaqoqa təşəbbüskarlığını və öz fəaliyyətini maksimum üzə çıxarmaq üçün geniş meydan verir; şagirdlərə aid olan elə bir məsələ yoxdur ki, onun həllində sinif rəhbərinin iştirakı olmadan keçinmək mümkün olsun;
 Sinif rəhbəri bir dirijor kimi şagirdlərlə, valideynlərlə, sinifdə işləyən müəllimlərlə vahid məktəb sisteminin ayrı-ayrı vasitələrinin işini idarə edir və tənzimləyir. Deməli, sinif rəhbərinin məktəbdə fəaliyyəti pedaqoji kollektivin digər üzvlərinin işi ilə müqayisədə özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Sinif rəhbəri şagirdin qəlbinə nə qədər dərindən nüfuz edərsə, şagirdlərlə onun arasındakı münasibətlər bir o qədər pozitiv xarakter alar.

10.5. Sinif rəhbərinin işində pedaqoji

diaqnostikanın əhəmiyyəti
Məktəbdə şagirdləri və sinfi bir vəhdət halında öyrənmək üçün diaqnostik metodlardan istifadə olunmalıdır. Diaqnostikanın təcrübəsində istifadə üçün əlverişli olan metodları nəzərdən keçirək:

Müşahidə sinif rəhbərinə şagirdlər haqqında daha çox infor­masiya toplamağa imkan verən metoddur. Müşahidə şagirdin xarici əlamətlərinə, davranış və rəftar tərzinə, mühakimə qabiliyyətinə və nitq mədəniyyətinə görə təzahür edən xüsusiyyətlərini üzə çıxar­maq­dan ibarət olan tədqiqat üsuludur.

Müşahidə metodu məhsuldar metod olub, hadisələri nəinki təsvir etməyə, eləcə də izah etməyə imkan verir. Odur ki, sinif rəh­bər­ləri müşahidəni mütəşəkkil və ardıcıl surətdə təşkil etməlidirlər. Ona görə ki, müşahidə və onun nəticələrinin təhlili onlardan ob­yek­tivlik tələb edir.

Müşahidə üçün plan tutulur, nəyi və necə müşahidə etmək mə­­sələləri planda əks etdirilir. Fakt və hadisələri, şagird dav­ra­nı­şı­nın müsbət və mənfi tərəfləri müşahidə edilir və müəyyən nəticələr çıxarılır.

Sinif rəhbərləri şagirdlərin rəftar və hərəkətlərini, keçirtdikləri emosional halları ətraflı öyrəndikdən sonra onun psixi vəziyyəti haqqında nəticə çıxarmalıdırlar.

Müşahidə diaqnostik vasitə işində ən əsas yerlərdən birini tu­tur. Hətta “çətin” tərbiyə olunan uşaqlarla aparılan tərbiyə işində də pe­daqoji müşahidə üstünlük təşkil edir. Bunun bir neçə səbəbi vardır:

 Birincisi, pedaqoji müşahidə uşağın həyat fəaliyyətində təbii şəraiti nəzərə alır;

 İkincisi, peqaqoji müşahidə diaqnostikanın gizli for­ma­sı­dır, bu zaman uşaq bir obyekt kimi pedaqoji yoxlamaya məruz qal­dı­ğını hiss etmir;

 Üçüncüsü, pedaqoji müşahidə uşağın həyata münasi­bətlərinin bütün sahələrini birbaşa əhatə etməyə şərait yaradır;

 Dördüncüsü, müşahidələr bu və ya digər münasibətin üzə çıxması üçün müxtəlif situasiyalar təklif edir;

 Beşincisi, pedaqoji müşahidə dəyişən münasibətlərin dina­mi­kasını laboratoriya metodlarından fərqli olaraq əks etdirir.

Təcrübədə sinif rəhbərlərinin “çətin” tərbiyə olunan uşaqlarla apardıqları işdə əsas səhvləri onların davranışına lazımi diqqət yetirməmələridir. Sinif rəhbərləri şagirdlərin pis davranışlarını qeyd edərək, səylərini bu hərəkətlərin düzəldilməsinə yönəldir, başqa formalarını isə düzəlişsiz və inkişafsız qoyurlar.

Münasibətlərin yaranması formaları o zaman real münasibət göstəriciləri hesab olunar ki, onlar pedaqoji müşahidəyə aid olsun.

Bunlar aşağıdakılardır:

Nitq göstəriciləri: “nə dedi?”, “bunu necə ifadə etdi?”;

Mimika göstəriciləri: “necə görünürdü?”, “necə baxdı?”

Praktik göstəricilər: “bu zaman özünü necə hiss etdi?” ;.

Reaksiya vermə davranış göstəriciləri: “bunu necə etdi?”

Xarici görünüşü: “xarici görünüşü necədir?” və s.

Pedaqoji müşahidə zamanı uşaqların təbii həyat şəraitinin məq­­sədli qavrayışı, münasibətlərin çoxsaylı göstəriciləri təhlil və qeyd edilir.

Göstəriciləri qeyd edərkən, sinif rəhbərləri pedaqoji müşahidə zamanı öz obyekti kimi onları deyil, tərbiyəlilik əlamətlərini nəzərə almalıdırlar. Göstəricilər uşağın iradəsindən və şüurundan asılı olma­yaraq onun obyektə qarşı real münasibətini əks etdirir. Ətraf mühitə adi reaksiya verərək, şagird davranışın xarici görünüşündə müəyyən obyektə münasibətini göstərir.

Pedaqoji müşahidənin diqqət mərkəzində həmişə münasibət obyekti dayanır, o, çoxsaylı göstəricilərin təhlili sayəsində üzə çıxır. Əgər sinif rəhbəri bilmək istəyirsə ki, uşaq özünü nə üçün pis aparır, bu zaman o, şagirdin fiziki və psixoloji vəziyyətinin üzə çıx­masından başqa, şagirddə hansı obyektə qarşı neqativ hərə­kət­lərin gizləndiyini də təyin etməlidir.

Münasibət obyektini müəyyən edərkən müəllim öz təxmi­nin­də əmin olmalıdır. Bundan sonra diaqnozlaşdırmanın xüsusi meto­di­kalarına keçmək lazımdır.

Müşahidə zamanı sinif rəhbəri öz təəssüratlarını dəqiqləş­di­rər­kən uşaqlara belə yardımçı suallar verir: “Siz istər­diniz­mi..?”, “Siz necə fikirləşirsiniz..?” Bəzən bu cür dəqiqləşdirici suallar diaqnostikaya ehtiyacı aradan qaldırır, yəni uşaqlar açıq şəkildə öz meylləri və dəyərləndirdikləri barədə məlumat verirlər.

Müşahidədə hadisələr, faktların təsvirləri, şagirdlərin davranış xüsusiyyətləri öz əksini tapmalıdır. Tərbiyə metodikası müşahi­də­nin məqsəd və obyektinin təyinini (hansı keyfiyyət və xüsusiyyətləri öy­rənmək lazımdır), eləcə də nəticələrin uzunömürlülüyü və təs­bit­etmə bacarığını da tələb edir. Məsələn; sinif rəhbəri öz müşahi­də­lərini sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlər zamanı apararaq (sinfin təmizliyi və ya məktəb tədbiri zamanı) ayrı-ayrı kartoçkalara qeyd edə bilər. Müşahidə sinif rəhbərinə şagirdi təbii şəraitdə görmək imkanı yaradır.

Sinif rəhbərinə gündəlik tutmaq və orada müşahidənin qeyd­ləri üçün yer saxlamaq tövsiyə olunur. Vaxtilə öz şagirdləri haq­qın­da qeydlər aparan müəllimlər müşahidə ustaları olmuşdur.

Anket və digər sorğu metodları şagirdlərin şəxsi keyfiy­yət­ləri, dəyərləri, qarşılıqlı münasibətləri, fəaliyyət sahələri haqqında müxtəlif məlumatlar verir. Anket sorğusunun tərtib edilməsi asan iş deyil. Bu sinif rəhbərindən həm şagird fəaliyyətinin keyfiyyətinin siyahısını, həm də onun haqqında lazım olan digər məlumatların müəyyənləşdirilməsini tələb edir.

Anket sualları anlaşıqlı, aydın, uşaqların yaş və bilik səviy­yə­sinə cavab verməlidir. Onların sayı çox olmamalıdır. Anketləşdirmə asan əldə edilən məlumatların tez toplanmasına şərait yaradır. An­ket­dən istifadə zamanı sorğunun çatışmazlığı da mümkündür. Belə ki, cavablar həmişə geniş, dəqiq və səmimi olmaya bilər.

Anket sorğusu müxtəlif məqsədlər üçün təşkil edilir. Şagirdlər nəyi və necə mütaliə edirlər?Asudə vaxtdan necə istifadə edirlər? Mə­suliyyət və münasibət anlayışlarını necə qəbul edirlər? Şəxsiy­yət­lərarası münasibətləri necə başa düşürlər? Vətənə xidməti necə başa düşür və nədə görürlər? İdman sahəsində qazanılan nailiyyətlər səndə nə kimi hisslər yaradır?

Anketlər vasitəsi ilə şagirdin ümumi görüş dairəsini, mütaliə səviyyəsini respublikamızda, habelə dünyada baş verən hadisələrə necə münasibət bəslədiyini, milli ləyaqət və dəyanəti necə başa düş­düyünü, görkəmli şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətini öyrənməyə münasibətini və s. kimi məsələləri öyrənmək olar.

Sinif rəhbəri üçün şagirdlərin istəklərini, idraki maraqlarını vaxtında öyrənmək vacibdir ki, onları işdə tətbiq edə bilsin. For­ma­sı­na görə anketlər açıq (şagird cavabı sərbəst qeyd edir, öz fi­kir­lərini yazır) və qapalı (verilmiş cavabların arasından uyğun variantı seçir) olur.

Açıq suallara verilən tələblər aşağıdakılardır:

 Sualın qoyuluşunun qrammatik cəhətdən düzgün olması;

 Sualın kifayət qədər aydın və yığcam olması, çətin sözlər­dən istifadə olunmaması;

 Sualda kifayət qədər daha çox məlumatın olması;

 Sualdan nəyin gözlənildiyinin araşdırılması;

 Açıq sualların relevantlıq baxımından müəyyənləşdirilə bilən sahəyə-bacarığa aid olması;

 Sualın yalnız müvafiq (relevantlıq)bacarıq vasitəsilə cavab­landırmaya aid olması;

 Sualın aldadıcı olmaması-sualın mənanı tutmaqla, cavab­landıra bilən olmaması;

 Şagirdlərin yaş, bilik və dünyagörüşlərinə müvafiqliyi;

 Sualların aidiyyəti olmayan məlumatın hesabına artırılma­ması və s.