Dos. İ. K. Musayev iQTİsadiyyatda sistem thliLİ mühazirY mYtni (30+30 saat)

Dos. İ.K.MUSAYEV
İQTİSADİYYATDA SİSTEM THLİLİ

mühazirY mYtni

(30+30 saat)
GİRİŞ
İnsanın hYyat fYaliyyYtinin tYmin edilmYsi mYsYlYsi onun iqtisadi fYaliyyYtdY iştirakı vY bu fYaliyyYtin sYbYb-nYticY YlaqYlYrinin, daha doğrusu, Ysas mYzmununun açıqlan­ma­sı şYklindY hYll edilir. Lakin iqtisadiyyat sahYsindYki istY­­nilYn tYdqiqat işi YvvYl­cYdYn düşünülmüş mahiyyYt daşı­­dığından, hYmin elmin konsepsiyası¹ ilY sıx bağlı olur.

İqtisad elmi digYr Ysas elm sahYlYrindYn gec meydana çıx­­dığından, tYbii olaraq onların metodiki vY konseptual nai­liyyYtlYrindYn faydalan­mışdır.

TYbiYt maddYsini maddi nemYtY çevirmYklY bağlı olan fYaliyyYtin bütün cYhYtlYrini özündY birlYşdirYn iqtisadiyyatın Ysas örnYk götürYcYyi elm sahYsi olan tYbiYtşünaslıqda, daha doğrusu, tYbiYti tYdqiq edYn elm­lYr­dY (o cümlYdYn, tYbiYt elmlYrindYn biri olan kibernetikada) dYrketmY tYc­rü­bYsi ilk növbYdY, elmi dYqiqliyi, ardı­cıl­­lığı vY praktiki olaraq tYkrar­lan­ması imkanı ilY seçi­lir. Bu mYnada, tYbiYtşünaslıq iqtisad elmi üçün çox fayda­lı metodiki instrumentariya verY bilYn mYnbY sayılır.

DigYr tYrYfdYn, tYbiYtşünaslığın da iqtisad elmi kontekstin­dY nYzYrdYn ke­çi­rilmYsi xeyli maraq doğurur vY bu, hYr şeydYn YvvYl, iqtisadi sistemdY onun rolu vY tYbii resursların tYdqiqi üçün elmi metod forma­laş­dırıl­ma­sı ilY bağlıdır.

BYllidir ki, tYbiYt qanunlarının ümumilYşdirilmYsinin müxtYlif üsul­­­la­­rı­nı özündY birlYşdirYn tYbiYtşünaslıq kon­sep­si­ya­sı daim inki­şaf­dadır. Bu in­ki­­­şa­f bir tYrYfdYn insan vY tYbiYtin daha sıx qar­şı­lıq­lı fYaliyyYti, digYr tYrYf­dYn dY tYbiYti tYdqiq et­mYk üçün tYtbiq edilYn instru­mentariyanın tYkmillYşdiril­mY­si ilY YlaqYdardır.

TYbiYt­şü­nas­lıq konsepsiya­sı inki­şaf etdikcY, iqtisadi proseslYrin sYbYb-nYticY Yla­qY­­lY­rinin insanla tYbiYtin qar­şı­lıqlı fYaliyyYti üsul­ları ilY qarşılıqlı tYsiri daha dYrindYn başa düşülür. Odur ki, iqtisa­diy­yatın, onda gedYn iqtisadi proseslYrin daha dY­rin­dYn başa düşülmYsi üçün tYbiYtşünaslığın tarixinY diq­qYt yetir­mYk lazım gYlir.

DigYr tYrYfdYn, iqtisadiyyatın öyrYnilmYsi dY müasir tY­bi­Yt­şünaslıq panoramına ilkin baxış keçirilmYsini tYlYb edir, çünki insanın hYyat fYaliyyYtinin ayrılmaz hissY­si olan tYbiYt hadisYlYrinin, o cümlYdYn, iqtisadi hadisY­lYrin dYrk edilmYsi üçün baş verYn iqtisadi proseslYrin tYdqiqi müasir elmi metodların tYtbiqinY keçilmYz ehtiyac duyur. Bununla yanaşı, iqtisadiyyatın ekstensiv vY intensiv inki­şa­fına analoji olaraq müasir tYbiYtşünaslığın inki­şa­fın­da tYbiYti dYrketmY üsullarının dY­yiş­mYsinin eks­ten­siv vY intensiv xarakterini fYrqlYndirmYk imkanı da yaran­­mışdır. BelY ki, tYbiYtşünaslığın ekstensiv inkişa­fı tY­bi­Yti tYd­qiq etmYyin mövcud üsullarının tYkmillYşdi­ril­mY­si ilY tYmin edilir­sY, intensiv inkişaf da keyfiyyYtcY yeni üsulların meydana çıxması ilY real­laş­dırılır.

TYbiYtin tYşkili sferasına müxtYlif baxış üsulları­nın tYtbiqi tYbiYtin tYsviri üçün müxtYlif konsepsiyaların meydana gYlmYsinY sYbYb olmuşdur. Odur ki, iqtisa­diy­yata baxışın da müxtY­lif konsepsiyalara malik ola bilmYsi imkanı möv­cud­dur. BelY ki, tYbiYtin tYsvirinin korpuskulyar vY konseptual kon­sep­siya­ları öz Yksini uyğun olaraq mikro vY makro iqti­sa­diy­yatda tapırsa, tYbiYtdY mövcud olan qayda vY qay­da­sızlıq da iqti­­sa­diy­yatda tarazlığın dövlYt tYrY­fin­dYn tYn­zimlYnmYsi vY kor­tY­bii yaranması kimi variantlarda tYza­hür edir.

TYbiYt, texniki, sosi­al vY humani­tar elm sahYlYrindY dYrketmYnin müYyyYn ümumi prinsiplYrY, qayda vY fYaliyyYt üsullarına söykYnmYsi faktı bir tYrYfdYn, bu elm sahYlYrinin qarşı­lıq­lı fYa­liy­yYtini vY vYhdYt tYşkil etdiyini, digYr tY­rYf­dYn isY, bizi YhatY edYn real dünyanın – tYbiYt vY cYmiy­yYtin dYrk­etmY üçün ümumi vY vahid mYnbY olduğunu göstYrir.

• 1. İqtisadiyyatın sistemli xarakteristikası

• Sistem dedikdY, Yn ümumi mYnada, müxtYlif tipli dYyişYnlYr arasında baş verYn qarşılıqlı münasibYtlYr nYticYsindY müYyyYn hadisYnin meydana çıx­dığı obyekt nYzYrdY tutulur.

• Lakin bu anlam birdYn-birY meydana çıxmamış, dünyanın sistemli olduğunu insan dYrk edYnY qYdYr uzun inki­şaf yolu keçmişdir.

• Sistemlik bir keyfiyyYt olaraq hYr şeyY xasdır. Bununla belY, sistem­liyin sYviyyYsi müxtYlif ola bilYndir. BelY ki, möv­cud fYaliy­yYtdY problem yaranırsa, bu o demYkdir ki, sistemlik lazımi sYviyyYdY deyildir. Odur ki, yaranan problemi hYll etmYk üçün sistemlik sYviyyY­si­ni yüksYltmYk lazım gYlir. Bu baxımdan, sistemlik ”vYziyyYt” olmaq­dan çox ”proses”dir.

• İnsanın bütün şüurlu fYaliyyYti mYqsYdyönlüdür, tYrkiblidir, qarşılıqlı YlaqYli olan hissYlYrdYn ibarYtdir, yYni, hYm sistem­lidir, hYm dY alqoritmikdir. DemYli, elmi fYaliyyYt hYm sistemli, hYm dY alqoritmikdir.

• Doğrudur, real fYaliyyYtin alqoritmi heç dY hYmişY dYrk edilYn deyil, lakin, vacibi odur ki, alqoritmin nYti­cYsi qaneedici olmadıqda onun tYkmillYşdirilmYsi hYmişY mümkündür.

• BYşYri tYcrübY göstYrir ki, sistemli tYsYvvürlYrin praktiki rolu daim artmaqdadır. Bu, özünü YmYyin sYmYrYliliyinin, ilk növbYdY isY, YmYk mYhsuldarlığının daimi olaraq artmasında göstYrir. BYlli olduğu kimi, YmYyin sYmYrYli­liyinin yüksYldilmYsinin tarixYn ilk üsulu mexaniklYş­dir­mYdir. BelY ki, İnsan yarandığı ilk gündYn müxtYlif alYt vY mexa­­nizm­lYrlY silahlanmaqdadır. Lakin mexanik­lYş­dirmY insa­nın reaksiya imkanları ilY yuxarıdan mYhdudlandığından, yerini avto­mat­laşdırmaya vermYyY mYcburdur. Bu isY kibernetika kimi ciddi nYzYri tYmYl üzYrindY meydana çıxır. Odur ki, hal-hazırda insan kollektivlYri kimi mürYkkYb sistemlYrY rYhbYrlik prosesindY yaranan problemlYrin hYllindY kiber­netik­lYş­dirmY misilsiz YhYmiyyYtY malikdir.

• Müasir elmi tYsYvvürlYrY görY, Dünya mYkanda vY zamanda son­suzdur. İnsan ömrü isY müxtYlif mYhdudiyyYtlYr YhatYsindY mövcuddur. Bu ziddiy­yYtY baxmayaraq, A.Eynşteynin fikrincY, Yn maraqlı cYhYt tYbiYtin dYrk­edi­lYnliyidir. Lakin insanın dünyanı dYrk etmYk arzusunun hüdudsuzluğu ilY imkanlarının mYhdudluğu, tYbiYtin sonsuzluğu ilY insan resurslarının sonluluğu ara­sın­dakı ziddiyyYt dYrk­etmY prosesindY hYm dY bir sıra problemlYr törYt­mişdir. Bunun çox ciddi mYntiqi nYticYlYrindYn biri olaraq, elm, o sıradan da iqtisad elmi daim inkişafdadır.

•