Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 8,05 Mb.
|
*
*
*
*
*
*
III/ IX. yüzyılın ortalarından itibaren Abbasi Devleti’nin giderek zayıflaması Horasan ve Maveraünnehir’de İran asıllı ailelerin kurduğu mahallî hanedanların ortaya çıkmasına imkân verdi. TahiRiler, SaffâRiler, Samaniler ve Büveyhîler gibi hanedanlar, görünüşte Abbasi halifelerinin yönetimini tanımakla birlikte, gerçekte kendi hâkimiyetlerini güçlendirmek ve yaymak için çalıştılar. Bu hanedanlardan ilki Horasan’a hâkim olan TahiRilerdir (821-873). SaffâRiler (867-1003) Sistan, Mekran, Sind ve Kirman’ı ele geçirip Horasan’daki TahiRi yönetimine son verdiler. Samaniler (819-1005), Maveraünnehir’deki hâkimiyetlerini artırarak, SaffâRileri Horasan ve Orta İran’dan çıkarmayı başardılar. Sınırlarını Tabaristan’a kadar genişlettiler. Karahanlıların Maveraünnehr’i ele geçirmeleri, İran’da yaklaşık dokuz asır devam edecek olan Türk yönetiminin ilk habercisidir. Ancak Karahanlılar Horasan’a girmeyi başaramadılar. Samanilerin ardından Gazneliler (963-1186), uzun mücadelelerden sonra Irak-ı Acem’den (Cibal) Hindistan’a kadar uzanan geniş bir alanda hâkimiyet kurdular. Dandanakan’daki mağlubiyetlerinin (431-1040) ardından Horasan ve Sistan’ı Selçuklulara terk etmek zorunda kalan Gazneliler, bugünkü Afganistan’da yönetimlerini yaklaşık birbuçuk asır daha devam ettirdiler. Hazar denizinin güneybatı sahilindeki Deylem bölgesinde ortaya çıkan Büveyhîler (932-1062), Irak-ı Acem’de otoriteleri artık iyice sarsılan AbbâSileri İran’dan tamamen söküp atmayı başardılar. Deylem bölgesi, dağlık coğrafi yapısı sayesinde uzun süre Arap akınlarına direnmiş ve özgün kültürünü muhafaza etmişdir. Bölge, AbbâSilerden kaçan Hz. Ali soyundan gelen şahsiyetlerin çalışmaları neticesinde Hicri III/ X. yüzyıldan itibaren Zeydiyye gibi Şii muhalefet cereyanlarının etkisine girmiştir. Büveyhîlerin kurucusu İmad’üd-Dövle Ali bin Büveyh Rey, Kerec ve Isfahan’ı ele geçirdi ve şehrin hâkimiyetini kardeşi Hasan’a verdi. Isfahan’ı kendisine merkez yapan Hasan, uzun süren savaşlardan sonra Irak-ı Acem’deki hâkimiyetini güçlendirmeyi başardı. Bu sırada diğer kardeşi Ahmed, hilâfet merkezi olan Bağdat’a hâkim oldu (H.334/ 946). Büveyhî hanedanının seçkin siması olan Azud’üd-Dövle Irak-ı Acem , Fars, Kirman, Irak, El-Cezîre ve Umman’ı yönetimi altına aldı. Ancak ölümünden sonra başlayan taht mücadeleleri Büveyhî devletini zayıflattı. Hicri V/ XI. yüzyıl başlarında iyice zayıflamış bulunan bu devlet, önce birkaç parçaya bölündü, ardından Büyük Selçuklular tarafından hâkimiyetlerine son verildi. Bunların dışında Hicri IV-VI/ IX-XII. yüzyıl İran tarihinde pek çok küçük mahallî hanedan göze çarpmaktadır. Tabaristan ve Gilan’da Bâvendîler, Deylem ve Azerbaycan’da MüsâfiRiler (SâLaRiler ve KengeRiler), Azerbaycan’da Revvâdîler, Tabaristan ve CürCan’da ZiyaRiler, Arân ve çevresinde Şeddâdîler hâkimiyet kurdular. Aslen Deylemi olan, Büveyhîlerle akrabalığı bulunan Kâkûye/ Kâkûîler, Büveyhîlerin iç karışıklığından istifade ile Isfahan’ı ele geçirip, bazen müstakil, bazen da Gazneli ve Selçukluların vassalı olarak yaklaşık elli yıl süreyle Irak-ı Acem’de hâkimiyeti ellerinde tuttular. (Osman Gazi Özgüdenli, İA, “İran” maddesi ‘Fetihten Safevilere Kadar’, ss.397; Servân/ Yüzbaşı Ahmed KEyvanpur, Tarih-i Umumî Azerbaycan, s.20-22; J.H.Kramers, İslam Ansiklopedisi, MEB, “İran” maddesi, Tarihî ve Etnografik Bakış, , s.1013-1030) *
*
*
Yüklə 8,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||