Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

(Muhammed Cevâdîpur, Mecmua-i Ittılâât der-Bâre-i İran ve İraniyan, s.577)
Arasbaran (Karadağ) Aşiretleri
Garaçorlu/ Karaçorlu Aşireti:

Geçmiş dönemde hem şöhretli, hem de önemli bir aşiretti. Farklı özelliklerinden ötürü diğer aşiretler nezdinde özel temsilcileri vardı. Aşiretin; -Kiçiklu/ Çiçeklu, -Guruçlu/ Gorçulu ve -Atmıyanlu/ Günpapah olmak üzere üç tire/cemaatı vardır. “Karaçorlu”, (Göktürklerde karaçori ve bilgetekini adlı kılıçları karaçorlu ve bilgetekini adlı boylar üretiyordu. Karaçorlu adı da Göktürklerden gelmektedir, yani Göktürklere ait bir boydur) kılıç yapımcısı anlamına gelmektedir. Atmıyanlu cemaatine, “Günpapah/ Günpapak” da denir. Asılları Bayburdî/ Bayburdlu’dur. Daha sonra Karaçorlularla karışmıştır. Karaçorlu aşireti üyeleri, Kaşkadağ ve Kuruçay’ı yaylak ve kışlak olarak kulanmaktadır. Karaçorlu aşiretinin tayfaları “Nazari be-Tarih-i Azerbaycan”da; -Kiçiklu, -Guruçlu/ Gurçulu ve -Atmıyanlu, “Behruz Hamaçı”da ise; -Çiçeklu, -Gorçulu ve -Atmıyanlu olarak kayıtlıdır.

Cihangûşa-yı Nadiri’nin müellifi ve Minorsky şöyle yazmaktadır: “H/K. Muharrem ayı 1148/ Mayıs-Haziran 1735 yılında Nadir Şah ile Osmanlılar arasında İrevan’da cereyan eden savaş sırasında, Osmanlı ordusu kumandanı Abdullah Paşa, Rüstem Karaçorlu tarafından öldürüldü. Nadir Şah, paşanın cenazesini Osmanlılara gönderdi”. Bu aşirete mensup askerler, Nadir Şah’ın Bağdat’ı Osmanlılardan alışı esnasında da savaşa katılmıştır iştirak etmiştir..

Nasıhüt-Tevarih ve Hakayikül-Ahbar’da kaydedildiğine göre; Kameri 1253/ 1837 yılında Afganlılarla yapılan Herat savaşında, Caferkulu Han Sertip, Karacadağlı iki bölükle bu harbe katılmıştır. Caferkulu Han Karaçorlu Sertip ve oğulları, Bedir Han ve aşiretin diğer ileri gelenlerinin seçkin bir yeri vardır. Karaçorlu aşiretinin eski reislerinden olan Hacı Muhammed Han’ın 18 kızı vardı. Aşiretinin daha da güçlü hale gelmesi için kızlarını Azerbaycan’daki Türkmen aşiret reislerinin oğullarına gelin verdi. Bu nedenle Türkmen aşiretleri arasında hem aşiret, hem de kendisi güçlü bir konuma geldi. Kurulan akrabalık nedeniyle onun sayesinde Türk aşiretleri dayanışma içerisine girdi.

Surhay Han’ın oğlu Rahim Han ve torunu Caferkulu Han, hem Karaçorlu aşiretinin reisliğini, hem de Beşinci Aşiret Bölüğü’nün komutanlığını yaptılar. Bu aşiretin diğer reis ve ileri gelenleri; Ruşen Han, İskender Han, Begler Han, Melik Han ve İsmail Han İktidar-ı Leşker’dir. Horasan’daki Kürt aşiretleri arasında Karaçorlu tirelerine rastlanmaktadır. (Nazari be-Tarih-i Azerbaycan, s.81; Behruz Hamaçî, s.412)
ÇelEbiyanlu Aşireti:

ÇelEbiyanlu (ÇelEbi+yan+lu) tabiri; bir isim, bir çoğul eki, bir de mensubiyet ekinden ibarettir. “ÇelEbi” adına, “yan” çoğul eki ilave edilerek, “ÇelEbiler” anlamı kazandırılmış, sonuna da “lu” mensubiyet eki getirilmiştir.

ÇelEbiyanlu aşiretinin insanları, Arasbaran illerine göre daha az iskân olmuştur. ÇelEbiyanlular, “İlyaskanluyan/ İlyaskanlu+yan/ İlyaskanlular” adı ile de anılmaktadır. İlyaskanlular, daha çok sınır köylerine yerleşmiştir. Yaylakları Şiyur شيور dağları, kışlakları ise, Larican’dan yukarıya doğru Aras nehri kenarıdır.

Aşiretin eski reisi Hacı Ali Han’ın dedesi ve Rahim Han’ın babası olan Hızır Sultan’dı.

ÇelEbiyanlu süvarileri, İran-Rus, Afgan ve Horasan savaşlarına katılmıştır. Aşiret reisi, H/K. 1265/ 1849 yılında Muhammed Şah Kacar’ın Herat’a yönelik asker sevkiyatına katılmış iştirak etmiş, Gôr’da ceryan eden savaşta sekiz yerinden yaralanmış ve hayatını kaybetmiştir. (Sefername-i Mirza Fettah Germarûdî)

Rahim Han’a, saray tarafından önce “Nusretüs-Saltana” ve daha sonra “Serdar Nusret” unvanı verildi. Babasının vefatından sonra ilin reisi oldu. Muhbirüs-Saltana, hatıratında şu ifadeyi kullanmaktadır: “Kameri 1327/ 1909 tarihinde Erdebil, Mişkinşehr, Serab, Halhal ve Karadağ il ve aşiretlerinin reisleri bir araya gelerek, Rahim Han’a; ‘Hazret-i Ecel’ unvanı verip, ittifakla kendilerine reis seçtiler”.

Rahim Han, Muhammed Ali Şah tarafından Meşrutiyetçilerin dağıtılması ve ortadan kaldırılması için görevlendirildi. Böyük Han, H/K. Cemadüüs-Sani (Cemaziye’l-âhir/ Cümad’el-âhire) 1326/ Temmuz 1908 tarihinde Tebriz’deki Sahib-Divan Bağı’na ulaştı. Rahim Han ise 1.200 süvari, bir bölük asker ve iki arabalı top ile Tebriz’e doğru haraket etti. Rahim Han, Muhammed Ali Şah’ın tahtından indirilmesine hal’ine kadar Tebriz’i kontrol altında tuttu. Tahran’ı ele geçiren Meşrutiyetçi güçlere yenildi ve Rusya’ya kaçtı. Muhbirüs-Saltana’nın Azerbaycan valiliğine atanmasından sonra İran’a dönerek, Tebriz’deki Ali-Kapu semti yakınında ikamet etmeye başladı. Bu sırada Muhbirüs-Saltana ile Meşrutiyetçiler arasında anlaşmazlıklar ortaya çıktı. Muhbirüs-Saltana, çaresiz kalınca Avrupa’ya gitti. Muhbirüs-Saltana’nın Avrupa’ya gitmesinin ardından sahipsiz kalan Rahim Han, tutuklanarak, Tebriz’in ünlü Erk Kalesi zindanına atıldı. H/K. Ramazan 1329/ Ağustos-Eylül 1911 tarihinde bir gece Meşrutiyetçi Tebriz Eyalet Encümeni yetkilisi olan Buluri’nin emri ile feci şekilde öldürüldü.

Rahim Han’dan sonra oğlu Böyük Han Nasrül-Memalik, “Serdar Nusret” unvanını aldı ve bir süre sonra babasının yerine ilin reisi oldu. Böyük Han, Ş. 1313/ 1934 yılında Arasbaran’da öldü. bilahare Rahim Han’ın kardeşinin oğlu Kerim Han Reşidüd-Dövle, ardından Kerim Han’ın oğlu Alikulu Kerimi yönetimi ele aldı. (Tarih-i Arasbaran, s.121-122, 128-137)

Hacı Alilu/ Hacı Alili Aşireti:

Hacı Alilu, Arasbaran’ın önemli aşiretlerinden biridir. Yaylakları Meşgenber’in yüksek mıntıkaları, kışlakları ise, Huda-Aferin civarında Aras nehri kenarıdır. Aşiret reisleri, eskiden beri Hacı Alilu hanedanındandır. Bu hanedana mensup olan Nusretullah Emir Erşed, son dönem aşiret reislerindendir.

Aşiret mensupları, İran-Rus savaşlarına katılmıştır. Aşiret reisi/ hanı Esedullah Sultan Alilu, dokuz oğlunu bu savaşta kaybetmiştir. Kendisinden sonra, Muhammed Hasan Beg ve Rüstem Han aşiret reisliğini yürütmüştür. Rüstem Han’dan sonra oğlu Muhammed Hüseyin Han Zarğam-Nizam, aşiretin reisi/ Serdarı Aşayir olmuştur. Rüstem Han’ın diğer oğlu Sam Han’dır. Önce “Erşed-Nizam”, daha sonra “Emir-Erşed” ve “Serdar-Erşed” unvanları ile anılmış ve Azerbaycan Türk aşiretlerinin en büyük reisi/ hanı olmuştur. Muhbirüs-Saltana’nın Azerbaycan’da hüküm sürdüğü ve Kavamüs-Saltana Ahmed Kavam’ın başbakan olduğu Ş. 1300/ 1921 yılında, bin kişilik yerel milis ve binbeşyüz jandarma gücü emrine verilerek, İsmail Ağa Simko ile yapılan savaşa gönderilmiştir. Emir Erşed, Tasuc’ta cereyan eden savaşta Kürt ayaklanmacılar tarafından öldürülmüştür. Tasuc köyü; Tebriz’in Şebüster ilçesi “Tasuc Köy Birliği” merkezidir. Hacı Alilu aşiretinin son asırdaki diğer han ve aşiret reisleri; Feramerz Han, Surhay Han’ın oğlu Ağa Muhammed Han’dır.

Önemli tire/ cemaatleri; -Kara Hanlı, -Yağbastılı, -Genceli, -Çahırlı/ Çakırlı, -Bestamlı, -Garabağlı, -Kengerlu, -Pir-Alili ve -Mukaddem’dir. Mukaddemler, Merağa civarında otururlar. Bunun yanı sıra büyük şehirlere yerleşmiş Mukaddemlere de ratlanır.

Muhammedhanlı Aşireti:

Bu aşiret mensupları, ÇelEbiyanlu tayfasından ayrılmıştır. Köylerde oturmanın yanı sıra, kuzeydeki Keleyber dağlarını yaylak, Aras nehri sahilini kışlak olarak kullanırlar. Halen yerleşik hayata geçmişlerdir cümlede düşüklük var, yerleşik hayata geçmişlerse ya “Artık yerleşik hayata geçmişler”, yeni geçmişlerse “Yerleşik hayata henüz geçmişlerdir” şeklinde düzeltilmelidir. Huda-Aferin bölgesindeki sınır köylerinde meskûndurlar. Kışlakları kendi adlarıyla, yani Muhammedhanlu adı ile anılmakta ve tanınmaktadır. Geçmiş dönemde bu ilin reisliğini Rüstem Han hanedanı mensupları yürütmekteydi. Rüstem Han’ın oğlu Haydarkulu Han ve Haydarkulu’nun oğlu Bağır Han zamanında aşiret şöhret kazanmıştır. Bağır Han, Lütfullah Han-Şucaül-Memalik’in babasıdır.

Şucaül-Memalik, Meşrutiyetin ilk yılları ve Azerbaycan İnkılapı sırasındaki savaşta, Emir-Erşed Hacı Alilu’ya yenildi ve Rusya’ya kaçtı. Burada öldü. Şucaül-Memalik’in kızı Sekine hanım ile evli olan Abdullah Han-Muhammedhanlu aşiret reisi oldu. Abdullah Han-Muhammedhanlu, Pişeveri yönetimi döneminde hükümet görevlileri tarafından Eher’de öldürüldü.

Muhammedhanlu tayfası, Arasbaran’ın tanınmış aşiretlerindendir. Son dönemlere kadar Esedullah Han-Muhammedhanlu ve kardeşi, Muhammedhanlu tayfasından geriye kalanların aşiret reisliğini yapmıştır. (Şerh-i Hâl-i Rical-i İran, 2.cilt, s.56-57)

Hüseyinkulu Aşireti:

Bu aşiret aslında Karaçorlulardandır. Ancak sonradan kışlaklarını ayırmışlardır. Aşiretin eski dönemlerdeki reisi Mustafa Beg’dir. Kendisinden sonra oğlu Ferruh Han, Ferruh Han’ın iki oğlu Ağa Han Nusretül-Memalik ve Teymur Han-Mirpenc tanınmış hanlar oldular.

Arasbaran Havzasının Diğer Aşiretleri
Terakime/ Terekeme ve Çahırlu/ Çakırlı Aşiretleri:

Terakime/ Terekeme ve Çahırlu/ Çakırlı aşiretleri; -Karaçorlu, -ÇelEbiyanlu, -Hacı Alilu ve -Emir Bahadur nüfuz dairesindedir. Zaman zaman bu aşiretlerden herhangi birinin etkisine girmektedirler.

Eşkenber civarını yaylak, Aras nehri kıyılarını kışlak olarak kullanırlar. Terekeme ve Çakırlu aşiretlerine bağlı tire/ cemaatlerin her birinin ayrı kethüdası/ hanı bulunmaktadır.
Kurd-Ahmedli:

Kurd-Ahmedli aşireti mensupları, Aras nehri tarafından Karacadağ’a gelmekte, Eher kenti etrafına konmaktadır. Aşiretin yönetimini, Pirkulu Han-Serdar-ı Kacar neslinden olanlar yürütmektedir.

Kurd-Ahmedlu aşireti, Eher’e 3 km mesafedeki Kurd-Ahmedlu köyünde oturmaktadır. Aşiretin bir bölümü, çevre köylere perakende olarak yerleşmiştir.
Daş-Gorus:

Arasbaran havzası aşiretlerindendir.

İnanlu:

Arasbaran havzası aşiretlerindendir.