Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

ONİKİ HAYVANLI TÜRKMEN TAKVİMİ
Oniki Hayvanlı Türkmen Takvimi, esas itibariyle Türkler ve Çinliler tarfından kullanılmıştır. Bu takvimden Türk ve Çinlilere komşu olan halklar yararlanmıştır. Türk Takvimi’nin m Ö. 2637 yılından itibaren başladığı kabul edilmektedir. Çinliler aynı takvimi 4644 yıldır kullanmaktadır. Oniki Hayvanlı Türkmen Takvimi’nde, yeni yıl Güneş’in Kova burcuna girmesinden sonra görülen ilk Hilal ile başlar. O andan itibaren yeni yılın birinci ayının birinci günüdür. Bu 21 Mart Yeñgi Gün/ Nevruz’dur.

Türkmenistan, İran Türkmenistanı, Türkiye, İran, Irak, Suriye, Kafkaya, Balkanların yanı sıra, Türk Devlet ve Toplulukları’nda yaşayan Türk halkları, binlerce yıldır Güneş yılı aylarında olduğu gibi, gün, ay ve yıl hesabını yıldızların durumuna göre hesap ederler. Göç ve tarım faaliyetlerini de bu takvime göre gerçekleştirirler. Hamel/ Mart ayında toprak gübrelenir ve ekime hazırlanır. Sonbaharda ekilmiş olan buğday ve arpa Sevr/ Nisan ayında yeşillenir. CevZa/ Mah-ı Meh/ Mayıs ayında pamuk, Safer/ Seretan/ Siterân/ Haziran ayında, kavun-karpuz ekilir.

Turani halklar göç, tarım faaliyetleri ve düğün merasimlerini yıldızların durumuna ve haraketine göre düzenlemektedir. Yıldızları oniki gruba ayırmışlardır. Her grup, ayrı bir yıldız kümesinden oluşmaktadır:
1.Yeñgi Gün/ Yeni Gün (Nevruz):

Bu günde, gece ve gündüz birbirine eşittir. Güneş, “Hamel” yıldız takımı arasından dışarı çıkar, hava ısınmaya başlar. Toprak artık don tutmaz. Nevruz (Hamel/ Mart), tarım faaliyetlerinin başlangıcıdır. Türkmenler şöyle der: “Novruz’dan soñ gış bolmaz, Mizan’dan soñ yaz/ Nevruz’dan sonra kış olmaz, Eylül’den sonra bahar”.

2.Ülker (Süreyya):

Bu dönem, Nisan’ın ilk gününde başlar. Güneş yılına göre, Sevr (Boğa) ayının karşılığıdır. Türkmen takvimine gore Ülker, yüz gün devam eder. Yani bu yıldız kümesi 12 Nisan’da doğar, 22 Temmuz’da batar. “Ülker, desse astında yatmaz/ Ülker, deste altında kalmaz” meseli, Türkmenlerde meşhurdur. Bu mesel, Ülker yıldızının İlkbahar’ın sonunda doğup, Kış’ın başında battığına işaret eder.

3.Aralık:

Aralık, bir yıldızın adıdır. Kelb-i Asgar/ Küçük-köpek yıldız kümesinin en parlak yıldızıdır. 22 Haziran tarihinde doğar, 22 Temmuz’a kadar devam eder. Bu yıldız kümesi nedeniyle İlkbahar ve Sonbahar’da gece ve gündüz birbirine eşit olur.

4.Üç-yıldız (Mizan/ Terazi Yıldızı):

Bu dönem, Üç-yıldız’ın doğuda açığa çıkması ile başlar. 22 Temmuz ile 22 Ağustos arasında devam eder. Türkmenler bu döneme “Sarıca tomus/ Sarıca yaz” derler. Bu dönemin sonunda geceler soğumaya başlar. Ege Yörükleri, “Ağustosta, kalbur kadar kış girer” der. Bu dönemle ilgili Türkmenlerin bir meseli vardır: “Üç-yıldız’da tün savar, Yaldırak’da gün/ Üç-Yıldız’da geceler soğuk olur, Yaldırak’da gündüz”.

5.Yaldırak (Süheyl Yıldızı):

Bu yıldız, Kelb-i Ekber/ Büyük-köpek yıldız kümesine bağlıdır. Yaldırak, 12 Ağustos’ta doğar, 23 Eylül’e kadar devam eder. Bu yıldız doğmadan 10-12 gün once hava oldukça sıcak olur. İnsanlar buna “Yaldırağıñ yangını” der.

Yaldırak doğduktan sonra, bazı günler soğuk olur. Bundan ötürü, “Yaldırak doğandan soñ keyik suvsamazmış/ Yaldırak doğduktan sonra geyik susamazmış” denir. Yaldırak’tan sonra bitkilerin üzerine şebnem/ çiğ düşer ve Türkmen topraklarında pamuk toplama mevsimi başlar.

Türkmenlerin Yaldırak dediği Süheyl yıldızı, gökyüzünün güney yarım küresinde bulunan SeFine-i Nuh/ Nuh’un gemisi/ Felek-i SeFine burcunda bulunan Türkistan ve Ön Asya’da görülen parlak bir yıldızın adıdır.

6.Mizan:

Gece ve gündüz bu burçta eşir olur. Doğduktan sonra 22 Eylül ile 22 Ekim arasında devam eder. Mizan yıldız grubu, Üç-yıldız yıldız grubunun benzeridir. Ancak doğuş ve batış zamanları farklıdır. Mizan, Kız-yıldız/ SiTarehâ-yı Duhter kümesi terkibindendir. Batıda belirginleşir.

7.Akrep:

Akrep dönemi, hava iyice soğur. Toprağa kırağı düşer. Bazı bölgelerde mahsulü don vurur. Bu dönem 23 Ekim ile 22 Kasım, yani Kış mevsimine doğru devam eder.

8.Kış:

Türkmenlerin hesabına göre Kış mevsimi, 22 Kasım ile 22 Şubat arasında 90 gün devam eder. Türkmen ataları, Kış’ı üç bölüm olarak hesap ederler.

9.Karakış:

Bu üç bölümden biri Kara-Kış’tır. 22 Kasım’da başlar, 07 Aralık’a kadar devam eder. Hava iyice soğur ve Kış devam eder.

10.Ulu Çille:

Kış’ın ikinci dönemidir. “Ulu Çille” adı ile anılır. 07 Aralık’ta başlar, 17 Ocak’a kadar devam eder. Buna “Hörgüçlü Kış” da denir. Ege Yörükleri, bu dönem için ZemheRir tabirini kullanır. Bu dönem, 22 Aralık ile 31 Ocak arasında devam eder. ZemheRir öncesi Karakış’tır.

11.Kiçi Çille:

Kışın son bölümüdür. 17 Ocak’ta başlar, 07 Şubat’a kadar devam eder. Hava hem soğuktur, hem de yağmurludur. Göçer/ Devlet-gez Türkmenler, bu dönemde yağan yağmuru pek uğurlu saymaz. Şöyle derler: “Kiçi Çille’de hem bal bulsañ damma, Ulu Çille’de gan hem bulsañ dinme”.

Türkmenler, 07 Şubat ile 22 Şubat arasını da Karakış hesap ederler. Ancak halk arasında kullanılan bir de “Çiltik” hesabı vardır. Türkmen ataların hesabına göre, 22 Şubat tarihinde 90 günlük kış sona erer. Çiltik hesabına göre kış, 10 gün erken son bulur.

Şubat’ın son iki haftası ile Mart ayının ilk haftası baharın resmi müjdecisidir. Bu üç hafta cemrelerin düşme dönemidir. Birinci Cemre havaya, İkinci Cemre suya, Üçüncü Cemre toprağa düşer ve toprak canlanır.

12.Yeñgi Gün/ Yeni Gün (Nevruz):

Türkmenlerde Yeñgi Gün/ Yeni Gün (Nevruz), her şeyin başlangıcıdır. Türkmenin doğum günüdür. Bu güne Türkler “Ergenekon Günü” de derler. (“Nigahi be-Tagvîm-i Türkmenî”, Yaprak dergisi, s.39-40)

*

Oniki Hayvanlı Türkmen/ Türk Takvimi Sistemi

Müçe Yılları ve Müçe Yıl Hesabı
Yıl çevirme, bir kişinin yaşını tespit etmek, tarihi olayların senesini hatırlamak için yapılan hesaplamadır. Bu hesap usulü, özellikle Türklerde ve Çin’de yaygın olarak kullanılmaktadır. Halen Türkistan ülkelerinden; Doğu Türkistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan, Kazakistan’ın yanı sıra Azerbaycan, İran, Afganistan ile Çin’de revaçtadır. Bunlara mücavir ülkelerde yansımaları görülmektedir. Özellikle Türkmenler arasında günlük uygulanan bir usuldür.

Bu hesaplama yoluyla yılların tespitinde, “Müçe Yılları” denilen “Oniki Hayvanlı Takvim Sistemi” kullanılmaktadır. 12 yılın her bir yılına bir hayvanın, canavarın adı verilmiştir. Türkmenlerde yıllara şu tertiple ad verilmiştir: Sıçan, Sığır, Bars, Tovşan, Luv (Balık), Yılan, Yılkı (At), Koy (Koyun), Bicin (Maymun), Takık (Tavuk), İt, Doñuz. Domuz’a kadar 12 yıl olur. Bu 12 yıllık dönem bir kümedir. 13’e geçince, gene Sıçan’dan başlamak üzere geri dönülür. Demek ki bir Sıçan yılından ikinci Sıçan yılına varıldığında 13 yıl olur.

Bu Usule göre Yaş Hesaplaması
Birinci Müçe	Çocukluk dönemi	13 yaş
İkinci Müçe	Gençlik dönemi	25 yaş
Üçüncü Müçe	Yiğitlik dönemi	37 yaş
Dördüncü Müçe	Orta yaş dönemi	49 yaş
Beşinci Müçe	Ak-sakallık dönemi	61 yaş
Altıncı Müçe	Yetişkinlik dönemi	73 yaş
Yedinci Müçe	Yaşlılık dönemi	85 yaş

Türkmenler, çocukluğa “çağalık”, gençliğe “cahılık”, yetişkinliğe “gartañlık”, yaşlılığa ise “garrılık” derler.

Oniki Hayvanlı Takvim/ Müçe Yılları

1. yıl	Golgana il/ Sıçan yılı
2. yıl	Hukar il/ Boğa-Sığır yılı
3. yıl	Bars yılı
4. yıl	Tolı il/ Tovşan yılı/ Tavşan yılı
5. yıl	Loy(Ejderha) il/ Luv il/ Balık yılı
6. yıl	Muğay il/ Yılan yılı
7. yıl	Murin il/ Yılkı il/ At yılı
8. yıl	Goîn il/ Koy il/ Koyun yılı
9. yıl	Bicin il/ Maymun yılı
10. yıl	Takık il/ Tavuk yılı
11. yıl	Togay il/ Tugay il/ İt yılı
12. yıl	Tonguz il/ Doñuz il/ Domuz yılı

Müçe hesabı ile bir kişinin yaşını tespit edebilmek için, önce onun doğum yılını sormalıdır. Sonra yüzüne bakıp, hangi Müçe grubuna girdiği tahmin edilmelidir. Bu tahmin insanı yanıltmaz. Bu hesabı bilenler, doğal olarak 13 yaşındaki çocuk (Birinci Müçe) ile 25 yaşındaki delikanlıyı (İkinci Müçe) birbirinden ayırt edebilir. Örnek olarak, onun doğum yılı Koyun olsa, kendi de yüz keşfine göre “Orta Yaş Müçesi’ne” denk gelse, içinde bulunduğumuz yılı da biliyorsak, yaşını kolayca hesap edebiliriz. 1962 Pars yılıdır. Dört Müçe’yi ya da doğrudan 49 yaşı esas alıp, Koyun yılından Pars yılına kadar sayarız: Maymun, Tavuk, İt, Domuz, Sıçan, Sığır, Pars=7 yıl eder. Bunu 49 yaşın üstüne ilave ederiz. Sonuç olarak, bu kişinin yaşı 56’dır. Geçen yüzyıllarda yaşamış olan klâsik yazar ve şairlerin doğum ve ölüm yıllarını Türkmenler bu şekilde hesaplamaktadır. Bu hesapta yanılma ihtimali bulunmamaktadır. Aynı metodla bir kişinin doğum yılını da tespit edebiliriz. Ancak Müçe hesabının yapılabilmesi için tablo hazırlanmalıdır.

Doğum yılı tespit edilecek şahsın yaşı 12’ye bölünür. Kalan sayının da Maymun yılına denk geldiğini kabul edelim. Aşağıdaki birinci tabloda Maymun 9 yıldır. Bu şekilde bölündüğünde, Maymundan sonraki yılların üstüne her keresinde bir sayı eklenir. Örnek olarak, bölme sonucu;
-“0” kalsa; Maymun-9 yıl

-“1” kalsa; Tavuk-10 yıl

-“2” kalsa: İt-11 yıl

Bu hesaplama usulünü, aşağıdaki tablo üzerinde gösterEbiliriz: