Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

-“Suldeöz”ün muhaffefi olan Sulduz; Büyük Moğol kabilelerinden birinin adıdır.

Bu Moğol kabilesine mensup olan cemaat, Şah İsmail Safevi’nin dedesi Şeyh İbrahim’in Erdebil’deki hangâhını/ tekkesini ziyaret ederek, onun tarikatına girmiştir.

Sulduz aşireti, Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu dönemlerinde Anadolu’nun doğusuna gelmiştir. Daha sonra Safevi şeyhlerine tabi olarak, devlet kuruluşuna iştirak etmişlerdir. Osmanlı-Safevi savaşında Yavuz Sultan Selim, Sulduz aşiretine mensup, çok sayıda insanın hayatına kıymıştır. Bugün Türkiye’nin doğusunda bulunan Alevilerin bir bölümü Sulduz aşiretinin bakiyesidir.

Öte yandan, Hülagû Han’ın Serdarlarından birinin adının Sulduz Noyan olduğu, başarılarından ötürü bu bölgeyi ona bağışladığı, bundan sonra bölgenin Sulduz adını aldığı ifade edilmektedir. Ayrıca, Türkçe “Sulu+düz=Suludüz” kelimesinin zamanla Sulduz’a dönüştüğü yönünde görüşler vardır. Araştırmacı-Yazar İrec Afşar Sistani’nin, Coğrafya-yı Ostan-ı Azerbaycan-ı Garbi/ Batı Azerbaycan Bölge Valiliği Coğrafyası isimli kitabında, “Sulduz’un Selli+düz=Sellidüz’den kaynaklandığı” yönündeki yaklaşımı ilgi görmemiştir. Netice olarak Sulduz’un Moğolca kökenli olduğu yönündeki görüşler kabul görmektedir. (Mehdi Rızavi, s.46-47; İrec Afşar Sistani, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 1. cilt, s.175)

Sulduz Vilayeti:

Sulduz; Urumi (Urumiye), Hoy ve Salmas (Şahpur/ Dilman) ile birlikte “Hükûmet-i Vilayat-ı Erbaa/ Dört Vilayet Hükûmeti/ Merkezî Kaymakamlığı”nı oluşturan Vilayetlerden biriydi. Bu nedenle eski ismi olan “Sulduz Vilayeti” adı ile anılagelmiştir. Özellikle Karapapak İli’nden bahseden makale ve kitaplarda, ilin yerleştirildiği yer olan Sulduz bölgesinden terminolojiye uygun olarak “Sulduz Vilayeti” olarak bahsedilir. Ancak konu hakkında doyurucu bilgiye rastlanmaz.

Veliahd Muhammed Ali Mirza tarafından Karapapak hanlarına gönderilen bir telgrafta, “Beytül-Hükûme-Sulduz” ibaresi kullanılmıştır. Burada kullanılan “Beytül-Hükûme” tabirini “Merkezî Kaymakamlık” olarak Türkçe’ye çevirebiliriz. Telgraftaki tarih Hicri Rabiüs-Sani 1326/ Mayıs 1908 ’dir. Bu telgrafın gönderilme tarihi, Muzaffereddin Şah’ın ölümünden altı ay önceye rastlamaktadır. Eski kitaplarda, “Vilayet” olarak adlandırılan bölgeler, birkaç kazanın birleştirilmesi ile oluşturulan mülki ve idari birimlerdir.

Araştırmacı yazar Mehdi Rızavi, “Îl-i Garapapag/ Karapapak İli” isimli kitabında, Sulduz Vilayeti’nin sınırları konusunda net ve anlaşılır bilgiler vermektedir:

“Sulduz ovası, Zagros’a ait yükseklikleri Ağrı dağı uzantısına birleştiren noktadadır.

Doğu (Güneyden kuzeye doğru): Çerahş mahalı, Yukarı Muhammedşah köyündeki Cenubi dağı uzantısından Kadar çayı mansabına...

Batı (Kuzey-Güney yönünde): Han-Tavus dağı uzantısına ait tepeler, Nalus çayı ve Kadar çayı kavşağı, Nalus çayının Derbend köyünde Kadar nehrine birleşme noktası...

Kuzey (Doğu-Batı yönünde): Urumiye gölü, İlanlu ve Han-Tavus dağı uzantısı, Uşneviye istikametine doğru...

Güney (Batıdan doğuya doğru): Kale Marân ve Férengi, Mahabad’ın hizasına doğru 20 km ...” (Mehdi Rızavi,, s.19, 97)

Sulduz topraklarını oluşturan bölgelerden de bahsetmek gerekir. Bunlar; Mahur Ovası (Deşt-i Mahur), Sarıtoprak ve Karatoprak’tır. Deşt-i Mahur/ Mahur Ovası; Sulduz’un kuzeybatı bölümü olup, 144 km² dir. Sulduz’un kalan topraklarını meydana getiren Sarıtoprak 44 km², Karatoprak ise 937 km² olmak üzere eski Sulduz Vilayetinin yüzölçümü toplam 1.125 km² dir.

Bugün Sulduz adı, merkezi Negade olan ilçe topraklarının tamamını ifade etmek için kullanılmaktadır. Mahabad kentinin giriş bölümüne “Savuçbulag/ Soyugbulag” adı verilmektedir. Mahabad’ın bu bölümü Azerbaycan Türkleriyle meskûndur.” (Mehdi Rızavi, s.19) Zaten Mahabad dâhil bu bölge halkı Türk ağırlıklıdır. Mahabad kent merkezi nüfusunun çoğunluğu Kürt’tür. Kent çevresinin yanı sıra, şehir içerisinde de önemli bir Türk nüfusu yaşamaktadır. Bölgede Türklerle Kürtler Kürt aşiretleri iç içedir.
Negade İlçesi:

“Sulduz Vilayeti adı ile anılan bu siyasi ve stratejik bölge, Urumiye gölü sahilinden itibaren -ki halen burada Negade ilçesi bulunmaktadır- hâli, yani sazlık ve bataklık olan gayrı meskûn bir bölgeydi. Bir iki Afşar cemaat ve obası hariç, Karapapaklar Sulduz’a resmen iskân edilinceye kadar bu mıntıka bomboştu. Zira Urumiye gölü uzun bir zaman dilimi içerisinde bu bölgeden çekilmiş, tehlikeli bataklıklar ve oynak çayırlıklar ortaya çıkmıştır. Bazen bataklıkların kapladığı saha 5 km² ye ulaşmaktaydı.”