Dış lastik bak lastik

Türklerde dilbilgisi çalışmaları. Yazılı kaynaklara göre, Kâşgarlı Mahmud'un günümüze ulaşmayan Kitabu Cevahirü'n-Nahv fi Lügati't-Türki'si (Türk Dilinin Sözdizimi) ilk dilbilgisi kitaplarından biridir. Aynı yazarın Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında, Hakaniye Türkçesinin bazı sesbilgisi ve yapıbilgisi özellikleri örneklerle ve yer yer karşılaştırmalı olarak açıklanmıştı. İsla- mm benimsenmesinden sonra hazırlanan Türk dilbilgisi kitaplarının çoğu Arapçadır ve Arap dilbilgisi çalışmalarının etkilerini taşır. Örneğin Ebu Hayyan 1312'de yazdığı Kitabii'l-İdrak li Lisani'l-Etrak (1931; Türklerin Dilini Öğrenme Kitabı), Zahrü'l-Mülk fi Nahvi't-Türk (Türk Sözdiziminde Ülkenin Dil Dağarcığı) ve el-Ef al fi Lisani't- Türk (Türk Dilinde Eylemler) adlı kitaplarını Araplara Türkçe öğretmek amacıyla kaleme almıştı.

Bergamalı Kadri'nin 1530'da Türkçe yazdığı Müyessiretü'l-Ulûm (1946; Bilimleri Kolaylaştıran) adlı çalışması Anadolu Türkçesinin dil özelliklerini saptayıp betimleyen ilk dilbilgisi kitabıdır. Osmanlılarda özellikle medreselerde okutulmak üzere hazırlanan başka dilbilgisi kitapları gibi bu kitap da Arap dilbilgisi geleneğine uygundur. Tanzimat'tan sonra dilbilgisi çalışmaları daha çok öğretim amaçlı oldu. Ösmanlıca- mn (Osmanlı Türkçesi) dil özelliklerini içeren ve pek bilimsel olmayan bu çalışmalar arasında Cevdet ve Fuad paşaların Medhal-i Kavaid'i (1852; Dilbilgisine Giriş) ile Abdurrahman Fevzi'nin Mikyasü'l-lisân Kıstasü'l-Beyân'ı (1882; Dilin Ölçüsü Sözün Terazisi) sayılabilir. Bu dönem dilbilgisi kitapları, genel olarak iki geleneğin izlerini taşır: Şeyh Vasfi'nin Mufassal Yeni Sarf-ı Osmanî (1901; Ayrıntılı Yeni Osmanlıca Dilbilgisi) ve Mufassal Nahv-i Osmanî'sı (1901; Ayrıntılı Osmanlıca Sözdizimi) gibi kitaplarda Arap dilbilgisi çalışmalarının etkisi görülürken Hüseyin Cahit'in (Yalçın) Türkçe Sarf ü Nahv'i (1908; Türkçe Dilbilgisi ve Sözdizimi) gibi bazı dilbilgisi kitaplarında Fransız dilbilgisi çalışmalarının etkileri açıktır. Anton Tıngır ise Türk Dilinin Sarf-ı Tahlilisi (1912; Türk Dilinin Çözüm- lemeli Dilbilgisi) adlı kitabında Alman dilbilimci Franz Bopp'un yöntemini kullandı. Meşrutiyet döneminde Maarif Nezareti, dilbilgisi çalışmalarını hızlandırmak için bir Tetkikat-ı Lisaniye Encümeni kurdurdu ve bu encümenin hazırladığı Sarf ve Nahv-i Türki (1920, 3 cilt) adlı kitabı örnek olması için yayımlattı.

Cumhuriyet döneminde Türkçenin kökeninin araştırılması, dilin özleştirilmesi, alfabe değişikliği, sözlük ve dilbilgisi çalışmaları gibi çok yönlü çalışmalara girişildi. Bakanlar Kurulu'nca oluşturulan Dil Encümeni de yeni alfabe ve dilbilgisi konusunda ayrıntılı iki rapor hazırladı. 3 Kasım 1928'de yeni alfabenin kabulünden sonra, eski dilbilgisi kitaplarının Osmanlıcanın dil özelliklerini betimlediği ve yeni alfabeye uymadığını gerekçesiyle Atatürk'ün buyruğuyla bütün okullarda dilbilgisi dersleri kaldırıldı. Dil konusundaki çalışmaları bilimsel düzeye getirmek amacıyla da 1932'de Türk Dili Tetkik Cemiyeti (sonradan Türk Dil Kurumu) kuruldu. Atatürk'ün de katıldığı 1. Türk Dil Kurultayında (1932), Türkçenin tarihsel dilbilgisinin yazılması konusunda görüş birliğine varıldı. Bu konuda ön çalışma yapan Ahmet Cevat Emre'nin Türkçede Kelime Teşkili Hakkında Bir Anket (1933, 2 cilt) ve Ekler Lûgatçesi (1934) adlı kitapları yayımlandı. Dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel, ortaöğretim kurumlarında okutulmak üzere Tahsin Banguoğlu'na Ana Hatlarıyla Türk Grameri (1940) adlı yeni bir dilbilgisi kitabı hazırlattı. Bir yıl sonra da ilk ve orta dereceli okullarda okutulacak dilbilgisi kitapları için Avni Başman, Necmettin Halil Onan, Peyami Safa, Mithat Sadullah Sander, Tahir Nejat Gencan'dan oluşan bir komisyon kuruldu. Komisyonun hazırladığı kitapların bir bölümü (ilkokul 4, 5 ve ortaokul 1) 1942'de kullanılmaya başladı (.Dilbilgisi, 1942). Bu uygulama 1950'ye değin sürdü. 1950'de tek kitap uygulaması kaldırılınca, çeşitli öğretim basamakları için T.N. Gencan, Beşir Göğüş, Kemal Demi- ray, Haydar Ediskun, Baha Dürder'in hazırladığı birçok dilbilgisi kitabı basıldı. Türk dilinin bilimsel yönden incelenmesinde üniversitelerin ve Türk Dil Kurumu'nun büyük payı vardır. Özellikle 1950'den sonra yayımlanan dilbilgisi kitapları, kuralcı dilbilgisi ve betimleyici dilbilgisinin tanımına çok uygundur. Bunlar arasında Tahsin Ban-

153 dilbilim

guoğlu'nun Ana Hatlarıyla Türk Grameri (1940), Türk Grameri -/, Sesbilgisi (1959), Türkçe'nin Grameri (1974), Ahmet Cevat Emre'nin Türk Dilbilgisi (1945), Muharrem Ergin'in Türk Dil Bilgisi (1958), Haydar Ediskun'un Yeni Türk Dilbilgisi (1963), Tahir Nejat Gencan'ın Dilbilgisi (1966) adlı kitapları özellikle anılabilir. Bunların bazısı artsüremli dilbilgisine de yer vermekte, ayrıca yeni yeni dilbilimin inceleme alanına giren anlambilim, üslupbilim gibi dalların verilerini de söz konusu etmektedir. Örneğin Yüksel Göknel, Modern Türkçe Dilbilgisi (1974) adlı yapıtında Türkçenin sözdi- zimsel yapısını üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramına göre çözümlemeye çalışır. Türkçenin bazı özelliklerini (örn. ekler, sesbilgisi, sözcük türleri, sözdizim gibi) kuralcı-betimleyici, artsüremli ya da çağdaş dilbilim kuramlarının dayandığı inceleme yöntemine göre değerlendirilen ve çözümleyen araştırmalar da yapılmıştır. Bunlar arasında Vecihe Hatiboğlu'nun Türkçenin Sözdizimi (1972) ve Türkçenin Ekleri (1974), Hikmet Dizdaroğlu'nun Tümcebilgi- şi (1976), Doğan Aksan, ..Neşe Atabay, İbrahim Kutluk ve Sevgi Özel'in Sözcük Türleri (1976-77, 2 cilt), Ömer Demircan'ın Türkiye Türkçesinde Ek-Kök Birleşmeleri (1977), Oya Adalı 'nm Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler (1979), N. Atabay, S. Özel ve A. Çam'm Türkiye Türkçesinin Sözdizimi (1981), Rasim Şimşek'in Örneklerle Türkçe Sözdizimi (1987) adlı kitapları sayılabilir. Ayrıca Türk Dil Kurumu, dilbilgisi terimlerini Türkçeleştirmek ve terim birliğini sağlamak amacıyla bir ortak yapıt olan Felsefe ve Gramer Terimleri (1942), Vecihe Hatiboğlu'nun hazırladığı Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (1969) ile gene ortak bir yapıt olan Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü (1980) gibi dilbilgisi terimleri sözlükleri yayımlamıştır. Doğubilim ve Türkoloji bölümleri bulunan yabancı üniversitelerde görevli bazı yabancı Türkologlar (J. Deny, E. Rossi, P. Wittek, G. Nemeth, A. N. Kononov, G. L. Lewis, R. Underhill, L. Bazin vb) Türkiye Türkçesinin yapısı, ses ve sözdizim özellikleri üzerinde araştırmalar yapmışlar ve bağımsız Türkçe dilbilgisi kitapları yayımlamışlardır. Türk dillerinin karşılaştırmalı dilbilgisi konusunda da yerli ve yabancı bilim adamlarının (A. C. Emre, A. Dilâçar, V. Radlov vb) bazı çalışmaları vardır.