Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Qara quşüzümünün müalicəvi xassələri. Bolqar xalq təbabətində qara quşüzümü yarpaqlarından əsəb, baş ağrısı, sidik kisəsinin spazması, mədə və bağırsaq nahiyəsindəki ağrı, podaqra və yel xəstəliyi, öskürəkdə və bronxial astmada istifadə olunur. Həlim şəklində tətbiq olunur. 3 q xırdalanmış quru yarpaqlar 150 ml suda 10 dəq. qaynadılır və gündə 2 çay qaşığı içilir. Həlim diş dibinin irinli iltihabına qarşı qarqara etmək üçün də məsləhət görülür.

Hippokrat qara quşüzümünü pollyusiyanın (gecələr şeytan aldatma) qarşısını almaq üçün istifadə etməyi məsləhət görürdü. Dioskorid isə qida borusunun və mədənin yanığına qarşı istifadə edirdi. Abu Əli Ibn-Sina qara quşüzümündən baş­ağrısına, qulaq dibində olan şişlərin sorulmasına, beyin və digər xəstəliklərdə geniş miqyasda istifadə edirdi. Təzə meyvə­lərin­dən alınmış şirədən konyunktivit (göz qapağı selikli qişasının iltihabı), yuxugətirici və boğaz ağrılarında qarqara, gilə­mey­vələri sidikqovucu və qankəsici vasitə kimi qadın xəstəlik­lə­rində, böyrək və sidik kisəsi xəstəliklərində istifadə olunur. Abu Əli Ibn-Sina qara quşüzümünün yerli keyləşdirici xassəyə malik olduğunu da qeyd edirdi.

Yetişmiş meyvələrindən qan təzyiqi və ateroskleroz xəstəliklərində həkim nəzarəti altında gündə 5-6 q qida kimi istifadə etmək məsləhət görülür.

Qaragilə – Черника – Vaccinium myrtillus L. Mərcan­gilə (Vacciniaceae) fəsiləsindən kiçik kol bitkisidir. Yarpaqları ellips formalı, çiçəkləri yaşılımtıl-çəhrayı rəngdə, meyvələri isə şar formalı tünd göy-qara rəngli, turşaşirin, ətliyi büzüş­dü­rücüdür. May ayında çiçəkləyir, meyvələri iyul-sentyabrda ye­tişir. Qaragilə şimal və orta zonanın bütün meşəlik bölgələrində rast gəlinir. Qafqazın dağlıq meşələrində Qafqaz qaragiləsi bitir. Qaragilə yaxşı balverən bitkidir. Onun giləmeyvələri tam yetişdikdə toplanır, şəkərlə konservləşdirilir. Qaragilə kolgədə qurudulur.

Qaragilənin tərkibində 5-6% şəkər, 1%-ə qədər üzvi turşu (limon, alma, süd, xunn, kəhrəba), 150 mq% C vitamini, 0,6% pektin maddəsi, boya maddəsi və qlikozid mirtillin vardır. Qaragilə tərkibindəki manqanın miqdarına görə bütün meyvə və giləmeyvələrdən üstündür, dəmirin miqdarı da çoxdur.

Qaragilə giləmeyvəsindən şirə, mürəbbə, cem hazırlanır. Tərkibindəki qırmızı-bənövşəyi boya maddəsindən şərab, likör və spirtsiz içkilərin rənglənməsində istifadə olunur.

Yarpaqlarında aşı maddəsi, üzvi turşular (o cümlədən, askorbin turşusu), efir yağları və qlikozidlər (neomirtillin, eriko­lin, arbustin) vardır. Yarpaqlar və zoğlarından dərinin aşı­lan­­masında, qəhvəyi və sarı rənglənməsində istifadə olunur.

Qaragilənin müalicəvi xassələri. Qaragilə giləmey­və­sindən hazırlanan mürəbbə müalicəvi-pəhrizi xassəyə malikdir və ishala qarşı səmərəli vasitə kimi məsləhət görülür. Gilə­meyvələrin tərkibində olan aşı maddələri büzüşdürücü xassəyə malik olduğundan, həm təzə giləmeyvə, həm də ondan hazır­lanan sulu həlimlər və kiseldən istifadə olunur. Qaragilə gilə­meyvəsi mədə-bağırsağın fəaliyyətini nizama saldığından bütün yaşlarda ishala qarşı tətbiq olunur. Eyni zamanda, qaragilə mədənin selikli qişasının iltihabında (katarda) və mədə şirəsi tur­şuluğu az olduqda insana müsbət təsir göstərir. Xalq təba­bə­tində qaragilə böyrəklərdə daş olduqda, podaqrada, yel xəs­tə­liyində, qanazlığında, dəri və digər xəstəliklərdə istifadə olunur. Daxilə qəbul etmək üçün qurudulmuş qaragilədən 1:20 nis­bə­tində 8 saat soyuq suda saxlamaqla tinktura hazırlanır və vitaminli içki kimi içilir.

Qaragilə şirəsindən ağız boşluğunun və diş dibinin, boğa­zın iltihabında qarqara kimi istifadə olunur. Bu məqsədlə gilə­meyvədən hazırlanan həlimdən də istifadə olunur. Gilə­mey­vələr həm də fitonsid xassəyə də malikdir. Gilə­mey­vələr­dən hazırlanan qatı həlimlərdən yaş ekzemaya, yanıqlara, irinli yaralara və dərinin digər xəstəliklərinə qarşı islatma kompres qoyulur. Xaricə istifadə etmək üçün 100 q giləmeyvəni 500 ml suda 250-300 ml qalana qədər bişirməklə həlim hazırlanır. Belə həlimdən kompresləri 4-5 saatdan bir təzələyirlər.

May-iyun aylarında toplanmış yarpaqlardan çay hazır­lanır və böyrəklərin iltihabında və sidik kisəsinin zəif fəaliy­yətində içilir. Yarpaqlardan mədə pozuntusu, xroniki enterit, öd kisəsi və sidik kisəsi xəstəliklərində istifadə olunur. Yar­paq­lardan alınan həlimdən şəkər xəstəliyində də çox vaxt istifadə edilir. Bu isə yarpaqlardakı neomirtillin qlükozidinin olma­sından irəli gəlir. Diabet xəstəliyindən əziyyət çəkənlər, bir qay­da olaraq, gündə üç dəfə 1 xörək qaşığı xırdalanmış yar­paq­ları 1 stəkan suda tinktura hazırlayıb içirlər. Bu, diabetin yün­gül formasında insana rahatlıq gətirir.

Son illər alimlər müəyyən etmişlər ki, qaragilə ekstraktı görmə qabiliyyətini yaxşılaşdırır. Ona görə də belə ekstraktdan maşinistlərin, sürücülərin, pilotların (təyyarəçilərin) istifadə etməsi məsləhət görülür.

Qırmızı qarağat – Смородина красная – Ribes rubrum L. Daşdələnkimilər (Saxibragaceae) fəsiləsindən kol bitkisi olub, meyvələri yumru qırmızı və şirəli gilədir. Gilələri əyilmiş kiçik salxımlarda yerləşir. May ayında çiçəkləyir, iyul-avqust aylarında meyvələri yetişir.

Ədəbiyyatlarda qırmızı qarağat haqqında ilk məlumatlar XIV əsrə aiddir. Qara qarağat kimi, onu da əvvəllər dərman bit­kisi hesab edirdilər. Qırmızı qarağatın qida məqsədilə istifadə olun­ması daha çox son dövrlərə aiddir. Hazırda qırmızı qara­ğatın çoxlu sortları məlumdur və demək olar ki, tropik ölkə­lərdən başqa hər yerdə əkilib-becərilir. Qırmızı qarağatı bəzək kolu kimi də becərirlər. Qırmızı qarağatın çiçəkləri xırdadır. Əvvəlcə çiçək açır, sonra isə yarpaq. Qara qarağatda isə ək­sinədir. Meyvələri iyun-avqustda yetişir. Meyvəsi yumru olub, rəngi qırmızıdır. Qara qarağatdan fərqli olaraq kiçik salxımlarla dərilir. Daxilindəki toxumları və qabıq damarları görünür. Turş, xoşməzə dadı vardır.

Qırmızı qarağatın tərkibində 4-11% şəkər, 3,8% üzvi turşu, 0,43-2,38% pektinli maddə, 0,11% aşılayıcı və rəngləyici maddə, 3,88% sellüloza, 0,91%-ə qədər azotlu maddə, 0,41% pentozanlar vardır. C vitamininin miqdarı nisbətən az olub, 60 mq%-ə, P vitamini isə 0,4 mq%-ə qədərdir.

Qara və qırmızı qarağatdan şirə, mors (meyvə şərbəti), kompot, mürəbbə, povidlo, cem, jele, likör, şərab və bir çox aş­pazlıq və qənnadı məmulatı hazırlanır. Qışa saxlamaq üçün şə­kərlə, şəkər şərbətində və şəkərsiz dondururlar. Giləmeyvələr pəh­riz və uşaq qidası üçün də istifadə olunur. Uzun müddət sax­lamaq üçün giləmeyvələrə şəkər səpilir və sərin yerə qo­yulur.

Qırmızı qarağatın müalicəvi xassələri. Qırmızı qarağat şirəsi susuzluğu yaxşı söndürür. Giləmeyvələri və şirəsi işta­hanı artırmaq üçün ən yaxşı vasitədir. Eyni zamanda, qır­mı­zı qarağat bağırsağın fəaliyyətini fəallaşdırır və daimi qəbiz­likdə istifadə oluna bilər. Şirəsi tərlədici təsirə malik oldu­ğun­dan soyuqdəymə zamanı təyin olunur. Qırmızı qarağat şirəsi orqa­nizmdən turş sidik duzlarını çıxarır.

Qırmızı qarağata kimyəvi tərkibinə görə yaxın olan ağ qarağat da eyni bioloji təsirə malikdir. Lakin onun tərkibində vitaminlər nisbətən azdır. Məsələn, əgər insanın gündəlik C vitamininə olan tələbini ödəmək üçün 150 q qırmızı qarağat yetərlidirsə, ağ qarağatı 6-7 dəfə çox yemək lazımdır.

Qırmızı meyvəli quşarmudu (üvəz) – Рябина обыкновенная – Sorbus aucuparia L. Gülçiçəklilər (Rosa­ceae) fəsiləsindən çox da böyük olmayan boz rəngli, hamar qabıqla örtülmüş ağacdır. 84 növündən 14-ü mədəni halda yetişdirilir. Azərbaycanın dağ-meşə bölgələrində quşar­mudu­nun 11 növü yayılmışdır. Növbə ilə düzülmüş lələyəbənzər yar­paq­ları vardır. Ağ rəngli çiçəklərindən acı badam iyi gəlir. Mey­vələri giləmeyvəyə oxşayır, şirəlidir, parlaq çəhrayı rəng­dədir. Bitki may-iyun aylarında çiçək açır, meyvələri av­qust-sentyabr aylarında yetişir və payızın sonuna kimi ağacda qalır. Quşarmudu iynəyarpaqlı meşələrdə geniş yayıl­mışdır. Bu bitkiyə, eləcə də, meşə açıqlıqlarında, kolluq­larda, çay və göl kənarlarında tez-tez rast gəlinir.

Rusiyanın Avropa hissəsinin meşəliklərində və Sibirdən başlayaraq ta şimalın son hüdudlarına qədər sahələrdə quşar­mudu yayılmışdır. Bundan əlavə, Zaqafqaziyada, o cümlədən Azərbaycanda bu bitkiyə çox təsadüf olunur. Quşarmudunu, eyni zamanda bağlarda və parklarda da becərirlər. Dərman məq­sədilə meyvələrindən istifadə olunur. Meyvələrinin xoşa­gə­lən, turşməzə, acıtəhər dadı vardır. Bu meyvələri şaxta dü­şən­dən sonra toplayırlar. Tibbi məqsəd üçün həm becərilən, həm də yabanı halda yayılan quşarmudu meyvələrindən çox vaxt təzə dərilən kimi və ya qurudandan sonra istifadə edilir. Təzə dərilmiş meyvələri bütün qışı soyuq binalarda və ya don­du­rulmuş halda saxlanılır. Quşarmudunun meyvələrindən təba­bətdə və yeyinti sənayesində karotin və digər vitaminlərlə zəngin xammal kimi istifadə edilir.

Bitkinin adı (aucuparia) latın dilindən tərcümədə «quş­ları aldatmaq» mənasını verir, çünki bunun meyvəsini quşlar daha çox istifadə edirlər. Qırmızı quşarmudunun müalicəvi təsiri ta Qədim Yunanıstanda məlum idi. Qida və dərman bit­kisi kimi Avropada orta əsrlərdə məlum olmuş və hazırda məi­şətdə əsas yer tutan bitkidir.

Qırmızı quşarmudunun tərkibində 8% (4-13,4%) şəkər (sorboza), 2,8% üzvi turşu (əsasən, limon və alma turşusu), 0,51% aşı maddələri, 200 mq% C vitamini, 18 mq% karotin, 235 mq% aminturşular (arqinin, -alanin, histidin, qlisin, lizin, tirozin, sistin, sistein, asparagin turşusu və s.), efir yağları, ka­lium, kalsium, natrium və maqnezium duzları vardır. Çə­yir­dəyində 22% yağ, qlikozid amiqdalin, yarpaqlarında 200 mq% C vitamini, flavonlar (astraqalin, giperozid,kemferol-3-sofo­rizid, kversetin-3-soforizid, izokver-sitrin) vardır. Mey­vəsinin acı dadı 0,8% monoqlikozid olan parasorbin turşusundan irəli gəlir. Qabığında isə 11% taninlər var.

Meyvəsinin ətliyi turş və büzüşdürücü acı dadlıdır. Şax­talar düşəndən sonra dərildikdə acılığı yox olur. Mədəni halda becərilən quşarmudunun bəzi sortları şirin olduğundan təzə halda yeyilir. Ondan vitaminli içki, şərbət, kompot, mürəb­bə, pastila, jele, nalivka, qəhvə və çay əvəzedicisi hazırlanır.

Qırmızımeyvəli quşarmudunun müalicəvi xassələri. Meyvələrindən avitaminozun profilaktikasında və müalicəsində istifadə olunur. Qurudulmuş meyvələri «vitamin yığıntısı» adlanan çay içkilərinin tərkibinə qatılır və ayrıca çay kimi dəmlənib içilir. C və P vitaminin yaxşı nisbəti ondan ate­roskle­ro­zun, hipertoniya xəstəliyinin müalicəsində və profilak­tika­sında istifadə etməyə imkan verir.

Xalq təbabətində qırmızı quşarmudu yüngül yumşaldıcı vasitə, sidikqovucu və qankəsici kimi, eləcə də ağciyər və yel (revmatizm) xəstəliklərində tətbiq olunur. Bu məqsədlə qurudulmuş meyvələrdən hazırlanan tinkturadan istifadə edilir. Qış mövsümündə təzə hazırlanmış və ya şəkərlə ayrılmış şi­rədən gündə bir neçə dəfə qəbul etmək daha yaxşıdır. Quşar­mudu şirəsi həm də babasil xəstəliyində yaxşı vasitə hesab olunur. Təzə meyvələrindən və yarpaqlarından alınmış həlimlə xənazır (sıraca) xəstəliyini müalicə edirlər.

Quşüzümü – Паслен – Solanum L. Badımcan-çiçək­lilər (Solanaceae) fəsiləsindən yarımkol və ya kol bitkisidir. 1700 növü məlumdur. Keçmiş SSRI-də 18 növünə, Azər­bay­canda 6 növünə rast gəlinir. Çoxillik, bəzən birillik yarımkol və ya kol, nadir hallarda ağaclardır. Yarpaqları növbəli və qar­şılıqlı düzülür. Ikicinsiyyətli, beşüzvlü çiçəkləri qrup ha­lında və ya tək-tək yerləşir. S.dulcamara və S.nigum növ­lərinin tərkibində solanin alkaloidi olduğu üçün zəhərlidir. Solanum Laciniatum Ait növünün tərkibindəki solasodin və solomarqin qlikozidləri tibbdə geniş tətbiq olunan proqesteron və kortizon hormonal preparatları almaq üçün istifadə edilir.

Fal-fal quşüzümü – Паслен дольчатый – Solanum Laciniatum Ait suvarılan torpaqlarda becərilir və 3-4 m hündürlüyündə çoxillik həmişəyaşıl koldur. Əsas təsiredici maddəsi olan solasodin bitkinin kütləvi çiçəklədiyi dövründə toplanır. Yarpaqlarında 2,48-3,87%, zoğlarında 0,36-0,32%, kökündə 0,5%, meyvələrində 3,5% (kal meyvələrdə 6,16%-ə qədər) solasodin (C₂₇H₂₃O₂H₂O) qlikozidi vardır. Sənaye məq­sədilə bitkinin yarpaqlarından istifadə olunur. Bu günə qədər kortizonun sintezi üçün solasodin əsas xammal hesab olunur. Buna oxşar digər quşarmudunun (Solanum psey­docap­sicum L.) tərkibindən solanokapsin qlikozidi alınmışdır.

Quşüzümündən alınan preparatlar mərkəzi əsəb siste­minin, ürəyin fəaliyyətinin və iltihabi proseslərinin müali­cə­sində istifadə olunur. Solasodinin 1-2 mq/kq dozasında tətbiqi qan təzyiqini aşağı salır. Eyni zamanda, solasodinin qanın laxta­lanmasına, soyuqdəyməyə qarşı da istifadə olunur. Belə­liklə, solasodin əsasən soyuqdəyməyə qarşı, kardioloji təsirinə və qanın laxtalanmasının vaxtını uzatmaq məqsədilə istifadə olu­nur.

Meşə çiyələyi – Земляника лесная – Fragaria vesca L. Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsinin çiyələk cinsinə mənsub çoxillik sürünən pöhrələri olan ot bitkisidir. Məlum olan 20 növündən bir növü – meşə çiyələyi Azərbaycanın dağ-meşə ra­yon­larında çox geniş yayılmışdır və ehtiyatı çoxdur. Yar­paqları kökyanı, üçqat, rombaoxşar oval, uzun saplaqlı sal­lanmış olur. Çiçəkləri ağ olub çətir formalıdır. Meyvəsi qırmızı yumur­taya­oxşar və ya düzgün olmayan şar formalı qeyri-həqiqi gilə­mey­və­dir. Giləmeyvənin səthində sarımtıl rəngli xırda toxumcuqlar var.

Meşə çiyələyi dağ-meşə bölgələrində çox geniş ya­yıl­mışdır. Meşə çiyələyi insanlara Daş dövründən məlum idi. Son­ralar meşə çiyələyinin mədəni sortları yetişdirilmiş və XVIII əsrdən başlayaraq Çili növlərinin Avropaya gətirilməsi və onların Avropa və Amerika sortları ilə qarışığından 3000-ə qədər meşə və bağ çiyələyi sortları yetişdirilmişdir.

Meşə çiyələyi mayın axırı, iyunun əvvəllərindən baş­layaraq bütün yayı çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ rəngli olub ətirlidir. Meyvələri iyun-avqustda yetişir. Meyvələri ətirli, şirin, meyxoş olub, forması yumurtavarı və uzun konusvarıdır. Rəngi qırmızı, ağ, bəzən bənövşəyi olur. Çiyələk xırda meyvəciklərin bir­ləşməsindən əmələ gəlib, hər meyvəciyin üzərində qeyri-həqiqi xırda sarı toxum yerləşir.

Meşə çiyələyinin tərkibində 6-9,5% şəkər (qlükoza və saxaroza), 2,5-4%-ə qədər üzvi turşular (alma, limon və xinin), 0,4% aşı maddəsi, 20-50 mq% C vitamini, 3,5% karotin, pektin maddəsi, dəmir duzları və efir yağları vardır. Yarpaqlarında 250-280 mq% askorbin turşusu, 2-3%-ə qədər aşı maddəsi, üzvi tur­şular vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, meşə çiyələyi bəzi in­san­larda allergik xəstəlik yaradır. Bu isə əsasən örə (кра­пивница) xəstəliyi ilə müşayiət olunur.

Meşə çiyələyini təzə halda süd və ya qaymaqla yeyirlər. Ondan mürəbbə, povidlo, şərbət, marmelad, konfet və karamel üçün içlik, şərab və sərinləşdirici içkilər hazırlanır. Təzə mey­vələr susuzluğu yatırır, iştahanı artırır, qidanın həzmini yax­şılaşdırır. Tərkibində dəmir çox olduğundan qanazlığında, sinqa və böyrək xəstəliklərində geniş tətbiq edilir. Çiyələyin quru­dul­muş yarpaqlarından moruq meyvəsi ilə birlikdə çay dəmləyib, soyuqdəymədən baş verən xəstəliklərdə tərlədici və hərarəti aşağı salan dərman kimi istifadə olunur.

Çiyələyin kökündə 9%-ə qədər tanin vardır. Ishala qarşı çiyələyin kökündən alınmış sulu məhluldan istifadə edilir.

Meşə çiyələyinin müalicəvi xassələri. Meşə çiyələyi susuzluğu yaxşı söndürür, iştahanı atırır və qidanın həzminə müsbət təsir göstərir. Təzə giləmeyvələr xüsusən ürək xəs­tə­liklərində, aterosklerozda, hipertoniyada, mədə xorasında, öd kisəsi və sidik kisəsinin daşı xəstəliklərində, podaqrada və qanazlığında çox xeyirlidir. Duz mübadiləsinin pozulmasında da meşə çiyələyi istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Meşə çiyələyinin şirəsi və sulu tinkturası tərgətirici və sidikqovucu təsirə malikdir. Sidikqovucu vasitə kimi yeməkdən əvvəl 2 xörək qaşığı giləmeyvənin 1 stəkan qaynayan suda hazırlanmış çayı yaxşı təsir göstərir. Müəyyən olunmuşdur ki, meşə çiyələyinin tərkibindəki fitonsidlərin sulu tinkturaya keç­məsi bir çox xəstəliktörədici mikroblara öldürücü təsir göstərir. Ona görə də meşə çiyələyinin sulu tinkturası ağız boşluğunun, boğazın bəzi xəstəliklərində və ağızdan gələn xoşagəlməz qoxuya qarşı qarqara kimi istifadə olunur. Xaricə sürtmək üçün təzə meyvə əzintisi və ya şirəsindən müxtəlif dəri xəstəliklərinə və ekzemaya qarşı, eləcə də kosmetik vasitə kimi üzdəki çillərə, ləkələrə və sızanaqlara qarşı istifadə olunur. Geniş məsaməli yağlı dəri üçün kosmetologiyada meşə çiyələyindən maska etmək məsləhət görülür. Bu məqsədlə 1 qaşıq meşə çiyələyi şirəsi ilə 1 ədəd yumurta ağından hazırlanmış qarışıq üzə yaxılır.

Çiyələyin qurudulmuş yarpaqlarından moruq meyvəsi ilə birlikdə çay kimi dəmləyib, soyuqdəymədən baş verən xəstəliklərdə tərlədici və qızdırmasalıcı vasitə kimi istifadə olunur. Xalq təbabətində yarpaqlardan və kökündən hazırlanan həlimdən ishala, sarılığa, vərəmə, sidikdaşı xəstəliyinə qarşı, şişlərə və boğaz ağrılarında qarqara məqsədilə istifadə olunur. Kökündən hazırlanmış həlimdən qanlı ishala və babasilə qarşı istifadə etmək daha səmərəlidir. Yarpaqlarından və qurudulmuş çiçəklərindən hazırlanan çay soyuqdəyməyə qarşı içilir. Köh­nəl­miş və irinli yaralar, bəzi ekzemalar təzə və ya buxara ve­rilmiş çiyələk yarpaqları ilə müalicə olunur. Zədələnmiş yer­lərin üstünə belə yarpaqlar qoyulduqda yaralar irindən təmizlənir və tezliklə sağalır.

Mərcangilə – Брусника – Vaccinium vitis idaea L. Mərcangilə (Vacciniaceae) fəsiləsindən olub hündürlüyü 25 sm-dək kolcuq və ya yarımkolcuqdur. Dairəvi, həmişəyaşıl yarpaqları növbəli yerləşir. Meyvəsi şirəli al-qırmızı və ya tünd çəhrayı giləmeyvədir. Iynəyarpaqlı və qarışıq meşələrdə, Tun­drada, Şimali və Mərkəzi Avropanın, Asiyanın, Şimali Ame­rikanın torflu sahillərində, Rusiyanın meşə zonasında, xüsu­sən şimal-qərb bölgələrində, Qərbi Ukrayna və Belorusda bu bitki yabanı halda geniş yayılmışdır. Qafqaz meşələrində, Azər­baycanın bəzi dağ rayonlarında bitir. Meyvəsinin tərki­bində 8%-ə qədər şəkər, 2,3% üzvi turşular (limon, benzoy və alma turşuları), 0,4%-ə qədər aşı maddəsi, C vitamini, pro­vitamin A, sellüloza, pektin maddəsi, vaksinin qlikozidi var. Gilə­meyvələri təzə halda yeyilir. Lakin toplanmış giləmey­və­lərinin əsas hissəsi emal olunur. Ondan mürəbbə, cem, povidlo, şirə, şərbət, kvas, meyvə içkiləri, konfet və karamel üçün içlik hazırlanır, sirkəyə qoyulur. Uzun müddət saxlamaq üçün gilə­meyvə şəkərlə konservləşdirilir və ya qurudulur. Sirkəyə qoyulmuş və isladılmış (моченая брусника) mərcangilə pəhriz xörəklərinə əlavə edilir.

Mərcangilənin müalicəvi xassələri. Mərcangilə mədə-bağırsaq və böyrəkdaşı xəstəliyində, eləcə də avitaminozda çox müsbət təsir göstərir.

Mərcangilədən hazırlanan mors və sulu tinktura susuz­luğu yatırmaq və qızdırmalı xəstələr üçün ən yaxşı vasitədir. Bundan başqa, onun zəif mədəyumşaldıcı təsiri də vardır. Təzə, bişirilmiş və isladılmış giləmeyvələrdən mədə şirəsinin tur­şu­luğunun azlığı ilə müşayiət olunan qastritdə istifadə etmək məs­ləhət görülür. Giləmeyvə həm də sidikqovucu xassəyə malik olduğundan, müxtəlif mənşəli şişlərə qarşı da tətbiq oluna bilər. Giləmeyvələr və mərcangilə şirəsi yüksək qan təzyiqində də faydalıdır. Xalq təbabətində mərcangilə həlimi və qurudulmuş giləmeyvədən hazırlanan çay soyuqdəymə, podaqra və yel xəs­təliklərində tətbiq edilir. Belə hallarda gündə 3 stəkan təzə və ya isladılmış giləmeyvə yemək məsləhət görülür.

Xalq təbabətində mərcangilə çiçəkləyən vaxt toplanan yar­paqlardan da istifadə olunur. Yarpaqlarda 7% qlikozid ar­butin, 0,6% flavonol hidroxinon, aşı maddələri, üzvi turşular, o cümlədən ursol, C vitamini və provitamin A (karotin) vardır. Belə zəngin kimyəvi tərkibə malik olan yarpaqlardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Yarpaqlardan hazır­lanmış tinktura və həlimlər sidikqovucu, büzüşdürücü və anti­septik təsirə malikdir. Bunlar həm də ishala qarşı və boğaz ağrılarında qarqara məqsədilə işlədilir. Eyni zamanda, öd kisəsi və böyrəkdaşı xəstəliklərində, podaqrada və avitaminozda yar­paq­lardan hazırlanan həlimdən istifadə olunur. Mərcangilə yar­paqları antiseptik təsirə də malikdir. Xalq təbabətində mər­can­gilə yarpaqlarından hazırlanan həlimlər yel xəstəliyinin müa­licəsində ən yaxşı vasitə hesab olunur. Belə həlimi 1 çay qaşığı xırdalanmış yarpaqlardan 2 stəkan suda hazırlayır və gündə 2-4 dəfə yarım stəkan içirlər. Müalicə müddəti 1-1,5 aydır.

Mərcanı, quşüzümü – Клюква – Vaccinium oxyco­c­cus L. Mərcangilə (Vacciniaceae) fəsiləsindən həmişəyaşıl xırda yumurtayabənzər yarpaqları və xırda çəhrayı-qırmızı çi­çək­ləri olan sərilən kol bitkisidir. Meyvəsi şar formalı tünd qır­mızı və şirəli giləmeyvədir. May-iyun aylarında çiçəkləyir, pa­yızda meyvələri yetişir. Giləmeyvənin turş dadı şəkərin az (2,6%-ə qədər), üzvi turşuların (əsasən, limon və benzoy) isə çox (2,8%-ə qədər) olmasından irəli gəlir. Giləmeyvənin tər­kibində pektin, mineral duzlar, qlikozid vaksinin, pentozanlar, fitonsidlər, vitamin C (0,3 mq%) vardır. Quşüzümü torflu bataqlıqlarda, demək olar ki, Rusiyanın şimal bölgəsində və Avropa hissəsinin cənub rayonlarında, Sibirdə və Uzaq Şərqdə bitir. Azərbaycanda bu giləmeyvəyə az rast gəlinir.

Quşüzümünün gilələrini payızın sonunda və ya yazbaşı toplayırlar, çünki o qar altında yaxşı qalır. Quşüzümünü yerli əhali çox toplayır və ondan qış mövsümündə kütləvi qida məhsulu kimi istifadə edirlər. Bu ondan irəli gəlir ki, quşü­zü­münün tərkibində limon və benzoy turşusu çox olduğundan təzə halda uzun müddət saxlanıla bilir. Soyudulan binalarda saxlayırlar. Giləmeyvələr təzə halda yeyilir, ondan şirə, şərbət, kisel, jele, mürəbbə, şərab, karamel və konfet üçün içlik hazır­lanır. Quşüzümündən kələmi turşutduqda da istifadə edilir və bu şoraba kələmin daha çox müddət və keyfiyyətli qalmasını təmin edir. Giləmeyvənin boya maddəsi yeyinti boyası kimi də tətbiq olunur.

Quşüzümünün müalicəvi xassələri. Quşüzümü təzə, emaledilmiş halda iştahanı artırır və qida həzmini yaxşılaşdırır. Xəstələrə duzsuz pəhriz təyin etdikdə xörək duzu quşüzümü ilə əvəz olunur və bu, xörəyin dadını xoşagələn edir. Bu zaman həm də giləmeyvələrdəki C vitamini də nəzərə alınır. Vitaminli içki kimi xüsusi olaraq quşüzümü morsu hazırlanır. Morsu hazırlamaq üçün giləmeyvələri qaynanmış suda yuyur, şirəsini çini və ya şüşə qaba yığıb ağzını möhkəm bağlayıb, soyuq yerə qoyurlar. Sıxılmış əzintinin üzərinə hər 100 q giləmeyvə üçün 3/4 litr (750 ml) su töküb qaynadır, süzüb şirəyə əlavə edirlər. Dada görə şəkər qatılır. Morsu 2-3 günlük hazırlayıb soyuq yerdə saxlamaq olar. Gündə 3 dəfə 1/4 stəkan içilir.

Xalq təbabətində quşüzümü şirəsini balla soyuqdəymə ilə əlaqəli kəskin öskürəyə qarşı, boğaz ağrısı (angina) və yel xəstəliyinə qarşı içirlər. Quşüzümü şirəsi və morsu bakterisid təsirə də malikdir.

Mərsin – Мирт – Myrtus L. Mərsin (Myrtaceae) fəsiləsindən həmişəyaşıl kol, yaxud ağacdır. Tamkənarlı yarpaqları qarşı-qarşıya, ikicinsiyyətli çiçəkləri tək-tək yerləşir. Meyvəsi giləmeyvəyəbənzərdir. Əsasən Amerikanın subtropik və tropik bölgələrində, həmçinin, Afrika, Avstraliya və Yeni Zelandiyada 60-dan çox növü yayılmışdır. Adi mərsin (Myrtus communis L.) hələ qədim zamanlardan dekorativ bitki kimi əkilir. Hündürlüyü 2-5 m-dək, yarpaqları lansetvarı, ətirli iri (diametri 3 sm) ağ və ya çəhrayı rəngli çiçəkləri, göyümtül-qara meyvəsi olur. Krımda, Qafqazın Qara dəniz sahillərində, Azər­baycanın Mərdəkan dendrarisində becərilir. Mərsinin yarpaq­larında və bitkinin digər hissələrində ətriyyatda və tibbdə işlə­dilən 0,3-0,5%-ə qədər efir yağı vardır. Bu yağdan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur, lakin dəqiq müalicəvi xassələri haqqında ədəbiyyatlarda məlumat yoxdur. Təzə və qurudulmuş meyvəsindən kompot, kisel, mors və digər kulinar məmulatın hazırlanmasında istifadə olunur.

Mərsin fəsiləsinə aid digər bitkilərin meyvəsi (məsələn, feyxoa) yeyilir, tərkibində efir yağı olanlar (mixək) ədviyyə kimi, qiymətli oduncağından (evkaliptlər) istifadə olunur.