Əhmədov Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Osmanov Tofik Ramazan oğlu İstehlak mallarinin funksional

1.2. Ərzaq mallarının keyfiyyət səviyyəsinin
qiymətləndirilməsi üsulları
İstehlak mallarının keyfiyyəti diferensial, kompleks və ya qarışıq üsullarla müəyyən edilir.
Məhsul keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün diferensial üsul istifadə edildikdə tədqiq olunan nümunənin ayrı-ayrı göstəriciləri etalon nümunənin uyğun göstəriciləri ilə müqayisə edilir. Nəticədə tədqiq olunan məhsulun keyfiyyətinin etalona uyğunluğu təyin edilir. Əgər keyfiyyət

göstəricisi etalondan

kənarlaşırsa,

onun səbəbi müəyyən edilir..

Məhsulların

keyfiyyət

səviyyəsinin

diferensial

üsulla

qiymətlən-

dirilməsində nisbi göstəricilər

(Qi) aşağıdakı düsturlar vasitəsilə

hesablanır:

Q 

Pi

(1)

i

^Pib

Q 

^Pib

(2)

i

Pi

burada, Pi – keyfiyyəti

qiymətləndirilən

məhsulun

göstəricisinin

qiymətidir;

Pib – etalon məhsulun baza göstəricilərinin

qiymətidir;

i – göstəricilərin sayıdır.

Qeyd olunan düstur üzrə hesablamanın elə rəqəmi götürülür ki, Q _i-nin qiymətinin artması məhsul keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur. Məsələn, məmulatın dadının və iyinin qiymətləndirilməsində nisbi göstəricinin 1 saylı düsturundan istifadə edildiyindən alınmış göstərici məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdığını təsdiq edir. Konservlərdə olan ağır metal duzlarının miqdarının qiymətləndirilməsində 2 saylı düsturdan
11
istifadə edilir, çünki burada nisbi göstəricinin az olması keyfiyyətin yaxşı olmasını təsdiq edir.
Nisbi göstərici vahidə bərabər və ya ondan bir qədər çox olduqda məhsul keyfiyyətinin səviyyəsi qənaətbəxş hesab edilir. Məsələn, əla sort unun tərkibində külün miqdarı standart üzrə 0,55%-dən çox olmamalıdır. Tədqiq olunan unda isə külün miqdarı orta hesabla 0,52% olmuşdur. Onda nisbi göstərici təxminən 1,04-ə bərabər olur (0,55 : 0,52  1,04).

Diferensial üsuldan istifadə etməklə məhsulun hansı göstərici üzrə

keyfiyyətinin ən yaxşı etalona uyğun gəldiyini və					uyğun	gəlmədiyini
müəyyən etmək olar.
Bu üsulun çatışmazlığı ondan	ibarətdir ki,		ayrı-ayrı			göstəriciləri
bir-biri ilə müqayisə etmək olmur, çünki göstəricilərin					qiymətlərinin ölçü
vahidi müxtəlifdir. Bəzən belə alınır	ki, nisbi		göstəricilərin				bəziləri
vahiddən çox, digərləri isə azdır. Ona görə də			məhsulun				keyfiyyət
səviyyəsi haqqında ümumi nəticə vermək olmur.

Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin kompleks üsulunda belə çatışmazlıq yoxdur. Bu üsuldan ərzaq məhsullarının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində daha çox istifadə edilir. Məsələn, məhsul keyfiyyətinin orqanoleptiki üsulla qiymətləndirilməsində kompleks üsul tətbiq olunur.

Kompleks göstəricilər (K) aşağıdakı düstur üzrə hesablanır:

11. 
     m_i Q_i
    

i1^m

burada, m_i – i keyfiyyət göstəricisi üçün yüksək çəki əmsalıdır;

Q_i – məhsul keyfiyyətinin nisbi göstəricisidir (balla).
Keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsinin orqanoleptik üsullarının səciyyəsində çəki əmsalının hesablanması göstərilir. Məsələn,

kərəyağının

orqanoleptiki

göstəricilərinin

qiymətləndirilməsində

yağın

dad

və iyinə 50 ball,

xarici görünüşü

və

konsistensiyasına

25 ball,

rənginə 5

ball, duzlanmasına

10 ball və qablaşdırılmasına

10 ball qiymət verilir.

Məhsul

keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsinin

qarışıq

üsulunda

diferensial və kompleks üsullar

bir-biri

ilə

əlaqələndirilir. Bu

zaman

key-

fiyyət

göstəricilərinin

bir

qismi

(kimyəvi

və

texnoloji

göstəricilər)

diferensial

üsulla,

digərləri

(məsələn,

orqanoleptiki

göstəricilər)

kompleks

üsulla

qiymətləndirilir.

Bu

üsuldan

istifadə

etməklə

keyfiyyəti

qiymətləndi-

rilən məhsulun hansı göstəricilərinin standart nümunələrdən pis və ya yaxşı olması haqqında fikir söyləmək olar.

Ərzaq məhsullarının keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi aşağıdakı metodlarla başa çatdırılır.

1. 
   İnformasiyanın alınma üsullarına görə. Buraya ölçmə, qeydiy-yat, orqanoleptik və hesabat metodları aiddir.
   

12

2. 
   İnformasiyanın mənbələrinə görə. Buraya ənənəvi, ekspert və sosioloji metodlar aiddir. Bunlar biri digərindən aparılmasına görə fərqləndirilir.
   

Ölçmə metodu texniki ölçmə vasitələrindən, reaktiv və qablardan istifadə edilərək alınan informasiyalara əsaslanır. Bu zaman ampermetr, kalorimetr, refraktometr, aerometr, laktodensimetr və s. bu kimi cihaz-lardan istifadə edilir. Bu üsulla təyin olunan keyfiyyət göstəriciləri dəqiq ölçü vahidləri (millimetr, qram, dərəcə və s.) ilə göstərilir.
Qeydiyyat metodu müəyyən hadisələrin, əşyaların və ya xərclərin miqdarının hesablanması (qeydiyyatı) yolu ilə alınan informasiyaların istifadəsinə əsaslanır. Bu üsulla qəbul, saxlanılma və satış, eyni zamanda əmtəələrin və maddi sərvətlərin qiymətləndirilməsi zamanı partiya malda qüsurlu məmulatın olmasını müəyyən edirlər.
Hesabat metodu məhsulun keyfiyyət göstəricilərinin onun para-

metrlərindən nəzəri və ya empirik			asılılıqlardan istifadəyə		əsaslanır. Bu
metodu yeni məhsul istehsalı və			onu layihələndirməsi		zamanı tətbiq

edirlər. Çünki bu mərhələdə məhsul hələ eksperiment tədqiqat obyekti ola bilməz.

		Orqanoleptiki metodla insan hiss üzvləri vasitəsilə					qəbul	etdiyi
informa					lamisə hissi)	istifadə		edilir.
		siyalar (görmə, eşitmə, dad və iybilmə,
Bu	metodun tətbiqi zamanı alınan nəticələrin dəqiqliyi və düzgünlüyü bu
işi	yerinə yetirən şəxsin peşə hazırlığından və			vərdişlərindən, eləcə də

xüsusi texniki vasitələrdən istifadə etmək imkanlarından asılıdır. Bu metod spirtsiz və spirtli içkilərin, çayın, qəhvənin, tütün məmulatının və bir çox qənnadı məmulatının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində daha çox tətbiq edilir. Orqanoleptiki metodun əsasını dequstasiya üsulu təşkil edir ki, bu üsul da dequstatorların seçilməsini və öyrədilməsini tələb edir.

Ekspert metodunda keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi mütəxəssis-ekspertlər qrupu tərəfindən qəbul edilən qərara əsasən həyata keçirilir. Belə qruplara müxtəlif istiqamətlər üzrə nəzəri biliyə və ayrı-ayrı məhsullar üzrə praktiki vərdişə malik olan mütəxəssislər daxil edilirlər. Qrupun üzvlərindən hər biri həlledici səsə malik olur. Bu üsulun düz-günlüyü ekspertlərin kvalifikasiyasından, onların səriştəsindən, onların orqanizminin fizioloji xüsusiyyətlərindən, bu işin təşkili səviyyəsindən çox

asılıdır.