Ek I – 14; Ek II – 46 Baraj ve Göletlerin Çevresel Etkileri

Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) Alanında Kapasitesinin Güçlendirilmesi için Teknik Yardım Projesi





Kitapçık B24

(Ek I – 14; Ek II – 46)
Baraj ve Göletlerin Çevresel Etkileri

I.Giriş

Bu belge baraj ve göletlerin çevresel etkileri konusunda temel seviyede bilgi vermek amacıyla hazırlanmıştır.

Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) alanında fikir sahibi olmak isteyenler ve planlanan yatırımların temel çevresel etkileri hakkında bilgilenmek isteyen halk, yatırımcı ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlar ile onların temsilcileri bu belgenin hedef kitlesidir.
Bu belgeye konu olan tesisler ÇED Yönetmeliği’nin;

• 
  Ek-I listesinin 14. Maddesinde “Göl hacmi 10 milyon m³ ve üzeri olan baraj veya göletler”
  

ve,

• 
  Ek-II listesinin 46. Maddesinde “Göl hacmi 5 milyon m³ ve üzeri olan baraj ve göletler”
  

kapsamında yer almaktadır.

II.Sektörün kısa tanımı

Baraj, suyun çeşitli amaçlarla tutulması için membada bir rezervuar oluşturmak üzere nehir boyunca inşa edilmiş su geçirmez malzemeden yapılmış hidrolik bir yapıdır. Barajların hizmet amaçları arasında, sulama, hidroelektrik, su temini, taşkın kontrolü, su taşımacılığı, balıkçılık ve rekreasyon bulunmaktadır. Barajlar işlevlerine göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır:

• 
  Depolama barajları: Yağmur mevsiminde nehir debisi yüksekken su depolamak üzere inşa edilmektedirler. Çoğu barajda, ilkbahar yağmur suları daha sonra kurak yaz aylarında kullanmak üzere biriktirilmektedir. Aynı zamanda biriktirme barajları su tedarik eder veya balıklar ve yaban hayatı için daha iyi bir habitat da sağlamaktadır. Hidroelektrik elektrik üretimine, sulamaya veya sel-baskın kontrolüne yönelik su depolarlar.
  
• 
  Derivasyon barajları (bentleri): Nehir suyunun boşaltım kanalına yönlendirilmesi amacıyla inşa edilir. Suyun hendeklere, kanallara veya diğer taşıma sistemlerine yöneltilmesi işin gerekli basınç veya su seviyesini sağlarlar. Bu kısa barajlar sulama amacıyla ve bir akarsuyu uzak depolama rezervuarına yönlendirmek amacıyla kullanılmaktadırlar.
  
• 
  Taşkın önleme barajları: Su baskınlarını kontrol etmek üzere inşa edilirler.
  
• 
  Heyelan barajları: Heyelan barajları kum, çakıl ve suyun akıntısıyla sürüklenen odun parçalarını ayırmak amacıyla inşa edilmektedir.
  

III.Çevresel Etkiler

III.1.İNŞAAT ÖNCESİ VE İNŞAAT SÜRECİ

İnşaat öncesi ve inşaat faaliyetleri sırasında aşağıda belirtilen çevresel etkiler dikkate alınmalıdır:

III.1.1.Gürültü ve titreşim

• 
  Hafriyat faaliyetleri ve baraj ve setlerin temel inşasında kullanılan jeneratör ve makinelerden kaynaklı gürültü,
  
• 
  Kyalaık alanlarda gerçekleştirilen patlatmalardan kaynaklı gürültü,
  
• 
  Trafikten kaynaklı gürültü (hafriyat toprağının, inşaat malzemelerinin ve ekipmanın nakliyesi),
  
• 
  İnşaat ve delme için kullanılan makinelerden kaynaklı titreşim.
  

III.1.2.Hava kirliliği

• 
  Saha hafriyat çalışmalarından ve tozlu yüzeylerin özellikle de kumlu ve çorak alanların rüzgara maruz kalmasından kaynaklı toz emisyonu,
  
• 
  Ağır inşaat makinelerinden kaynaklı kirleticilerin emisyonu ve sarf malzemelerinin dağıtımından kaynaklı trafik nedeniyle emisyon oluşumu.
  

III.1.3.Atıklar

• 
  İnşaat faaliyetleri sırasında oluşan tehlikesiz katı atıklar (beton, tuğla, çerçeveler, kablolar, teller, hatlar, borular vb.),
  
• 
  İnşaat faaliyetleri sırasında meydana gelen tehlikeli katı atıklar (kullanılmış yağ filtreleri, kontamine temizlik malzemeleri vb.).
  

III.1.4.Toprak

• 
  Hafriyat atığı,
  
• 
  Kaza veya makine arızası sonucu toprak kirliliği,
  
• 
  Zemin sıkışması,
  
• 
  Nehir vadisinde (baraj) veya akışsız arazide toprak işgali/birikimi,
  
• 
  Stabil olmayan yamaçlarda heyelan tehlikesi,
  
• 
  Saha temizliği ve hafriyat faaliyetleri esnasında yağmur ve rüzgar nedeniyle toprak yüzeyinin erozyona uğraması (özellikle meyilli nehir kıyılarında görülmektedir).
  

III.1.5.Su

• 
  Nehir akışının değiştirilmesi,
  
• 
  Hafriyat ve toprak işleri sırasında drenaj desenlerinin değişimi,
  
• 
  Yeraltı su seviyesinde değişiklikler,
  
• 
  Mansaptaki su kaynaklarında ve çalışma sahalarının yakınındaki su kaynaklarında sediman artışı.
  
• 
  Deşarjlar sonucu su kalitesinde bozulma.
  

III.1.6.Diğer etkiler

• 
  Toprak sıkıştırılması, erozyon ve buna bağlı sedimantasyon,
  
• 
  Doğal mevsimsel oluşumlar ve deşarjlar nedeniyle su dengesinde bozulmalar,
  
• 
  Ötrofikasyon, sedimantasyon ve depolama hacmi kapasitesindeki azalmayı önlemek için baraj tabanının ve göl kenarı bitki örtüsünün temizlenmesi,
  
• 
  Çevrenin temizlenmesi, ulaşım yolları ve tüm geçici tesislerden (parklar, şantiyeler vb.) kaynaklı flora, fauna ve ekosistemler üzerindeki etki,
  
• 
  İnsan varlığı ve ağır makine kullanımından kaynaklı gürültünün fauna üzerindeki etkisi,
  
• 
  Batardo inşaatından kaynaklı, nehir ekolojisi üzerindeki etki,
  
• 
  Özellikle baraj doldurulmadan önce, sondaj ve temizleme işlemleri süresince görsel etki,
  
• 
  Arkeolojik alanlar veya kültürel miras alanları, kaliteli nehir yolları ve ilgili peyzaj üzerindeki etki,
  
• 
  Proje alanı yakınlarındaki ırmak kullanımlarının (rekreasyon, balık tutma, yüzme vb.) çalışma süresince askıya alınması,
  
• 
  Emniyet ve inşaat faaliyetleri için gece aydınlatması.
  

III.1.7.Su tüketimi

• 
  Toz kontrolü veya temizlik ve bakım çalışmaları için su kullanımı.
  

III.1.8.Hammadde tüketimi

• 
  Projenin büyüklüğüne, türüne ve karmaşıklığına bağlı olarak inşaat malzemelerinin (ahşap, kaya, metal, kum vb.) kullanımı.
  

III.1.9.Enerji tüketimi

• 
  Makine için yakıt, ve aydınlatma için elektrik tüketimi söz konusudur.
  

III.2.İŞLETME AŞAMASI

III.2.1.Gürültü ve titreşim

• 
  Kanal kapakları, pompalar ve su deşarjından gelen gürültü ve titreşimler,
  
• 
  Trafik ve bakım makinelerinden kaynaklı gürültü.
  

III.2.2.Hava kirliliği

• 
  Araçlardan ve makinelerden kaynaklı gaz emisyonu,
  
• 
  Su kütlesi buharlaşma hızının artması nedeniyle hava neminde artış.
  

III.2.3.Atıklar

• 
  Rıhtımlar, kanallar, borular veya istenmeyen sedimanların birikebileceği başka herhangi bir yerde taranarak temizlenen katı atıklar.
  
• 
  İşletme aşamasında çalışanlardan kaynaklı evsel katı atıklar ve evsel atıksu,
  
• 
  Yakıt, çözücü, yağlama yağları, hidrolik sıvılar vb. tehlikeli atıklar.
  

III.2.4.Toprak

• 
  Kaza veya makine arızası sonucu toprak kirliliği,
  
• 
  Eğimli setlerde, depolama ve deşarj etkisiyle toprak erozyonu.
  

III.2.5.Su

• 
  Barajın bulunduğu yere göre nehir akışında değişik meydana gelmesi,
  
• 
  Yeraltı su seviyesini değiştirebilen, su infiltrasyon düzeyinde ve yeraltı suyu kalitesinde değişiklikler,
  
• 
  Sudaki durgunluk nedeniyle ötrofikasyon,
  
• 
  Depolama, yavaş akış hızı ve düşey gelişmenin bir sonucu olarak baraj su sütununun fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişiklikler,
  
• 
  Düşük çözünmüş oksijen içeriğinin ve daha soğuk suyun boşaltılmasına bağlı olarak mansaptaki biyolojik koşullarda düşüş,
  
• 
  Soğutma sistemlerinden kaynaklı deşarjlara bağlı, su kaynaklarında sıcaklık değişimi,
  
• 
  Soğutma sistemlerinde su kalitesini yönetmek için kullanılan klor, biyosit ve diğer seyreltilmiş kimyasallara bağlı su kirliliği,
  
• 
  Gemilerin ve motorbotların kullanımından kaynaklı barajdaki yakıt ve yağlama yağlarının sebep olduğu su kirliliği .
  

III.2.6.Doğal faktörler

• 
  Su kütlesinin, set erozyonunun ve barajdan yukarı yönde dip sedimantasyonunun toprağı sıkıştırması,
  
• 
  Taşkın alanlarından kaynaklı orman, yaban hayatı yaşam alanı, tarım arazisi ve hatta köyler üzerindeki etki,
  
• 
  Sucul sistemde meydana gelen ekolojik koşullardaki değişimlerin flora, fauna ve ekosistemlere etkisi,
  
• 
  Setin membasında ve mansabında popülasyonların izole edilmesinden kaynaklı balıklar üzerindeki etki (balık göçünün engellenmesi),
  
• 
  Balık merdivenleri ve giriş filtreleri kullanılmasına rağmen türbin bıçakları nedeniyle hayvanların öldürülmesi ve filtre ile biyositlerin kullanılması,
  
• 
  Doğal göletler üzerindeki etkiye ve yeni alanın potansiyel cazibesine bağlı olarak, sulak alan lokasyonlarındaki değişikliklerin faunaya etkisi,
  
• 
  Barajların rekreasyon potansiyeline göre köylere veya nüfus merkezlerine etkisi,
  
• 
  Hizmet yolundan kanaldaki kanal havuzları ve köprülere kıyıların yeni bir bağlantısının ortaya çıkışı.
  

III.2.7.Su tüketimi

• 
  İç akıntı barajlarında, tüm dış akıntı nehir veya kanalın aşağı yönünde sürüklenmektedir,
  
• 
  Akışsız rezervuarlarda iç akıntı bir nehirden, göl veya kuyu sahasından aktarılabilmektedir.
  

III.2.8.Enerji tüketimi

• 
  Set çekilmiş rezervuarlar, dağıtma tesisinden suyu pompalamak ya da depolanmış suyu dağıtma amaçlı pompalamak için enerji tüketimi,
  
• 
  Güvenlik nedeniyle barajların gece aydınlatılması gerektiğinden buna bağlı enerji tüketimi söz konusudur .
  

III.3.KAPAMA / İŞLETMEDEN ÇIKARMA

III.3.1.Gürültü ve titreşim

• 
  Ağır ekipman, sahadaki makineler ile sahadan ekipman ve makine taşınmasından kaynaklı gürültü ve titreşim,
  

III.3.2.Hava kalitesi

• 
  Saha kazı çalışmaları ve tozlu yüzeylerin rüzgara maruz kalması ve/veya trafikten kaynaklı toz emisyonu,
  
• 
  Ekipmanların sökülmesi için kullanılan makinelerden ve yıkım ile hafriyat için kullanılan makinelerden kaynaklı kirletici emisyonu.
  

III.3.3.Atıklar

• 
  Kapama faaliyetleri sonucu açığa çıkan tehlikeli katı atıklar,
  
• 
  Kapama faaliyetleri sonucu açığa çıkan tehlikesiz katı atıklar,
  

III.3.4.Toprak

• 
  Kapama çalışmaları sırasında erozyon ve toprak sıkıştırılması,
  
• 
  Yağlama yağları ve diğer sıvılarla kirlenmiş ekipman gibi tehlikeli atıklardan kaynaklı toprak kirliliği,
  
• 
  Peyzaj restorasyonu jeomorfolojik yenileme ve yeniden bitkilendirme gerektirebilir, ki bu durumda çevre en kısa sürede orijinal durumuna geri dönebilmektedir.
  

III.3.5.Su

• 
  Toprak sıkışması ve bitki örtüsündeki değişiklikler nedeniyle su akışında artış,
  
• 
  Düşük oksijen içeriğine sahip su ve sedimanların aşağı akış yönünde serbest bırakılması,
  
• 
  Baraj yıkıldıktan sonra ani taşma durumu dikkatle kontrol edilmelidir,
  
• 
  Kullanımdan hemen sonra doğal akışın geri kazanımı.
  

III.3.6.Diğer etkiler

• 
  Sökme sırasında yaşanan geçici sıkıntılar, baraj yıkıldığında ve nehir orijinal koşullara döndüğünde telafi edilmekte, flora ve fauna tekrar eski haline dönebilmektedir.
  
• 
  Akışsız rezervuarların sökülmesi, nehirle doğrudan bağlantıları olmadığından çevresel açıdan daha kolaydır. Arazi kullanımını değiştirmek için iç akış durdurularak göl tamamen sökülebilmektedir.
  

IV.Özet

Baraj ve göletlere ilişkin başlıca çevresel etkiler aşağıdaki gibidir:

• 
  su kalitesinde değişiklik ve sediman artışı,
  
• 
  sucul ve karasal flora-fauna üzerindeki etkiler,
  
• 
  Kamulaştırma ve yeniden yerleşim.