Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin hədislər işığında şərhi

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə Haşim b. Abdullah, Seriyy Becelinin bu sözlərini nəql edir: "Ona "Onlara verdiyinizin bir qisimini ələ keçərmək üçün qadınlara nəşr/təzyiq etməyin" ayəsinin mənasını soruşdu. Bu mövzuda bəzi sözlər nəql etdikdən sonra belə dedi: "Nebtilerin [avam xalqın] etdikləri kimi. Onlar bərabər/yoldaşı ölmüş qadının başına bir paltar örtün tərəfindən onu sahiblənmiş olardı, o qadın artıq başqası ilə evlənə bilməzdi. Bu ənənə cahiliyyə dövründə etibarlı idi." (c. 1, s. 229, h: 66)

Təfsir-ul Qummuda iştirak etdiyinə görə Əbu Carud, İmam Misin "Ey inananlar! Qadınların mallarını zorla/məcbur et miras almanıq sizə halal deyil." [olaraq tərcüməsini etdiyimiz] ayə haqqında belə dediyini nəql edir: "Cahiliyyə dövrünün Ərəbləri arasında və yeni Müsəlman olmuş bəzi Ərəb qəbilələrində bir adamın yaxını öldüyündə əgər bərabər/yoldaşı varsa paltarını başına örtər, beləcə vaxtilə yaxınının ödədiyi mehir ilə qadınla evlənməyə də varis olardı. Ölən adamın malına varis olduğu kimi, qadınla nikaha da varis olardı.

Əbu Kays b. Eslet ölüncə oğulu Muhsin, atasının bərabər/yoldaşının başını paltar ilə örtdü. Beləcə adı Kebişe mindi Muammer b. Məbəd olan qadın miras yolu ilə nikahlı bərabər/yoldaşı oldu. Sonra qadını buraxdı. Nə onunla əlaqəyə girdi, nə dolanışığını təmin etdi.

Bunun üzərinə qadın Peyğəmbərimizə gələrək 'Ya Rəsulullah, bərabər/yoldaşım Əbu Kays öldü, arxasından oğulu nikahıma varis oldu. İndi nə mənimlə birlikdə olur, nə dolanışığımı təmin edir və nə ailəmin yanına getməm üçün məni sərbəst buraxır' dedi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) qadına 'Sən indi evinə get. Əgər Allah sənin haqqında bir mesaj göndərsə mən sənə bildirərəm.' dedi. Bunun üzərinə "Keçmişdə olanlar xaric, atalarınızın evləndiyi qadınlarla evlənməyin. Çünki bu, bir fahişəlik və nifrət tələb edən bir pislik və çirkin bir yoldur." ayəs(n)i endi. Ayənin gəlməsi üzərinə qadın ailəsinin yanına getdi. Lakin Mədinə də eynilə Kebişe kimi miras yolu ilə evlənmiş başqa qadınlar da vardı. Onun fərqi ərinin oğulu tərəfindən miras alınması idi. Uca Allah bunun üzərinə o biri qadınları da əhatə edəcək ümumilikdə mənas(n)ı olan "Ey inananlar! Qadınları(n mallarını) zorla/məcbur et miras almanıq sizə halal deyil." ayəsini endirdi." (c. 1, s. 134)

Mən deyərəm ki: Bu son rəvayətdə məna baxımından qarışıqlıq vardır. Gərək bu hekayə, gərəksə bu ayənin onun haqqında endiyi, Əhli Sünnə kanalından gələn bir neçə rəvayətdə də ifadə edilir. Tək bu rəvayətlərin hamısı və ya çoxu "Ey inananlar! Qadınları(n mallarını) zorla/məcbur et miras almanıq sizə halal deyil." ayəsinin bu hekayə ilə əlaqədar olaraq endiyini ifadə edirlər. Halbuki ayənin axışının buna əlverişli olmadığını daha əvvəl açıqlamışdıq.

Bununla birlikdə bu hekayənin doğru olduğu, ayənin müəyyən nisbətdə onunla və ayənin endiyi sırada Ərəblər arasında etibarlı olan söz mövzusu ədəd/adətlə əlaqəli olduğu şübhəsizdir. Bu mövzuda güvəniləcək son söz, daha əvvəl etdiyimiz şərhdir.

Mecma-ul Bəyan təfsirində "Açıq-aşkar bir ədəbsizlik etmədikcə..." ayəs(n)i haqqında belə deyilir: "Bu ayəs(n)i bütün günahları ehtiva edəcək ümumilikdə şərh etmək ən yaxşısıdır. İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilən görüş də budur." (c. 3, s. 24)

əl-Burhan təfsirinə görə Şeybani bu ayələ əlaqədar olaraq belə deyir: "Ayədəki "fahişə" sözü zina mənasını verər. Əgər kişi bərabər/yoldaşının zina etdiyini öyrənsə, ondan fidyə ala bilər və bu görüş İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilmişdir." (c. 1, s. 355)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cəririn Cabir kanalıyla tahriç etdiyi belə bir rəvayətə yer verilər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Qadınlar mövzusunda Allahdan qorxun. Siz onları Allahın əmanəti olaraq al/götürdünüz. Allahın sözü ilə ədəb yerlərini özünüzə halal etdiniz. Sizin onlar üzərindəki haqqınız evlərinizə istəmədiyiniz kəsləri al/götürməmələridir. Əgər bunu etsələr bunları sərt olmayacaq şəkildə döyün. Onların ənənəyə uyğun bəslənmələrini və geyinmələrini təmin etmək sizin onlara qarşı vəzifənizdir."

Yenə eyni əsərdə İbni Cəririn İbni Ömərdən Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Ey insanlar, qadınlar sizin yanınızda məhbus kimidirlər. Onları Allahın əmanəti olaraq al/götürdünüz. Allahın sözü ilə ədəb yerlərini özünüzə halal etdiniz. Sizin onlar üzərində haqqlarınız vardır. Bu haqqlarınızdan biri yataqlarınıza heç kimi al/götürməmələri və qanuni əmrlərinizə qarşı gəlməmələridir. Bunları etdikləri təqdirdə onların ənənəyə uyğun bəslənmələrini və geyimlərini təmin etməklə vəzifəlisiniz." (c. 2, s. 132)

Bu rəvayətlərin mənalarını açıqlığa qovuşduran məlumatlar daha əvvəl verilmişdi.

əl-Kafi adlı əsərdə və Təfsir-ul Ayyaşidə verilən məlumata görə "Onlar sizdən çox möhkəm bir söz al/götürmüşlər idi." ayəs(n)i haqqında İmam Mis (ə.s) belə deyir: "Bu söz, nikah axdını bağlayan sözdür..." (Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 229, h: 68)

Mecma-ul Bəyan təfsirində belə deyilir: "Çox möhkəm söz, nikah axdı əsnasında qadını ya qanuni şəkildə tutacaqlarına və ya yaxşılıqla buraxacaqlarına dair kişilərdən alınan təəhhüddür. İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilən görüş də budur."

Mən deyərəm ki: Bu məna İbni Abbas, Katade, İbni Məliyə kimi köhnə təfsirçilərdən nəql edilmişdir. Ayə bu mənas(n)ı rədd etməz. Çünki bu, qadınlar üçün kişilərdən alınmış bir təəhhüd olma xüsusiyyəti daşıyan bir hökmdür. Hərçənd bundan daha diqqətə çarpan olan, "çox möhkəm söz"dən evlənərkən edilən axdın nəzərdə tutulmuş olmasıdır.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində bildirildiyinə görə Zubeyr b. Subay, Muveffekiyat adlı əsərdə Abdullah b. Mus'ab'ın belə dediyini nəql edir: "Ömər 'Qadınlara qırx evkiyeden çox mehir verməyin. Kim daha çox mehir versə, çoxu xəzinəyə köçürüləcək.' Qadının biri 'Belə etməyə haqqın yox' dedi. Ömər 'Nə üçün?' deyə soruşduqda, qadın "Çünki uca Allah 'Onlardan birinə yüklü miqdarda mal (mehir) vermiş olsanız belə...' buyurur' dedi. Bunun üzərinə Ömər 'Qadın doğrunu tapdı, kişi isə səhv etdi' dedi." (c. 2, s. 133, Beyrut nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Eyni əsərdə bu rəvayəti Abdurrezzak və İbni Mün-zir, Əbdürrəhman Seləmidən nəql etmişlər. Ayrıca Səid b. Mensur və Əbu Yala da yaxşı bir isnad zənciri ilə eyni rəvayəti Mesrukdan nəql etmişdir. Bu kanaldan gələn rəvayətdə "qırx evkiyə" yerinə "dörd yüz/üz dirhəm" ifadəsi istifadə edilmişdir. Bunların yanında eyni əsərdə bu rəvayət, Səid b. Mənsur və ABŞ b. Hamid kanalı ilə Bəkr b. Abdullah Mu-zenidən də nəql edilmişdir. (c. 2, s. 133) Bu hədislər məzmun baxımından bir-birlərinə yaxındırlar.

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində verilən məlumata görə İbni Cərir, İkrimenin "Atalarınızın evləndiyi qadınlar ilə evlənməyin" ayəs(n)i haqqında belə deyir: "Bu ayə Esletin oğulu Əbu Kays haqqında endi. Əbu Kays atası Esletin bərabər/yoldaşı Ümmü Ubeyd b. Damaranı miras yolu ilə nikahına al/götürmüşdü. Ayrıca Esved b. Xələf haqqında endi. Bu şəxs, atası Xələfin bərabər/yoldaşı olan Əbu Talha b. Abduluzza b. Osman b. Abduddarın qızını miras yolu ilə nikahı altına almışdı. Yenə Fahıta binti Esved b. Muttalib b. Esed haqqında endi. Bu qadın Umeyye b. Xələfin bərabər/yoldaşı idi. Adam ölüncə oğulu Safvan qadını nikahı altına aldı. Bunların yanında Menzur b. Rubab haqqında endi. Bu şəxs atası Rubab b. Yesəyərin dul bərabər/yoldaşı olan Məliyə binti Xaricəni nikahı altına almışdı." (c. 2, s. 134)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində verilən məlumata görə İbni Saad, Məhəmməd b. Kaab b. Kurazinin belə dediyini nəql edir: "Cahiliyyə dövründə bir kişi ölüb də arxada dul bir bərabər/yoldaş buraxınca adamın oğulu onunla əlaqədar olaraq daha çox haqq sahibi sayılardı. Bunu edə bilmək üçün qadının onun anası olmaması lazım idi. O zaman, istəsə onu anası olmaması şərtiylə onu öz nikahı altına alardı və ya onu dilədiyi kimsə ilə evləndirərdi. Əbu Kays b. Eslet ölüncə oğulu Muhsin, atasının dul bərabər/yoldaşını nikahı altına aldı. Lakin nə dolanışığını boynuna götürdü, nə də özünə mirasdan pay verdi. Bunun üzərinə qadın Peyğəmbərə (s. a. a) gələrək vəziyyətini izah etdi. Peyğəmbər, özünə "İndi evinə dön. Ümid edirəm ki, Allah haqqında bir hökm endirər." dedi. Arxadan "Atalarınızın evləndiyi qadınlar ilə evlənməyin..." ayəs(n)i ilə "Qadınları zorla/məcbur et miras almanıq sizə halal deyil." ayəs(n)i endi." (c. 2, s. 134)

Şiə kanalıyla nəql edilən eyni məzmuna sahib rəvayətlərə daha əvvəl yer vermişdik.

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak edən məlumata görə, İbni Cərir və İbni Münzir, İbni Abbasın belə dediyini nəql edirlər: "Cahiliyyə dövrü Ərəbləri, atanın dul bərabər/yoldaşı ilə evlənmə və iki bacıs(n)ı eyni anda nikah altında saxlama kimi iki tətbiq xaricində uca Allahın haram etdiyi evlilikləri özləri də haram sayırdılar. Bunun üzərinə uca Allah "Atalarınızın evləndiyi qadınlar ilə evlənməyin" və "Və iki bacıs(n)ı bir yerdə evləndirməniz də haram qılındı." ayələrini endirdi." (c. 2, s. 134)

Bu mənada daha başqa rəvayətlər də vardır.







23- Sizə (bunlar) haram qılınmışdır: Analarınız, qızlarınız, bacılarınız, bibi/hələləriniz, xalalarınız, qardaş qızları, bacı qızları, sizi əmizdirən süd analarınız, süd bacılarınız, qadınlarınızın anaları (qayınanalarınız), özləriylə birləşdiyiniz bərabər/yoldaşlarınızdan doğulub evlərinizdə və himayəniz altında olan ögey qızlarınız, -əgər onlarla birləşməmişsənizsə, (qızlarını al/götürmənizdə) sizə bir günah yoxdur.- Öz sulbünüzden olan oğullarınızın bərabər/yoldaşları və iki bacıs(n)ı birlikdə almanıq; ancaq keçmişdə olanlar xaric. Allah, heç şübhəsiz bağışlayan və əsirgəyəndir.



24- Sahib olduğunuz nökərlər müstəsna evli qadınlar (ilə evlənməniz) də haram qılınmışdır. Allahın fərz etdiyi hökmlərə bağlı qalın. Bunun xaricində qalanı iffətli olmaq, zina etməmək üzrə mallarınızla axtarışınız sizə halal qılındı. O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, (ona qarşılıq kəsilən) ödənişlərini bir fərz olaraq (qərarlaşdırılmış şəkildə) verin. Mehir seqmentindən sonra, (ödəniş və ya müddət barəsində) qarşılıqlı razılaşmanızda sizə bir günah yoxdur. Allah, heç şübhəsiz biləndir, hikmət sahibidir.



25- İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə (maliyyə baxımdan) gücü çatmayan kimsə, (siz Müsəlmanların) sahib olduğunuz nökərlərinizdən evlənsin. Allah sizin imanınızı, ən yaxşı biləndir. Bəziniz bəzinizdəndir (insanlıqda bərabərsiniz). O halda onlarla iffətli olmaları, zina etməmələri və gizli dostlar tutmamaları şərtiylə sahiblərinin icazəsiylə evlənin və mehirlerini ənənəyə uyğun olaraq verin. Əgər evləndikdən sonra, fahişəlik etsələr, onlara azad qadınlara veriləcək cəzanın yarısı tətbiq olunar. Bu, içinizdən çətinlik və günaha düşəcəyindən qorxanlar üçündür. Səbr etməniz isə, sizin üçün daha xeyirlidir. Allah bağışlayan və əsirgəyəndir.



26- Allah sizə (hökmləri) açıqlamaq və sizi, sizdən əvvəlki (yaxşı)lerin yollarına və qanunlarına çatdırmaq və rəhmətiylə dönüb tövbələrinizi qəbul etmək istər. Allah biləndir, hikmət sahibidir.



27- Allah, rəhmətiylə sizə dönüb tövbələrinizi qəbul etmək istər; halbuki şəhvətlərə (ehtiraslara) uyanlar isə, sizin böyük bir pozğunluğa düşmənizi istəyərlər.



28- Allah sizdən yüngülləşdirmək istər; (çünki) insan zəif yaradılmışdır.