Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Bunun xaricində qalanı... sizə halal qılındı." Cümlənin orijinalında "maverae" sözündə yalnız ağıllı olmayan varlıqlar üçün istifadə edilən "ma" ədatının istifadə edilməsindən, bunun yanında tək və müzekker üçün istifadə edilən işarə ədatına ("zalike" sözünə) yer verilməsindən və yenə daha sonrakı "mallarınızla axtarışınız" ibaresinden, ulama ədatı olan "ma" və adı işarələ "analarınız... haram qılındı." cümləsində gizli olan şeyin nəzərdə tutulduğu aydın olur. Bu gizli şey, qadağan etmənin mövzusu olan cinsi əlaqə, əldə etmə və bənzəri bir mənadır. Buna görə cümlənin mənas(n)ı "Sizə sayılanların xaricindəkiləri əldə etməniz halal qılındı" şəklindədir. Bu əldə etmə, sayılan on beş zümrə xaricindəkiləri ya nikah yolu ilə ya nökər əldə etmə yolu ilə əldə et/ət-mek deməkdir. O zaman "mallarınızla axtarışınız" ifadəsinin "Bunun xaricində qalanı (bunun xaricindəki birləşmələr)... sizə halal qılındı" ifadəsindən əvəz olması qaydalara tamamilə uyğun olar.

Təfsirçilərin bu cümlə ilə əlaqədar çaşdırıcı təfsirlər etdikləri nəql edilmişdir. Məsələn bir təfsirçi, "maverae zalikum" ifadəsini, "Bunlar xaricindəki yaxın qohumlarınız sizə halal qılındı." şəklində təfsir etmişdir. Başqa bir təfsirçi bu ifadəni: "Beş dənədən aşağı ədəddə qadınla evlənmək sizə halal qılındı. Bu da dörd və daha azıdır. Bunları nikah yolu ilə mallarınızla əldə etməyə işiniz sizə halal qılındı." şəklində təfsir etmişdir. Bir başqa təfsirçi də eyni ifadəni "Bunların xaricində qalan əlinizdəki nökərlər sizə halal qılındı." formasında təfsir etmişdir. Bir başqa alim də bu ifadəni "Dörddən çox olmama şərtiylə sayılan qadağan qadınların xaricindəki qadınları evləndirmə və ya nökər əldə etmə yolu ilə mallarınızla əldə etməniz sizə halal qılındı." şəklində açıqlayır.

Bu təfsir formaları əsassızdır. Ayədə istifadə edilən sözlərdə bunlara bağlı dəlil yoxdur. Üstəlik hamısında "ma" ədatının ağıllı varlıqlar üçün istifadə edildiyi nəzərdə tutulur ki, az əvvəl söylədiyimiz kimi bunun heç bir dayağı yoxdur. Üstəlik bu ayədə əldə edilməsi haram olan qadın zümrələri açıqlanmaq istənir. Məqsəd nikah altında nə qədər qadın saxlamanın haram olduğunu bildirmək deyil. Buna görə bərabər/yoldaş sayını bu ayəyə yükləmənin heç bir səbəbi yoxdur. Doğrusu budur ki, bu cümlədə daha əvvəl ki iki ayədə sayılanların xaricində qalan qadınların ya nikah və ya nökər əldə etmə yolu ilə əldə edilmələrinin caizliyi açıqlanmaq istənir.

"İffətli olmaq, zina etməmək üzrə mallarınızla axtarışınız" Bu ifadə, "maverae zalikum=bunun xaricində qalanı" ifadəsindən əvəz və ya ətfi bəyandır. Bu ifadədən söz mövzusu qadınları əldə etmənin və onlarla əlaqədə ol/tapılmanın qanuni yollarının nə olduğu ortaya çıxır. Belə ki, "Bunun xaricində qalanı... sizə halal qılındı." ifadəsinin ehtiva etdiyi üç yol var. Bunlar nikah, nökər əldə etmə və zinadır. "iffətli olmaq... üzrə mallarınızla axtarışınız" ifadəsi ilə zina işləmək qadağan edilir və yalnız nikah ilə nökər əldə etmə qəşənglərinin halal olduqları vurğulanır. Sonra "mal ilə axtarış/arama" əməliyyatı gündəmə gətirilir. Bu, nikahda onun təməl şərtlərindən biri olan mehir və ödəniş, nökər əldə etmə də isə, bu işin əksəriyyətlə əldə etmə yolu olan əvəzdir. O zaman ayənin mənas(n)ı belə şərh oluna bilər: Sayılanlar xaricindəki qadınları əldə etmək və onlarla əlaqədə ol/tapılmaq maliyyə xərcləmədə ol/tapılmaq surətiylə sizə halal qılındı. Bu maliyyə xərcləmə qadınları zina deyil də evləndirmə yolunda və ya nökərləri satın almaq üçün edilər.

Bundan aydın olur ki, "muhsinine ğayre musafihine" ifadəsindəki "lütfkarlıq" sözü, evlənmişlik və azad olma mənasında deyil, iffətli olma mənasındadır. Çünki ayədəki "malla axtarış/arama" həm evləndirməyə, həm də nökər əldə etməyə şamildir. Bunu yalnız evləndirmə ilə məhdudlaşdırıb "lütfkarlıq" anlayışını evlənmişlik mənasına almanın dəlili yoxdur. "Lütfkarlıq" sözünü iffətlilik mənasında istifadə etmək demək, qadınlarla əlaqədən uzaq dayanmaq demək deyil ki, bu sözün bura uyğun gəlmədiyi deyilə bilsin. Tərsinə buradakı iffətli olmaqdan məqsəd hər hansı bir şəkildə fahişəliyə yönəlməyərək yalnız Allahın halal etdiyi ilə kifayətlənmək, nəfsi Allahın haram etdiyi yollardan saxlamaqdır. Allahın halal etdiyi yollar/göndərər, insanın quruluşunda və fitrətində ona istiqamətli meyl buraxdığı doğrudan faydalanma barəsində, bilinən və alışıla gələn yollardır.

Bu şərhlərimiz "ən/en tebteğu biemvalikum=mallarınızla axtarışınız" ifadəsinin, başında məqsəd mənas(n)ı daşıyan bir "lam" hərfi və ya o mənada bir şey fərz edərək əslində "li-tebteğu" yəni axtarmaq üçün və ya "iradədə ən/en tebteğu" yəni axtarmaq istəyərək kimi mənalara çəkmənin səhv olduğunu ortaya qoyar. Çünki "ən/en tebteğu=aramanız" ifadəsinin məzmunu "bunun xaricində qalanı" ifadəsinin məzmunu ilə eyni məqsədlidir. İkinci ifadə birincisinə söykənən və onun üçün nəzərdə tutulmuş deyil. Bu xüsus açıqdır.

Başqa bir səhv görüş də bir təfsirçinin bu mənanı verən şərhidir: Ayədəki iffətsizlikdən məqsəd, kişinin spermasını Allahın qoyduğu məqsədi güdmədən axıtmasıdır. Bu elə bir məqsəddir ki, Allah insanın fitrətində şəhvət iç motivini bu məqsəd üçün qoymuşdur. Məqsəd ailə yuvası meydana gətirmək, nəsili davam etdirmək və uşaq etməkdir. İffətsizlik bu olunca, onun əleyhdarı olan ayədəki "lütfkarlıq" isə, artıma və nəsili çoxaltma məqsədli davamlı evlilik demək olar. Buna diqqət yetirin.

Mən bu təfsirçinin nə demək istədiyini anlamış deyiləm. Çıxardığım tək budur ki, bu kimsə araşdırma üsulunu qarışdırmışdır. Yəni, qanunun hikməti deyə adlandırılan hökm dayağını araşdırmaq ilə hükümün özünü araşdırmağı bir-birinə qarışdırmışdır. Bunun nəticəs(n)i olaraq qəbul edilə bilməyəcək gərəkləri, qəbul etmək məcburiyyətində qalmışdır.

Bu iki araşdırmadan biri olan dayağa bağlı araşdırma, ağılıdır. Ö-bürü olan şəri hökmə, bu hökmün mövzusuna, əlaqədar olduğu şeyə, şərtlərinə və maneələrinə bağlı araşdırma isə ləfzi və şifahidir; genişliyi və darlığı, şəriət tündçünün şifahi şərhinə bağlıdır. Bütün şəriət hökmlərinin məsləhətə və gerçək dayaqlara bağlı olduğundan şübhəmiz yoxdur. Bu hökmlərdən biri olan evlənmə hökmünün qanuniləşməsi də obyektiv faydaya və gerçək dayağa bağlıdır. Bu çıxar və dayaq, çoxalmaq və törəməkdir.

Bilirik ki yaradılış nizamı, insan növündən fərdlərin davamlılığı yolu ilə insan növünün davamlılığını istəmişdir. Bu davamlılıq Allahın diləməsi ilə məhduddur. Bu məqsədə çata bilmək üçün insan bünyəsi artıma cihazı ilə təchiz edildi. Bu cihaz insandan ayırdığı parçaları köhnə insanın yerini al/götürəcək yeni bir insan olaraq yetişdirir. Beləcə növün zənciri kəsilməz olaraq uzanıb gedir. Bu cihazı işə və çıxarmağa sövq etmək üçün də insan bünyəsinə şəhvət gücü yerləşdirildi. Bu gücün təsiri ilə kişi ilə dişinin hər biri o birisinə qarşı maraq duyar, bir-birinə sahib olub əlaqə yaratmaq üzrə bu gücün çəkilişi dövrəyə girər. Sonra bu iş ağılla yetkinliyə qovuşar. Ağıl, yaradılış nizamının etina etdirdiyi bu yolun pozulmasını, səhvə batmasını önləyər.

Xilqət nizamı funksiyas(n)ı mövzusunda vasvası, insan növünün davamlılığından ibarət olan məqsədi mövzusunda israrlıdır. Amma bu vasvasılığın eynisini kişi ilə dişi arasındakı əlaqələrdə və insan zümrələrində görəməyik. Bu yaradılış məqsədinə çatma əzmi fərdlərdə davamlı olaraq görülməz, ancaq əksəriyyətlə bir ilk addım olaraq görülər. Buna görə hər evlilik uşaq etməyə çatdırmaz. Hər cinsi əlaqə üçün də eyni şey deyilə bilər. Hər cinsi əlaqə meyli, bu nəticəs(n)i meydana gətirməz. Hər kişi, hər qadın və hər evlilik zəruri olaraq bu zövqə çatmaz və uşaq əldə etmə arzusuna çatmaz. Bunlar ancaq əksəriyyətlə görülə biləcək inkişaflardır.

Yaradılış cihazı insanı evlənməyə çağırar. Məqsədi, şəhvət yolu ilə çoxalmaqdır. İnsana bağışlanmış olan ağıl isə bu istəyə nəfsin qorunmasını və çəkinməsini əlavələr. Bu çəkinmə, həyatın xoşbəxtliyini pozan, ailələrin təməllərini yıxan/yuyun və nəsilin çoxalmasının önünü kisən fahişəlikdən və zinadan qaçınmaqdır.

Bu birləşmiş fayda, yəni uşaq əldə etmə faydası ilə fahişəliyin sızmasını maneə törətmə faydası, İslamda evliliyin təməli olan, əksəriyyətə söykənən dayaqdır. Tək əksəriyyətlə olma vəziyyəti dayağın hökmlərindəndir. Mövzuları üçün qon/qoyulmuş olan hökmlər isə, yalnız davamlı olmağı qəbul edərlər, əksəriyyətə söykənən olmaqla kifayətlənməzlər.

"Evlənmə və ya cinsi əlaqə caiz olub olmama baxımından məqsədə və dayağa bağlıdırlar." demək doğru deyil. Belə düşünmənin davamı belə gəlir: Uşaq əldə etmə niyyəti ilə edilməyən evlilik caiz deyil. Sonsuz cütlərin evlilikləri caiz deyil. Aybaşı olmayan yaşlı qadınlarla evlənmək caiz deyil. Kiçik yaşdakı qızlarla edilən evlilik caiz deyil. Zina edən kişinin evliliyi caiz deyil. Hamilə qadın ilə cinsi əlaqədə ol/tapılmaq caiz deyil. Sperma axıtmadan ediləcək əlaqə caiz deyil. Ailə yuvası meydana gətirmədən evlilik etmək caiz deyil. ...caiz deyil. ...caiz deyil.

Əslində nikah, qadın ilə kişi arasında qanuni bir sünnədir. Onun davamlı hökmləri vardır. Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi bu qanuni sünnələ cəmiyyətlə əlaqədar əksəriyyət üzrə qurulu/təşkilatı bir məsləhət qorunmaq istənmişdir. O halda, dayağının reallaşıb reallaşmamasına bağlı olan və dayağı reallaşdırmayan evli fərdləri və ya evlilik hökmləri maneə törədiləcək olan bir qanuni sünnəs(n)i etibarlı etmək mənasızdır.

"O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin." Bildiyim qədəriylə ayənin orijinalındakı "bihi" əvəzliyi, "Bunun xaricində qalanı... sizə halaldır." ifadəsinin dəlalət etdiyi şeyə dönür. Bu da "neyl=ulaşmak" və ya o mənanı verən vəziyyətdir. O zaman ayənin başındakı "ma" ədatı vaxt bildirmək üçün və "minhunne" ifadəsi, "hisdəmdə idim" ifadəsi ilə əlaqəli olar. Belə olunca bu ifadənin mənas(n)ı 'Nə vaxt mütə edərək onlardan faydalandınızsa, ödənişlərini fərz olaraq verin." formasında olar.

Bunun yanında ayədəki "ma" ədatının mevsule və "hisdəmdə idim" ifadəsinin sıla cümləsi, "bihi əvəzliyinin adı mevsule dönük olması və "minhunne" ifadəsinin mevsulun şərhi olması da mümkündür. O zaman məna "Özlərindən faydalandığınız qadınların ödənişlərini fərz olaraq verin." şəklində olar.

"Femestamtaydım" cümləsi daha əvvəlki ifadəylə əlaqədar bir detallandırmadıyar. Çünki başında bu mənas(n)ı verən "fa" hərfi vardır. Bu cümlə heç şübhəsiz parçanı bütünə, cüzini külliyyə söykəyən bir detallı şərhdir. Çünki "iffətli olmanız və zina etməmək üzrə mallarınızla axtarışınız" ifadəsi, yuxarıda açıqlandığı üzrə, həm nikahlıda, həm də nökərdə çatılan şeyi ehtiva edir. Belə olunca, "O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ifadəsini bir əvvəlki cümləyə uzadılma etmək, parçanı bütünə və ya bəzi cüzi hissələri, hissələrə ayrılmış küllü və bütünə bağlamaq növündən olar.

Bu detallandırma üslubu, Quranda çox istifadə edilər. Məsələn bu ayələr kimi: "Saylı günlərdə oruc tutmanız fərz qılındı. O halda içinizdən kim xəstə və ya yolçu olsa, tuta bilmədiyi günlər sayın tərəfindən sonrakı günlərdə oruc tutar." (Bəqərə, 184) "Dində məcbur etmə yoxdur. Düzgünlük ilə pozğunluq bir-birindən ayrılmışdır. O halda kim tağutu rədd edərək Allaha inansa qopmaz bir qulpa yapışmış olar." (Bəqərə, 256)

Ayədə haqqında danışılan "faydalanma" ilə mütə nikahının nəzərdə tutulduğu şübhəsizdir. Çünki bu ayə Mədənidir və Peyğəmbərimizin hicrətdən sonrakı dövrünün ilk yarısında enən Nisa surəsinin ayələrindən biridir. Nisa surəsinin ayələrinin çoxu bu söylədiklərimizin dəlilidir. Bu nikah, yəni mütə nikahı bu dövrdə Müsəlmanlar arasında qüvvədə və tətbiqdə idi. Bunda şübhə yoxdur. Rəvayətlərin hamısı bunun mübahisə/müzakirəsiz bir gerçək olduğunu ortaya qoyur. Bu tətbiqi ortaya qoyan İslam olsun və ya olmasın, bunun Peyğəmbərimizin gözü və qulağı qarşısında icra edildiyi şübhəsizdir. Tətbiqin adı bu, yəni mütə idi. Ondan bu adla danışılardı. Buna görə "O halda, nə vaxt onlarla... ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ifadəsi, qətiliklə bu mənada qəbul edilməsi, ondan bu məna çıxarılması qaçınılmazdır. Eynilə Quranın enişi əsnasında Müsəlmanlar arasında etibarlı olan digər ənənələr və adətlərdə olduğu kimi. Bu ənənələr və adətlər bilinən, məşhur adları ilə xatırlanırdılar. Bu adlarla əlaqədar hökm ehtiva edən bir ayə enincə bu ayələrdə keçən adlar məşhur mənalarında alınardılar. Gələn hökm istər təsdiqləmə, istər rədd, istər əmr etmə, istər qadağan etmə formasında olsun maraq/əlaqəsi olduğu adların əsl lüğət mənaları ilə əlaqələndirilməzdi.

Məsələn həcc, alış-veriş, faiz, qar/qazanc, qənimət və bu növdən olan anlayışlar kimi. Heç kim lüğət mənasını irəli sürərək Beytullahı ziyarət etmənin, oranı nəzərdə tutmaq demək olduğunu iddia edə bilməz. Sayılan digər anlayışlarda da vəziyyət belədir. Yenə Peyğəmbərimiz (s. a. a) tərəfindən ortaya qoyulan, arxasından məşhur şəkildə istifadə edilərək sonunda şəriətdəki adı ilə bilinər hala gələn namaz, oruc, zəkat, həcci temettü kimi şəriət anlayışlarında da eyni qayda etibarlıdır. Bu anlayışları ifadə edən sözlər, şəriət tərəfindən və ya şəriət bağlıları tərəfindən qətiliklə söz mövzusu mənalara bağlandıqdan sonra onları lüğətlərdəki mənalarına çevirmənin imkanı yoxdur.

Buna görə ayədə haqqında danışılan faydalanmağı mütə nikahı mənasına al/götürmək zəruridir. Çünki bu ayənin endiyi sıralarda bu əlaqə növünün Ərəblər arasında istifadə edilən adı bu idi. Bu, belədir; daha sonra mütə nikahının ayələ və ya sünnələ neshedildiğini söyləyək və ya söyləməyək fərq etməz; çünki bu, yerində araşdırılması lazım olan ayrı bir mövzudur. Sözün qisası, bu ayədən aydın olan şey mütə nikahının hökmüdür. Səhabə və təbiin qurşağına mənsub köhnə dövr təfsirçilərdən nəql edilən şərh də budur. İbni Abbas, İbni Məsud, Ubeyy b. Kaab, Katade, Mucahid, Suddi, İbni Cubeyr, Həsən vs. kimi. Bu şərh Əhli Beyt İmamlarının da fikiridir.

Edilən şərhlərdən mövzuyla əlaqədar bəzi təfsirçilərin etmiş olduğu şərhin əsassız olduğu ortaya çıxır. Şərh budur: "Buradakı hisdimdədən məqsəd, evlənməkdir. Çünki nikah əlaqəsi qurmaq qadından faydalanmağa istiqamətli bir tələbdir." Bir təfsirçi də "hisdəmdə idim" ke-limesindeki "sin" və "də" hərflərinin təkid üçün olduğunu və sözün mənasının 'temettaydım" formasında olduğunu iddia etmişdir.

Adı çəkilən görüşün əsassızlığının dəlili budur ki; Ərəblər arasında mütə nikahının bu adla yayılması və bilinməsi bu sözü eşidənlərin onu lüğət mənasında qəbul etmələrinə imkan tanımaz.

Ayrıca sözə verilən mənanın doğru olduğu, tələb mənasının daimi nikah ilə uyğun gəldiyi və "istəkdə idim" sözünün "temetta'tum= faydalandığınız" mənasını verdiyi fərz edilsə belə, bu ifadə "onlara ödənişlərini verin." formasındakı nəticə cümləsi ilə uyğun gəlməz. Çünki me-hir, nikah axdı etməklə fərz olar. Evlilik təklif etməyi, əqd etməyi, oynaşmağı, cinsi əlaqəni vs. şeyləri də əhatəsinə al/götürdüyünü qəbul etdiyimiz faydalanma tələbinə və eynilə faydalanmağa da söykən/dözməz. Mihrin yarısı nikah axdı ilə, o biri yarısı da cinsi əlaqə ilə fərz olar.

Üstəlik bu ayədən əvvəl enən ayələr, müxtəlif detalları ilə mehir vermənin lazımlılığını geniş şəkildə izah etmişlər. Bu lazımlılığı təkrar izah etmənin mənas(n)ı yoxdur. Söz mövzusu ayələr bunlardır: "Qadınların mehirlerini (Allah tərəfindən) bir hədiyyə olaraq verin." (Nisa, 4) "Əgər bir bərabər/yoldaşınızı buraxıb da yerinə başqa bir bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz, onlardan birinə yüklü miqdarda mal (mehir) vermiş olsanız belə, ondan heç bir şeyi geri al/götürməyin." (Nisa, 20) "Qadınlara toxunmadan və ya mehirlerini kəsmədən qadınları boşasanız, sizə bir günah yoxdur. Lakin onları faydalandırın; zəngin olan öz gücü, darda olan da öz gücü nisbətində... Əgər onlara mehir kəsər də toxunmadan boşasanız, kəsdiyinizin yarısını verin..." (Bəqərə, 236-237)

Bir təfsirçi bu ayənin, yəni "O halda... ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ayəsinin təkid (gücləndirmə) məqsədli olduğunu irəli sürmüşdü. Bu şərhə veriləcək cavab budur: Bu ayənin əvvəlindəki ayələr, xüsusilə "əgər bir bərabər/yoldaşı buraxıb yerinə bir başqa bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz..." ifadəsindən sonra iki ayəyə qədər iştirak edən qisimi son dərəcə qəti və vurğulamalı ifadələr daşıdıqları üçün bu ayənin onları gücləndirmə məqsədi daşımasına səbəb yoxdur.

Nesih məsələsinə gəlincə; bəziləri bu ayənin "Onlar ki, ədəb yerlərini qoruyarlar. Tək bərabər/yoldaşları və sahib olduqları (nökərləri) xaric. (Bu iki vəziyyətdə) onlar qınanmış deyildirlər. Bu halda, kim bunun kənarına getmək istəsə, işdə bunlar həddi aşan kəslərdir." (Mu'minun, 5-7) ayəs(n)i ilə neshedilmiş olduğunu irəli sürmüşlər. Bəziləri isə id-detle əlaqədar olan "Ey Peyğəmbər, qadınları boşayacağınız zaman gözləmə müddətlərini güdərək boşayın." (Talaq, 1) ayəs(n)i ilə neshedilmiş olduğunu iddia etmişlər. Bəziləri isə "Boşanmış qadınlar öz özlərinə üç təmizlənmə müddəti gözləyərlər." (Bəqərə, 228) Çünki bu iki ayədə bərabər/yoldaşların ayrılmaları boşamağa və gözləmə müddətinə bağlanmışdır. Halbuki mütə nikahında bunların heç birisi yoxdur.

Bəziləri ayənin "bərabər/yoldaşlarınızın... arxada qoyduqları mirasın yarısı sizindir..." (Nisa, 12) ayəs(n)i ilə neshedildiğini söyləyirlər. Mütə evliliklərində mirasın olmayışını fikirlərinə dəlil göstərirlər. Bəziləri "Sizə (bunlar) haram qılınmışdır: Analarınız, qızlarınız..." (Nisa, 23) ayəsinin bu ayəs(n)i neshettiğini söyləyirlər. Çünki bu ayə evlənmə haqqındadır, deyirlər. Digər bəziləri də bu ayənin "o halda könülünüzün rahatladığı (başqa) qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz." (Nisa, 3) ayəs(n)i ilə neshedilmiş olduğunu irəli sürmüşlər. [Çünki müt'ada dörddən çoxuyla/çox da nikah edilə bilər.]

Bəzilərinə görə ayə sünnələ neshedildi. Bu istiqamətdən də kimiləri ayənin Peyğəmbərimiz tərəfindən Hayber Döyüşü ilində, kimiləri Məkkənin fəth edildiyi il, kimiləri vida həccində Peyğəmbərimiz tərəfindən neshedildiğini söyləyərlərkən, kimiləri də bu tətbiqin əvvəl sərbəst buraxıldığını, sonra iki və ya üç dəfə qadağan edildiyini, ən son dəqiqləşən hökmün qadağan edilmə hökmü olduğunu irəli sürmüşlər.

Bu ayənin Mu'minun surəsindəki ayələ neshedilmiş olması iddiası haqqında deyiləcək söz, Mu'minun surəsindəki ayənin neshetmeye əl-verməli olmadığıdır. Çünki o ayə Məkkə dövründə, mütə evliliyi ilə əlaqədar ayə isə Mədinə dövründə enmişdir. Məkkə dövründə enən bir ayə, Mədinə dövründəki bir ayəs(n)i neshedemez. Üstəlik mütə əməliyyatını nikah və özüylə mütə edilən qadını bərabər/yoldaş saymamağı qəbul etmirik. Bu mövzudakı Peyğəmbərimizdən gələn xəbərlər və səhabələr ilə təbiinin bu əməliyyata/işləmə nikah adını vermiş olmaları onu nikah saymamağa maneədir. Bunu nikah saymanın, miras və boşama vs. şeyləri tələb etdiyini irəli sürərək onu nikah saymamağa bağlı lazımlı cavab veriləcək.

Bu ayənin miras ayəs(n)i ilə, boşama ayəs(n)i ilə və evlənilə biləcək qadınların sayına bağlı ayələrlə neshedildiğini irəli sürənlərə veriləcək cavab budur: Bu ayələr ilə mütə ayəs(n)i arasındakı əlaqə nesheden-neshedilen əlaqəsi deyil, ümumi-məhdud və ya mütləq-qeydli əlaqəsidir. Məsələn miras ayəs(n)i qalıcı və keçici nikahlı bütün bərabər/yoldaşları ehtiva edər. Lakin sünnə bu ayənin məzmununun bir hissəsini çöldə buraxaraq onu sərhədlər/məhdudlaşdırar. Sünnənin çölə çıxardığı hissə keçici nikahlı bərabər/yoldaşlardır. Boşama ayəs(n)i ilə bərabər/yoldaşların sayını məhdudlaşdıran ayə haqqında deyiləcək söz də eynidir. Bu açıq bir xüsusdur. Bu ayələrin neshedici olduqlarına bağlı iddia, hər halda bu iki əlaqə növünü bir-birindən ayırt edə bilməməkdən irəli gəlir.

Bəli; bəzi fiqh üsulu alimləri, əgər məhdud əhatəli bir ayənin arxasından müsbət və ya mənfi olaraq ona zidd ümumi əhatəli bir ayə gəlirsə, geniş əhatəli ayənin məhdud əhatəli ayəs(n)i neshedeceğini irəli sürmüşlər. Bu görüş yerində izah edildiyi üzrə zəif olmaqla birlikdə bizim üzərində danışdığımız məsələyə uyğun gəlmir. Çünki ümumi əhatəli olan boşama ayəs(n)i Bəqərə surəsindədir. Bəqərə surəsi mütə ayəsini də ehtiva edən Nisa surəsindən əvvəl Mədinə dövründə enmiş ilk surədir. Evlənə biləcək bərabər/yoldaş sayına bağlı ayə də Nisa surəsində və mütə ayəsinin əvvəlində iştirak etmişdir. Miras ayəs(n)i də mütə ayəsindən əvvəl eyni siyak içində və eyni surədədir. Yəni bütün bu vəziyyətlərdə məhdud əhatəli mütə ayəs(n)i, ümumi əhatəli ayədən sonra gəlir.

Gözləmə və iddet müddətinə bağlı ayənin bu ayəs(n)i neshettiği iddiasına gəlincə, bu iddianın əsassızlığı daha da açıqdır. Çünki gözləmə müddəti (iddet) hökmü, davamlı nikahda olduğu kimi keçici nikahda da etibarlıdır. Tək müddəti fərqlidir. Bu fərqlilik məhdudlaşdırıcı sayılar, neshedici qəbul edilməz.

Mütə nikahı ayəsinin qadağan evliliklərə bağlı ayələ qadağan edildiyini iddia edən görüş isə, bu iki səbəbdən ötəri bu görüş bu cür görüşlərin ən/en çaşdırıcı olanıdır. Birinci səbəb budur: Qadağan evlilikləri sayan ifadə ilə mütə nikahına dəlil olan ifadə bir-birinə bağlı bir bütündür. Mütə nikahına dəlil olan ifadənin əvvəl olduğu necə fərz ediləcək, sonra da bir sözün baş tərəfinin davamını neshettiği necə irəli sürüləcək? İkinci səbəb də budur: Bu ayə heç bir istiqaməti ilə davamlı olmayan yoldaşlığı açıqca və dəqiq bir dillə qadağan etmir. Ayə əvvəl kişi üçün evlənilməsi qadağan olan qadın zümrələrini sayır. Sonra da nikah və ya nökər əldə etmə yolu ilə əldə edilməsi caiz olan qadınları açıqlayır. Daha əvvəl dediyimiz kimi mütə nikahı nikah olduğu üçün bu iki məsələ arasında əleyhdarlıq əlaqəsi yoxdur ki, neshedilme söz mövzusu olsun.

Bəli. Kimiləri belə deyir: "Bunun xaricində qalanı ihsan=iffetli olmaq və zina etməmək üzrə mallarınızla axtarışınız sizə halal qılındı." İfadəsi, digər qadınların halal olmasını mehirle və "lütfkarlıq" ilə zinaya bulaşmamaqla qeydləndirir. Keçici nikahda "lütfkarlıq" yoxdur. Necə ki mütə nikahı edən bir kişi "lütfkarlıq" şərtini yerinə yetirmiş sayılmadığı üçün əgər zina işlərsə recm edilməz. Bu vəziyyət bu ayədə mütə nikahının nəzərdə tutulmuş olması ehtimalını ortadan qaldırar.

Bu etiraza daha əvvəl toxunulan bu cavab verilər: "lütfkarlıq və zina etməmək üzrə" ifadəsində keçən "lütfkarlıq" sözü, iffətli olma mənasındadır; evli olmaq mənasında deyil. Çünki eyni ifadə, həm nökər əldə etməyi, həm də nikah yolu ilə evliliyi ehtiva edir. Əgər buradakı "lütfkarlıq"ın evli olmaq demək olduğu qəbul edilsə belə evli kişinin zina cinayət/günahının mütə nikahlı bir kişinin zina cinayət/günahını Quran ilə deyil, sünnələ məhdudlaşdırdığı nəticəsinə çatılar. Çünki onsuz da/zatən Quranda recm cəzası yoxdur. [Recm cəzası, sünnələ isbat edilən bir gerçəkdir.]

Bu hökmün sünnələ neshedilmiş olmasına gəlincə, bir dəfə bu nesih, kökündən əsassızdır. Çünki mütevatir hədislərə tərsdir. O hədislərdə hədislərin Qurana təqdim edilməsi, Qurana tərs düşənlərinin rədd edilməsi və Quranın ölçü alınması əmr edilir. Ayrıca rəvayətlər hissəsində bu iddiaya cavab veriləcək.

"İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə (maliyyə baxımdan) gücü çatmayan kimsə... evlənsin." Ayənin orijinalında keçən "tavl" sözü zənginlik və gücün çoxluğu deməkdir. Hər iki məna da ayəyə uyğundur. Ayənin orijinalında keçən "muhsenat" sözü, azad qadınlar deməkdir. Bunun karinesi bu sözün əleyhdarı olaraq nökərlər sözünün istifadə edilməsidir. Bu eyni zamanda "muhsenat" sözünün iffətli qadınlar demək olmadığını da göstərər. Əgər elə olsa idi bu sözün əleyhdarı olaraq "nökərlər"dən danışılmaz, həm nökərlər, həm də iffətsiz qadınlar zikr edilərdi. "Muhsenat" sözü evli qadınlar mənasında da deyil. Çünki onlarla yeni bir nikah axdı edilə bilməz. Bu söz Müsəlman qadınlar mənasını da ehtiva etməz. Çünki əgər elə olsaydı, "mömin qadınlar" qeydinin qon/qoyulmasına ehtiyac duyulmazdı.

"Sahib olduğunuz nökərlərinizdən" ifadəsindən məqsəd möminlərin sahib olduğu nökərlərdir. Yoxsa evlənmək istəyən kişinin əli altındakı nökər deyil. Çünki bir kimsənin özünün sahib olduğu nökəri ilə evlənməsi etibarsızdır, qanuni deyil. Sahib olmaq, aralarında evlənmək istəyən kişinin də ol/tapıldığı möminlər birliyinə nisbət edilir. Çünki möminlər bir və bütün sayılır. Dinləri, mənfəətləri bir olduğu üçün bir tək şəxsmiş kimi sayılırlar.

Gərək azad qadınların, gərəksə nökərlərin mömin olmaq ilə qeydlənmiş olmaları, mömin olmayan kitab əhli və müşrik qadınlarla evlənmənin caiz olmadığını göstərər. Bu mövzuda inşallah Maidə surəsinin başlarında tamamlayıcı şərh ediləcək.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: Mehir və dolanışıq möhkəmə yüklərini daşımağa gücü çatmadığı üçün azad qadınlarla evlənə bilməyən kişilər, mömin nökərlərlə evlənsinlər. Beləcə azad qadınlarla evlənməyə güclərinin çatmamasının çətinliyi altında özlərini fahişəliyin təhlükələrinə atıb bədbəxtliyə məruz buraxmasınlar.

Bu ayədəki nikahdan məqsəd, davamlı nikahdır. Ayə sadələşdirmə məzmunludur. Yəni "əgər elə edə bilmirsinizsə, belə ki edə bilərsiniz." Ayədə, sadələşdirililən şeyin yalnız bəzisindən, yəni caiz olan nikahın bir növü olan davamlı nikahdan danışılır. Çünki ailə yuvası qərargahı, nəsili artırmağı və geridə muşaq-uşaq buraxmağı istəyən hər kəsə görə bilinən və təbii olaraq təyin olunmuş nikah, davamlı nikahdır. Mütə nikahı isə dinin tanışı bir asanlıqdır. Allah, fahişəlik yolunu tıxamaq və fəsad qaynaqlarını qurutmaq üçün bu hökmlə qullarına asanlıq tanımış və yükünü yüngülləşdirmişdir.

Sözü əksəriyyətlə qarşılaşılan və ya ilk ağla gələn bilinmiş istiqamətlərə doğru sövq etmək, xüsusilə hökm şərh və qanun qoyma yerlərində bu üslubu istifadə etmək Quranda çox məşhurdur. Məsələn bu ayədə olduğu kimi; "Elə isə sizdən kim bu aya (ramazan ayına) şahid olsa, onu tutsun. Kim xəstə ya da səfərdə olsa, tuta bilmədiyi günlər sayın tərəfindən digər günlərdə tutsun." (Bəqərə, 185) Halbuki oruc tutmamanın bəhanələri yalnız xəstəlik və səfər deyil. Bu ayə də elədir: "Əgər xəstə və ya səfərdə sinizsə yaxud sizdən biriniz tualetdən gəlirsə yaxud da qadınlara toxunmuşsunuzsasa, su tapa bilmədiyiniz təqdirdə təmiz bir yerə yönəlin." (Nisa, 43) Görüldüyü kimi üzrlər və qeydlər sıx qarşılaşılan və bilinən vəziyyətlərə söykənilmişdir. Quranda bunun nümunələri çoxdur.

Bu söylədiklərimiz bu ayənin davamlı nikaha hamledilmesi vəziyyəti üçündür ki, təfsirçilər belə olduğunu söyləmişlər. Bu vəziyyət bəzilərinin sandıqları kimi sadələşdirmə və genişlətmə mənas(n)ı ehtiva etdiyindən ötəri bu ayənin yalnız davamlı evləndir məhdud olmasını və "O halda... ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ifadəsinin mütə nikahını şərh məqsədini daşımamasını tələb etməz. Çünki həm özündən sadələşdirilən, həm də özünə sadələşdirilənin hər ikisi bu ayənin, yəni "İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə (maliyyə baxımdan) gücü çatmayan..." ayəsinin özü içində iştirak edir.

Üstəlik bu ayənin sözləri, onu davamlı və keçici qəşəngləri ilə mütləq nikahı ifadə edəcək şəkildə təfsir etməyə əlverişlidir. Bu vəziyyət, ayənin geridə qalan cümlələri araşdırılarkən ortaya çıxacaq.

"Allah sizin imanınızı, ən yaxşı biləndir. Bəziniz bəzinizdəndir (insanlıqda bərabərsiniz)." Hökm şərti olaraq göstərilən iman, ürəyi bir məsələ olduğu üçün səbəblərə söykən/dözərək bilinməsi mümkün deyil. Kimiləri bunu qeyri-mümkünə və çox çətin bir şərtə bağlama olduğunu sənə bilər. Öhdəçiliklilərin buna görə çətinliyə düşəcəyi ka-bul edilə bilər. Bundan ötəri uca Allah mömin qullarının kimlər olduğunu özünün bildiyini ifadə edir. Bu ifadə, kinayə olaraq bu mesajı verir: Qullar imana dəlalət edən görünər səbəbləri göz önünə al/götürməklə öhdəçiliklidirlər. Sözü Şahidlik gətirmək, Müsəlman birliyi içində iştirak etmək və ümumi dini vəzifələri yerinə yetirmək kimi. Dayaq olan, imanın xaricə istiqamətli əlamətləridir; yoxsa qərbi istiqaməti deyil.

Bu ayədə evlənməyə gücü çatmayan öhdəçiliklilərin nökərlərlə evlənməyə yönəldilmiş olmaları barəsində ayənin təsirli olub qəbul görməsi baxımından başqa bir əskiklik vardır ki, o da budur: Sıravi insanlar kölələri xor görərlər, onları alçaldarlar. Bunun nəticəs(n)i olaraq onlarla bir yerdə yaşamağı, həyatı paylaşmağı içlərinə həzm edə bilməzlər. Xüsusilə onlarla evlilik əlaqəsi qərargahı əskiklik hesab edərlər. Çünki evlilik həyatı bir ortaqlıq, et/ət və qan qaynaşmasıdır.

İşdə uca Allah "Bəziniz bəzinizdəndir" buyruğu ilə elə açıq bir gerçəyə işarə edir ki, əgər bu gerçək üzərində yaxşı düşünülsə sözünü etdiyimiz əsassız dəhşətli dağılar. Buna görə kölə də azad adam kimi bir insandır. Bu ikisi arasında insanı insan edən xüsusiyyətlər baxımından fərq yoxdur. Bu iki insan qrupu yalnız bəzi qanuni hökmlər baxımından bir-birindən ayrılarlar ki, bu qanuni hökmlər cəmiyyətin xoşbəxtliyi düşünülərək qon/qoyulmuşdur. Bu fərqliliklərin Allah nəzərində əhəmiyyəti yoxdur. Uca Allah qatında əhəmiyyətli olan üstünlük faktoru, təqvadır. O halda möminlər, özlərini, xoşbəxtliklərini və qurtuluşlarını təmin edən təməl gerçəklərdən uzaqlaşdıra biləcək bu cür qorxuların təsirlərinə qapılmamalıdırlar. Çünki doğru yoldan sapma hər nə qədər yolun başında az da olsa, get-gedə insanı hidayət yolundan uzaqlaşdıraraq həlak edici vadilərə sürüyər.

Bundan aydın olur ki; "İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə gücü olmayan kimsə, sahib olduğunuz nökərlərinizdən evlənsin." ayəsinin başlanğıcındakı şərt qaçma və alternativ göstərmə formasında ortaya qoyulan sıralama, sözün təbii axışına və adətlərə uyğun gəlmişliyin ifadəsidir. Yoxsa möminlərə bu sıralamağı məcbur etmək mənalı bir mənas(n)ı daşımaz. Yəni nökər ilə evlənə bilmək, azad qadınla evlənmə gücünün olmamasına söykən/dözməz. Tək insanlar təbiətləri lazımınca belə bir tutumu mənimsədikləri üçün Quran, onlara əgər azad qadınlarla evlənməyə çatacaq maddi gücləri yoxsa içlərində bir burukluk hiss etmədən nökərlərlə evlənə biləcəklərini söyləyir. Ayrıca onları azadların və kölələrin eyni növün fərdləri olduğu, hamısının bir bütünün parçaları olduğu mövzusunda xəbərdar edir.

Bu şərhimizdən ayənin davamını meydana gətirən "Səbr etməniz isə, sizin üçün daha xeyirlidir." ifadəsi haqqında bəzi təfsirçilərin bu şərhinin də əsassızlığı ortaya çıxır. Söz mövzusu təfsirçilər bu ifadəni "iffətli qalaraq və səbirli davranaraq nökərlərlə evlənməməniz, onlarla evlənmənizdən daha xeyirlidir" şəklində şərh edirlər. Bu şərh kölələri alçaldıcı, xor görücü olduğu üçün şikəst və əsassızdır. Çünki "Bəziniz bəzinizdəndir" ifadəsi ilə qəti olaraq ziddiyyət təşkil edər.

"O halda onlarla iffətli olmaları, zina etməmələri və... şərtiylə sahiblərinin icazəsiylə evlənin." Ayənin orijinalında keçən "muhsenat" sözü iffətlilər deməkdir. Çünki evli qadınların bir daha evlənmələri mümkün deyil. Ayənin orijinalındakı "musafihat" sözü, "muttahizatı ahdan" yəni gizli dost tutmuş olmanın əleyhdarıdır. Ayədə keçən "ahdan" sözü, "hidn" sözünün çoxluğu olub dost, yoldaş mənasını verər. Müzekkeri, müennesi, təki, çoxluğu eyni qəliblə ifadə edildiyi halda burada çoxluq qəlibi ilə istifadə edilməsi, dəqiq bir şəkildə çoxluğa dəlalət etsin diyedir. Çünki fahişəlik məqsədi ilə dost əldə edən kimsə bir və ya iki dostla kifayətlənməz. Çünki istəklərinə uyğun gəlilən nəfs sərhəd tanımaz olar.

"Sifah"dan, açıqca edilən zina; dost əldə etmə ilə də gizli işlənən zina nəzərdə tutulmuşdur deyən təfsirçi bu əleyhdarlığı göz qarşısında saxlamışdır. Həqiqətən dost əldə etmək Ərəblər arasında xeyli məşhur idi. Belə ki, kölə olmayanların açıqca zina etmələrini qınadıqları halda azad kişi və qadınlar dost tutmuş olmaları üzündən ayıblanılmazdılar.

"O halda onlarla... sahiblərinin icazəsiylə evlənin." ifadəsi, nökərlərlə evlənmənin onların sahiblərinin icazəsini al/götürmə şərtinə bağlı olduğuna dəlildir. Çünki nökərlərin düzümünləri başqa birinin deyil, sahiblərinin əlindədir. Ayədə sahib və əfəndidən danışılarkən "onların ailələri" təbirinin istifadə edilməsi, "bəziniz bəzinizdəndir" buyruğunun gərəyinə uyğun gəlmə mənasını daşıyar. Yəni nökər, əfəndisinin ailəsinin bir fərdidir və əfəndisi də onun əhlidir.

Nökərlərə ənənəyə uyğun olaraq ödənişlərinin verilməsi demək, evləndirərinin mehirlerinin əskiksiz şəkildə verilməsi deməkdir. Bu mehirler onların vəlilərinə veriləcək. "ənənəyə uyğun" qeydinin qon/qoyulmasından məqsəd, mehir mövzusunda onları aldatmamaq, əyləndirməmək və üzməməkdir.

"Əgər evləndikdən sonra fahişəlik etsələr, onlara azad qadınlara veriləcək cəzanın yarısı tətbiq olunar." Ayənin tərcüməsində evlənmək olaraq mənalandırdığımız hərəkət bir qiraətə görə, "uhsinne" yəni ilk hərf zammalı olaraq məchul fel şəklindədir. [Yəni evlənməklə qoruma altına alınmış qadın...] Bir başqa qiraətə görə də "ahsanne" yəni ilk hərf fəthə harekesiyle faktor hərəkət şəklindədir. [Yəni Müsəlman olmasıyla özünü qoruma altına alan qadın...] İkinci qiraət daha seçimlidir. Əgər ayədə söz mövzusu edilən "lütfkarlıq" evli olmaq deməksə, onun şərt olaraq qəbul edilməsi yalnız xatırlanan zinanın evlilikdən əvvəli ilə əlaqədar olduğunu göstərmək üçün olar. Çünki əgər bir nökər zina etsə istər evli olsun, istər olmasın azad qadına veriləcək cəzanın yarısına çarpdırılar. Evli olmaq bu cəzanı ağırlaşdıracaq bir səbəb sayılmaz.

Amma əgər bir təfsirçinin də dediyi kimi, ayədə söz mövzusu edilən "lütfkarlıq" Müsəlman olmaq deməksə, -necə ki "ahsanne" hərəkətinin faktor hərəkət şəklində oxunması bunu gücləndirir- o zaman əlavə bir dəstək olmadan ayənin mənas(n)ı diqqətə çarpanlaşar. Yəni nökərlər istər evli olsunlar, istər subay olsunlar, zina etdikləri təqdirdə azad qadınlara veriləcək cəzanın yarısına çarpdırılarlar.

Buradakı cəzadan məqsəd recmetmek deyil, qırmanclamaqdır. Çünki recm cəzasının ikiyə bölünməsi düşünülə bilməz. Bundan aydın olur ki, bu ifadədə söz mövzusu edilən "muhsenat" sözü, ayənin başında xatırlanan evli olmayan azad qadınlar mənasındadır və "əl-muhsenat" sözünün başındakı "əl" takısı əhd yəni bilinən bir şeyə işarə üçündür. Qısacası ayənin mənas(n)ı budur: Mömin nökərlər əgər zina etsələr, evli olmayan azad qadınlara veriləcək cəzanın yarısı ilə cəzalandırılarlar ki, bu da əlli qırmanc vurma cəzasıdır.

Ayədə haqqında danışılan "lütfkarlıq" sözünün iffətli olmaq demək olması da mümkündür. Bunun şərhi belədir: O dövrdə kölələr canlarının hər istədiyini edə bilməzdilər. Çünki əfəndilərinin əmrlərinə uyğun gəlmək məcburiyyətində idilər. Xüsusilə fahişəlik mövzusunda... Onlar əgər fahişəlik edir idi dirlərsə, bunu əfəndilərinin əmri ilə edirdilər. Əfəndiləri onları bu yolda istifadə edir, pul qarşılığında onların ismətlərini satışa çıxarırdılar. Bu vəziyyət "Namuslu qalmaq istəyən nökərlərinizi dünyalıq mənfəətləriniz uğruna fahişəliyə məcbur etməyin." (Nur, 33) ayəsində iştirak edən qadağan etmədən aydın olur. Nökərlərin fahişəliyə dalmaları, bunu vərdiş və iş əldə etmələri olduğu qədəri ilə əfəndilərinin əmri ilə olurdu. Onlar bu əmrə qarşı qoya bilməzdilər. Onlar əfəndiləri tərəfindən fahişəliyə çətinlik çək/məcbur edilmədiklərində içlərindəki möminlər İslam görünüşünə uyğun yaşayırdılar. Bu sırada əgər zina işlərlərsə, özlərinə azad qadınlara veriləcək cəzanın yarısı tətbiq olunacaqdı. İşdə "Əgər iffətli ikən (məcbur etmə olmadan) zina işlərlərsə, onlara azad qadınlara veriləcək cəzanın yarısı tətbiq olunar." ayəs(n)i bunu ifadə edir.

Bundan aydın olur ki, bu şərtin bu anlama görə mefhumu[30] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> yoxdur. Çünki nökərlər əgər iffətlərini qorumadıqları təqdirdə əfəndiləri tərəfindən çətinlik çək/məcbur edilmiş olarlar, onlar da əfəndilərinin əmrlərinə uyğun gəlmiş olarlar. Bunun kimi "Namuslu qalmaq istəyərlərsə, nökərlərinizi fahişəliyə məcbur etməyin." (Nur, 33) ayəsindəki şərtin də məfhumu yoxdur. Çünki əgər nökərlər namuslu qalmaq istəməzlər isə, əfəndiləri tərəfindən çətinlik çək/məcbur edilmələri söz mövzusu olmaz. Çünki onlar öz istəkləri ilə fahişəlik etmiş olarlar. Bunu yaxşı qavramaq lazımdır.

"Bu, içinizdən çətinlik və günaha düşəcəyindən qorxanlar üçündür." Ayədəki "anet" çətinlik, şiddət və həlak deməkdir. Bundan məqsəd yəqin zinadır. Çünki zina insanın subaylıq və nikah şəhvəti çətinliyinin gətirib çıxardığı şeydir ki, bunda insanın məhv olması vardır. Deyildiyinə görə, bu ifadə ilə nökərlərlə evlənməyə işarə edilir. Buna görə "Səbr etməniz isə, sizin üçün daha xeyirlidir." ifadəsi, "Əgər səbr edər də nökərlərlə evlənməsəniz və ya zina etməsəniz sizin üçün daha xeyirli olar." mənasını verər. Bu ifadə nökərlərlə evlənmənin və ya mütləq mənada evlənmənin lazımlılığına da işarə etmiş ola bilər. Əgər bu iki qəşəng ilə əlaqədar bir şey bir əvvəlki ayənin siyakından əldə edilmiş isə bu ehtimal söz mövzusu olar. Yenə də doğrusunu Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Hər nədirsə. Əgər səbr etməkdən məqsəd nökərlərlə evlənmə mövzusunda səbr etmək isə bu, bu xüsusdakı əfəndilərinin və uşaqlarının haqqları yüzündəndir ki bu mövzu, fiqh kitablarında detallı şəkildə izah edilir. Əgər bu ifadədəki səbr etməkdən məqsəd zina etməmə mövzusunda səbr etmək isə, bu səbirdə nəfsi təmizləmək, evlənərək və ya evlənməyərək zina arzusuna etiraz etmək surəti ilə təqva bacarığını inkişaf etdirmək olduğudur. "Allah, bağışlayan və əsirgəyəndir." Təqva sahibi qullarının ürəklərindən pis duyğularının izlərini silər və onları rəhmətinin əhatəsinə al/götürər.

"Allah sizə (hökmləri) açıqlamaq və sizi, sizdən əvvəlki (yaxşı)lerin yollarına və qanunlarına çatdırmaq... istər." Bu ifadə, son üç ayədəki hökmlərin qanuniləşdirilməsindəki məqsədi və bu hökmlər tətbiq olunduğunda gətirəcəkləri faydaları açıqlayır və onlara işarə edir. "Allah sizə açıqlamaq... istər." Yəni uca Allah sizə dünyanızın və axirətinizin xoşbəxtliyini təmin edəcək olan dini hökmləri, dini məlumatlar ilə hökmlərini sizə açıqlamaq istəyir. Buna görə "yubeyyinu" hərəkətinin mefili, mövqesinin ucalığını və böyüklüyünü vurğulamaq məqsədiylə cümlədən hazfedilmiştir. "Yubeyyinu" hərəkəti ilə "yehdiyekum" hərəkətinin "sunenellezine" üzərində amil olma baxımından zidd düşdüyü və onun hər iki hərəkətə mef'ul olma ehtimalı da vardır.

"və sizi, sizdən əvvəlki (yaxşı)lerin yollarına və qanunlarına çatdırmaq... istər." Yəni dünya həyatını Allahın razılığı uyğun olaraq təşkil edən, beləcə dünya və axirət xoşbəxtliyinə çatan sizdən əvvəlki peyğəmbərlərin və saleh ümmətlərin həyata tərzlərini sizə tanıtmaq istəyir. Bu şərhə görə köhnələrin həyata tərzlərindən məqsəd, bunların detalları və bütün xüsusiyyətləri deyil, ana xəttləridir. Ayə belə şərh olununca köhnə ümmətlərin hökmlərinin bu ayələrlə belə neshedilmiş olduğu etirazı söz mövzusu olmaz. Hz. Adəmin (ə.s) ənənələrinə görə qardaş ilə bacının evlənə bilmələri kimi. Hz. Yaqubun (ə.s) ənənələrinə görə iki bacı ilə eyni anda evlənə bilməsi kimi. Bəzi rəvayətlərə görə Hz. Yaqub (ə.s), Yahudanın anası Leyya ilə Yusufun anası Rahil adındakı iki bacıs(n)ı, nikahı altında birləşdirmişdi.

Bir təfsirə görə bu ayəyə başqa bir məna verilir. O məna da budur: Ayənin məqsədi bütün keçmiş millətlərin ənənələrini tanıtmaqdır. Bu millətlər istər haqq yolda, istər batil yolda olsunlar. Yəni "Biz haqq-batil ayrımı etmədən sizə bütün köhnə ənənələri tanıdırıq. Məqsədimiz, sizin şüurlu bir ayırd etmə edərək bu ənənələrin haqq olanlarını almanıq, batil olanlarını buraxmanızdır."

Bu mənanın qorxusu yox. Tək Quranda hidayət bu mənada istifadə edilməz. Bu söz istifadə edildiyi zaman haqqa çatdırmaq və ya haqqı istəmək mənasında istifadə edilər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Sən istədiyini doğru yola çatdıra bilməzsən. Lakin Allah dilədiyi kimsəni doğru yola çatdırar." (Qəsəs, 56) "Biz insana doğru yolu göstərdik. Artıq o istər şükr edər, istəsə nankor olar." (İnsan, 3) Quran zövqünə ən/en uyğun gələn üslub, söz mövzusu mənaları 'şərh, izah etmə' vs. sözlər ilə ifadə etməsidir.

Bəli. Əgər "yubeyyinu" və "yehdiyekum" fiilerinin "sunenellezinə" üzərində özlərinə məmul etmə baxımından vuruşduqları və Allahın tövbə etməsi də onunla elin idili olaraq ələ alınar və ifadənin "Allah sizə sizdən əvvəlkilərin ənənələrini açıqlayır. Sizi onların doğru olanlarının şüuruna çatdırır və sınanıldığınız batilləri haqqındakı tövbələrinizi qəbul edir." şəklində bir məna daşıdığı qəbul edilsə, bu təfsir tərzinin bir dayağı olmuş olar. Çünki bu ayədən əvvəlki ayələrdə bəzi köhnə millətlərin ənənələrinə, bunların haqq və batil olanlarına və batil ənənələrdən keçmişdə yəni İslamdan əvvəl edilənlərini Allahın qəbul edəcəyinə toxunulmuşdu.

"Allah... rəhmətiylə dönüb tövbələrinizi qəbul etmək istər. Allah biləndir, hikmət sahibidir." Burada haqqında danışılan tövbə Allahın neməti və rəhməti ilə quluna yönəlməsi, şəri hökm qoyması, gerçəyi şərhi və doğru yola çatdırmasıdır. Bunların hamısı uca Allahın tövbəsidir. Bunların yanında qulların tövbəsini qəbul etmək və günahın izlərini silmək də Allahın tövbəsidir.

"Allah biləndir, hikmət sahibidir." cümləsi, ayənin bütün cümlələri ilə əlaqəlidir. Əgər bu məzmuna cümləsinin ayənin yalnız son cümlələri ilə əlaqəli olması istənsəydi, zahire görə "Allah bağışlayandır, əsirgəyəndir." cümləsi ən uyğun ifadə olardı.

"Allah, rəhmətiylə sizə dönüb tövbələrinizi qəbul etmək istər; halbuki şəhvətlərə (ehtiraslara) uyanlar isə..." Mənə elə gəlir ki, Allahın möminlərə istiqamətli tövbəsinin təkrarlanmış olması, "Şəhvətlərə uyanlar isə, sizin böyük bir pozğunluğa düşmənizi istəyərlər." ifadəsinin bir əvvəlki ayənin üç cümləsindən yalnız sonuncu cümləyə qarşılıq olduğunu göstərmək üçündür. Çünki əgər "Allah istər..." ifadəsi təkrarlanmadan "Şəhvətlərə uyanlar isə... istəyərlər." ifadəsi bir əvvəlki ayəyə əlavə olunsa, bu bitişiklik o ayənin bütün cümlələrinə qarşılıq ol-mayı ifadə edər və qətiliklə məna pozulardı.

Ayədə haqqında danışılan "böyük pozğunluq"dan məqsəd haramları işləmək, neseplerin və səbəblərin təsirini ortadan qaldırmaq, zinanı mübah saymaq və uca Allahın təklif etdiyi həyat tərzini maneə törətmək surətiylə bu ayədə haqqında danışılan ilahi sərhədləri tapdalamaqdır.

"Allah sizdən yüngülləşdirmək istər; (çünki) insan zəif yaradılmışdır." İnsanın zəif olması, şəhvani güclərlə bəzənmiş olmasındandır. Bu instinktlər, insanı arzuları mövzusunda davamlı qışqırdarlar, onu bu mövzularda daşqınlığa sürüyərlər. Uca Allah insanlara lütf edərək bu iç motivlərinin təsirini qıraraq halallıqları ortaya qoydu; "Bunun xaricində qalanı... sizə halal qılındı." deyə buyuraraq bu instinkt nəşr/təzyiqini ortadan qaldıracaq evlənmə təşkilatını caiz etdi. Halal qılınan yollar/göndərər evlənmə və nökər əldə etmədiyər. Beləcə Allah insanları özlərindən əvvəlkilərin ənənələrinə də çatdırdı. Ayrıca mütə nikahını qanuniləşdirmək surətiylə onlara əlavə bir yüngülləşdirmə gətirdi. Çünki mütə nikahında müddətsiz nikah külfəti, mehir vermə və bərabər/yoldaş dolandırma kimi nikaha bağlı yüklər yoxdur.

Bəziləri bu yüngülləşdirmənin zərurət halında nökərlərlə evlənə bilmək demək olduğunu irəli sürürlər. Buna veriləcək cavabımız budur: Zərurət halında nökərlərlə evlənə bilmək İslamdan əvvəl də Ərəblər arasında tətbiq olunurdu. Lakin istənməyən, qınanan bir tətbiq idi. İslamın bu mövzuda gətirdiyi yenilik, söz mövzusu nifrəti və yadırğamağı ortadan qaldırmağa çalışmaq olmuşdur. Bunun üçün İslam, nökərin də azad qadın kimi insan olduğunu, aralarında fərq olmadığını, kölə olmanın insanı bir yerdə həyata haqqından məhrum buraxıcı bir səbəb sayıla bilməyəcəyini vurğulamışdır.

Ayənin inkar edilməz zahiri mənas(n)ı budur: Buradakı xitab bu ümmətin möminlərinə istiqamətlidir. Buna görə ayədə haqqında danışılan yüngülləşdirmə bu ümmətə edilmişdir və bundan məqsəd izah etdiyimiz yüngülləşdirmədiyər.

Zəiflik bütün ümmətlərin -bu ümmətin və daha əvvəlki ümmətlərin- ortaq xüsusiyyəti olduğu və yüngülləşdirmə yalnız bu ümmətə edildiyi halda bu yüngülləşdirmənin "insan zəif yaradılmışdır" ifadəsi ilə səbəbləndirilməsi, ümumi faktor və tələb edicinin zikr edilməsi və bu faktorun təsir buraxmasında tamamlayıcı rol oynayan şeydən danışılmaması qabilindədir. Belə deyilmək istənir: Biz sizin öhdəçiliyinizi yüngülləşdirdik. Çünki insanın ümumiyyətlə zəif olması yüngülləşdirməyi tələb edən bir səbəbdir. Lakin bu yüngülləşdirmə bir maneə yoxsa edilər. Necə ki maneələrin davamlı şəkildə mövcudluğu, digər ümmətlərə həqiqətən yüngülləşdirmə edilməsini və rəhmətin yayılmasına imkan tanımadı. Lakin sıra sizə gəlincə, rəhmət hamınızı əhatə etdi, bu rəhmətin nəticələri aranızda ortaya çıxdı, bu səbəbdən haqqında danışılan səbəbin hökmü ortaya çıxdı və daha əvvəlki ümmətlərin məhrum olduqları yüngülləşdirmə hökmü sizin şəriətinizdə iştirak etdi. Necə ki bu ayələr bu anlama dəlalət edərlər: "Rəbbimiz, bizə bizdən əvvəlkilərə yüklədiyin kimi ağır yük yükləmə." (Bəqərə, 286) "O sizi bu vəzifəs(n)i etmək üçün seçdi. Din mövzusunda sizə heç bir çətinlik yükləmədi." (Həcc, 78)

Bundan aydın olur ki, bu ümumi səbəbləndirmədə yatan nöqtə, insana istiqamətli nemətlərin hamısının bu ümmət üzərində reallaşmış olmasıdır.