Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

yenə hədislər işığında şərh

əl-Kafi adlı əsərdə yazar öz rəvayət zənciri ilə Əbu Basara söykədiyi bir rəvayətdə, Əbu Basarın belə dediyi nəql edilər: "İmam Misə (ə.s) mütə nikahı haqqındakı fikirini soruşdum. İmam mənə bu cavabı verdi: 'Quranda bu mövzuyla əlaqədar bu ayə enmişdir: "O halda nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin. Mehir seqmentindən sonra qarşılıqlı razılaşmanızda sizə bir günah yoxdur." (Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 448, h: 1)

Yenə eyni əsərdə iştirak etdiyinə görə İbni Əbu Umeyr, birinin izah etdiyinə söykən/dözərək İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyini nəql edir: "Quranda 'O halda nə vaxt onlarla müəyyən bir müddətə qədər mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin.' şəklində ayə enmişdir." (c. 5, s. 449, h: 3)

Mən deyərəm ki: Ayyaşi ayənin bu oxunuş formasını İmam Misdən (ə.s) nəql edir. Aşağıda gələcəyi üzrə Əhli Sünnə alimləri bu oxunuş formasını müxtəlif kanallardan Ubeyy b. Kaab və İbni Abbasa söykəyərək nəql etmişlər. Hər halda bu cür rəvayətlər, ayənin şifahi eniş formasını deyil, mənasını nəzərdə tutmaqdadırlar.

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə Zürare deyir ki: "Abdullah b. Ümeyr b. Leysi, İmam Misə (ə.s) gələrək özünə 'Qadınları mütə nikahı ilə al/götürmək haqqında nə deyirsən?' dedi. İmam 'Allah bunu Quranda və Peyğəmbərin dili ilə halal etdi. Buna görə bu tətbiq qiyamət gününə qədər halaldır' dedi. Abdullah b. Ümeyr 'Ey Əbu Cəfər, Ömər bunu haram elan edib qadağan etmişkən necə olar da senin kimi biri belə deyər?' dedi. İmam 'O istədiyi qədər haram etsin' dedi. Abdullah b. Ümeyr 'Ömərin haram etdiyi bir şeyi halal etməyindən səni Allaha sığındıraram' dedi." Zürare deyər ki: "İmam 'Sən dostunun sözü üzrə ol. Mən də Peyğəmbərin sözü üzrəyəm. Sonra gəl də lənətləşək. Yəni mən doğru söz Allahın rəsulunun sözüdür. Batil söz, sənin dostunun sözüdür. Deyilsə Allahın lənəti mənim üzərimə olsun, de-yeyim.' Abdullah b. Ümeyr İmama dönərək dedi ki: 'Sənin qarının, qızının, bacısının və əminin qızının bu işi etmələri xoşuna gələr mi?' İmam Mis, arvadının və əmisinin qızının söz mövzusu edilməsi üzərinə Abdullah b. Ümeyrə üz çevirdi." (Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 449, h: 4)

Yenə eyni əsərdə yazar öz rəvayət zənciriylə Əbu Məryəmdən, o da İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Mütə nikahı, haqqında ayə endiyi kimi, Peyğəmbərimiz tərəfindən bir sünnət olaraq da tətbiq olunmuşdur."

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə müəllifin öz rəvayət zənciriylə ABdir-rəhman b. Əbu Abdullahdan belə rəvayət etdiyi nəql edilər: "Əbu Hani-fenin, İmam Sadiğə mütə haqqındakı fikirini soruşduğunu duy/eşitdim. İmam, 'İki müt'adan hansını soruşursan?' dedi. Əbu Hənifə 'Həcc müt-'asını sənə soruşmuşdum. İndi isə mütas(n)ı Nisa=kadınları mütə etmək haqqında mənə məlumat ver. Bu tətbiq doğrumu?' dedi. İmam 'Subha-nellah! Sən Allahın kitabındakı: 'O halda nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin.' ayəsini oxumadınmı?' dedi. Əbu Hənifə 'Vallah, sanki bu ayəs(n)i heç oxumamış kimiyəm.' dedi." (Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 449, h: 6)

Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslimə söykən/dözülərək verilən məlumata görə İmam Mis (ə.s) belə deyir: "Cabir b. Abdullah Resulul-lahın (s. a. a) siretinden danışarkən belə dedi: 'Səhabələr Peyğəmbərimiz ilə çıxdıqları döyüşdə Peyğəmbər onlara mütə nikahını halal etdi, onu qadağan etmədi.' Hz. Əli (ə.s) bu məsələdə 'Əgər İbni Hattabın (Ömərin) məndən əvvəlki qadağan etməsi olmasaydı, pis kişiden[32] başqa heç kim zina etməzdi.' dedi. İbni Abbas isə belə dərdi/deyərdi: Uca Allah 'O halda nə vaxt onlarla (müəyyən bir müddətə qədər) mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin.' buyurur. Bu adamlar bu tətbiqi inkar edirlər. Halbuki Peyğəmbərimiz onu halal etdi, qadağan etmədi." (c. 1, s. 233, h: 85)

Yenə Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Basar kanalıyla müt'ayla əlaqədar olaraq İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Mütə haqqında 'O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin. Mehir seqmentindən sonra, qarşılıqlı razılaşmanızda sizə bir günah yoxdur.' ayəs(n)i enmişdir. Qadın ilə aranızda qərarlaşdırdığınız müddət sona çatdığında sən ona, o da sənə artırma edə bilərsiniz. Kişi, qadının razılığı ilə yeni bir müddət üçün səni özümə halal etdim, deyər. O qadın gözləmə müddəti dolmadan başqasına halal olmaz. Onun gözləmə dövrü iki aybaşı dövrüdür." (c. 1 s. 233, h: 86)

Şeybaninin verdiyi məlumata görə "Mehir seqmentindən sonra, qarşılıqlı razılaşmanızda sizə bir günah yoxdur." (Nisa, 24) ayəs(n)i haqqında İmam Sadiq ilə İmam Mis (hər ikisinə salam olsun) belə deyirlər: "Bu belə olar: Kişi qadının ödənişini artırar, qadın da onun müddətini artırar."

Mən deyərəm ki: Əhli Beyt İmamlarından (hamısına salam olsun) gələn bu mənadakı rəvayətlər ədəd tərəfindən çox və mütevatirdir. Biz bir neçə seçmə nümunə təqdim etdik. Bu rəvayətlərin bütünündən xəbərdar olmaq istəyənlər hədis qaynaqlarına müraciət etsinlər.

Mütə Ayəsinin "Elə Acelin Musemma"

Yəni "Müəyyən Bir Müddətə Qədər" Şəklində Olduğunu Bildirən Rəvayətlərdən Nümunələr

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbu Xatəmə söykən/dözülərək verilən məlumata görə İbni Abbas belə deyir: "Mütə nikahı İslamın ilk dövründə tətbiq olunurdu. Kişi xaricisi olduğu bir diyara gedirdi. Orada işlərini görəcək və əşyalarını qoruyacaq kimsəsi olmurdu. Buna görə ehtiyacını qarşılayacağı müddət içində, əşyasını güdəcəyi və işlərini görəcəyi bir qadınla evlənirdi." [İbni Əbu Xatəm davamla belə deyər:] "İbni Abbas [mütə ilə əlaqədar] ayəs(n)i 'nə vaxt onlarla müəyyən bir müddətə qədər mütə nikahı etdinizsə...' şəklində oxuyardı/oxucu idi. Lakin bunu, 'muhsinine ğayre musafihine=iffetli olmaq və zina etməmək üzrə' ayəs(n)i neshetmiştir. Bu ayədə haqqında danışılan 'lütfkarlıq' kişinin əlində idi. Kişi qadını istədiyi müddətcə nikahı altında məbləğ, istədiyində onu boşayardı." (c. 2, s. 139)

Hakim, əl-Müstedrek adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə Əbu Nadradan belə rəvayət edər: "İbni Abbasa 'O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ayəsini oxuduğumda, özü mənim okuyuşumu düzəldərək 'nə vaxt onlarla müəyyən bir müddətə qədər mütə nikahı etdinizsə...' dedi. Mən özünə 'Biz bu ayəs(n)i elə oxumuruq' dəyincə mənə; 'vallah, Allah onu belə endirdi' dedi." (c. 2, s. 305)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əbu Nadradan və ABŞ b. Hamiddən, İbni Cərirdən və İbni Enbaridən əl-Mesahif adlı əsərində nəql etmişdir. (c. 2, s. 140)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində ABŞ b. Hamid və İbni Cərirə söykən/dözərək qeyd etdiyinə görə Katade, bu ayənin Ubeyy b. Kaabın qiraətinə görə "O halda, nə vaxt müəyyən bir müddətə qədər onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin..." şəklində olduğunu söyləmişdir. (c. 2, s. 140)

Səhihi Tirmizidə, Məhəmməd b. Kaab kanalıyla İbni Abbasdan belə rəvayət edilər: "Mütə nikahı İslamın ilk dövründə tətbiq olunurdu. Adam tanımadığı bir diyara gəldiyində qalmağı düşündüyü müddət üçün bir qadınla evlənirdi. Bu qadın adamın əşyasını qoruyur, işlərini edirdi. Bu tətbiq, 'Tək bərabər/yoldaşlarına və sahib olduqları nökərlərinə xaric...' (Mu'minun, 6) ayəsinin enişinə qədər davam etdi." İbni Abbas daha sonra belə dedi: "Bu iki qəşəng xaricindəki bütün cinsi orqanlar haramdır." (c. 3, s. 460, h: 1122)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət mütə nikahı haqqındakı ayənin Məkkə dövründə neshedilmiş olmasını tələb edir. Çünki Mu'minun surəsindəki ayə Məkkə dövründə enmişdir.

Hakimin əl-Müstedrek adlı əsərində iştirak etdiyinə görə Abdullah b. Əbu Məliyə belə deyir: "Aişəyə (raziyellahu ənhə) mütas(n)ı nisa yəni qadınlarla mütə nikahı məsələsini soruşdum. Mənə 'Mənimlə sizin aranızda Quran vardır' dedikdən sonra, 'Onlar ki ismətlərini qoruyarlar. Bərabər/yoldaşlarına və sahib olduqları nökərlərinə qarşı müstəsna... Onlar bunlar üçün qınanmazlar.' (Mu'minun, 6) ayəsini oxudu və arxasından sözlərini belə bağladı: Allahın özünə halal etdiyi bərabər/yoldaşın və mülkünə verdiyi nökərin kənarına keçmək istəyənlər sərhədi aşmış olarlar." (c. 2, s. 305)

Mütə Ayəsinin Ayələ Neshedildiğini

Bildirən Hədislərdən Nümunələr

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əbu Davudun Nasih adlı əsərinə, Ata kanalıyla İbni Münzirə və Nuhasa söykən/dözərək iştirak etdiyinə görə İbni Abbas, "O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ayəsinin "Ey Peyğəmbər, qadınları boşayacağınızda gözləmə müddətlərini güdərək boşayın." [Talaq, 1] "Boşanmış qadınlar öz özlərinə üç təmizləmə müddəti gözləyərlər." [Bəqərə, 228] "Aybaşı olmaqdan ümid kəsdiyiniz qadınlarınız haqqında əgər şübhəyə düşsəniz, onların gözləmə müddəti üç aydır." [Talaq, 4] ayələri ilə neshedildiğini söyləmişdir. (c. 2, s. 140)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Nasih adlı əsərində Əbu Davud, İbni Münzir, Nuhas və Beyhaki, Səid b. Museyyibdən belə rəvayət edərlər: "Miras ayəs(n)i mütə nikahı ilə əlaqədar ayəs(n)i neshetmiştir." (c. 2, s. 140)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Abdurrezzak, İbni Münzir və Beyhaki İbni Məsuddan belə rəvayət edərlər: "Mütə nikahı haqqındakı ayə neshedilmiştir; onu talaq, sədəqə, iddet və miras ayələri neshetmiştir." (c. 2, s. 140)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Abdurrezzak və İbni Münzir Hz. Əlidən belə rəvayət edərlər: "Ramazan orucu, digər bütün orucları, zəkat digər bütün sədəqələri neshetti. Talaq, iddet və miras ayələri mütə nikahını, Qurban kəsməyə bağlı ayə digər bütün heyvan kəsmələri neshetti." (c. 2, s. 140)

Mütə Ayəsinin Sünnələ Neshedildiğini

Bildirən Hədislərdən Nümunələr

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Abdurrezzak, Əhməd və Müslimə söykən/dözülərək yazıldığına görə Sebra Cuheni belə deyir: "Məkkənin fəth edildiyi il Peyğəmbərimiz (s. a. a) mütə evliliyi etməmizə icazə vermişdi. Bir gün qəbiləmizdən biri ilə çölə çıxdıq. Mən yoldaşımdan daha yaraşıqlı idim. O bir az çirkin idi. İkimizin də bir jileti vardı. Mənim jiletim köhnə, əmi oğulumunkı yeni və cazibədar idi. Məkkənin təpəsinə çatdığımızda gənc qız kimi gözəl bir qadınla qarşılaşdıq. Özünə 'Bizdən birinin səninlə mütə nikahı etməsinə varsanmı?' deyə soruşduq. 'Qarşılığında nə verəcəksiniz?' deyə soruşdu. Biz jiletlərimizi çıxarıb önünə sərdik. Qadın ikimizi də süzməyə başladı. Yoldaşım onu bu vəziyyətdə görüncə 'Bunun jileti köhnə, mənim jiletim isə yeni və cazibədar' dedi. Qadın isə, 'Onun jileti pis deyil' dedi. Bunun üzərinə mən qadınla mütə etdim. Biz Məkkədən hələ çıxmamışdıq ki, Peyğəmbərimiz (s. a. a) mütə nikahını qadağan etdi." (c. 2, s. 140)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Abdurrezzaka, İbni Əbu Şeybeyə, Buxariyə, Müslimə, Tirmiziyə, Nəsəsiyə və İbni Macəyə söykən/dözülərək köçürüldüyünə görə Hz. Əli belə rəvayət etmişdir: "Peyğəmbərimizin (s. a. a) Hayber Döyüşü günü mütə nikahını və evcil eşşək əti yeməyi qadağan etdi." (c. 2, s. 141)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Əbu Şeybeyə, Əhmədə, Müslimə söykən/dözülərək yazıldığına görə Sələmə b. Ekva belə deyir: "Peyğəmbərimiz Evtas səfəri ilində üç gündəliyinə mütə nikahı etməmizə icazə verdi, üç gün sonra da onu qadağan etdi." (c. 2, s. 140)

İbni Ərəbi, Səhihi Tirmizinin şərhində İsmayıldan, o da atasından, o da Zühridən rəvayət etdiyinə görə Sebra, Peyğəmbərimizin vida həcci əsnasında mütə nikahını qadağan etdiyini rəvayət etdi. Əbu Davud bu rəvayəti nəql etdikdən sonra, "Bunu Əbdüləziz b. Ömər b. Əbdüləziz, Rebi b. Sebredən, o da atasından nəql etdi və sözlərinə bunları əlavə etdi: Bu qadağan etmə vida həcci sonrasında ehramdan çıxıldıqdan sonra reallaşdı. Bu nikah müəyyən bir müddət üçün tətbiq olundu. Həsən isə bu qadağan etmənin qəza ümrəsində reallaşdığını söylədi." (c. 5, s. 50)

Yenə bu kitabda verilən məlumata görə Zühri, Peyğəmbərimizin mütə nikahına Tebuk Döyüşündə son verdiyini söylədi." (c. 5, s. 50)

Mən deyərəm ki: Görülür ki, mütə nikahının qadağan edilmə zamanı barəsində hədislər fərqli məzmunlara sahibdirlər. Kimi onun hicrətdən əvvəl, kimi hicrətdən sonra nikaha, boşamağa, iddete və mirasa bağlı ayələrin enməsi ilə qadağan edildiyini söyləyir. Kimi də bu qadağan etməyi hicrətdən sonra Peyğəmbərimizin reallaşdırdığını söyləyir. Peyğəmbərimizin qadağan etmə tarixi olaraq da kimi Hayber Döyüşü ilini, kimi qəza ümrəsini, kimi Evtas səfəri ilini, kimi Məkkənin fəth ilini, kimi Tebuk Döyüşü ilini, kimi də vida həcci sonrasını göstərir. Buna görə, müt'anın bir çox dəfələr qadağan edildiyi və hər rəvayət bir dəfəsini açıqladığı irəli sürülmüşdür. Amma ravilerden Hz. Əli, Cabir, İbni Məsud kimi seçmə şəxsiyyətlərin, Peyğəmbərimizə çox yaxın olmalarına, onun həyatındakı əhəmiyyətli və ya normal bütün inkişafları bilmələrinə baxmayaraq onun qadağanlarından xəbərsiz ola biləcəkləri insana məntiqli gəlmir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Beyhaki Hz. Əlidən belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) mütə nikahını qadağan etdi. O onsuz da/zatən normal evlilik imkanı tapa bilməyənlər üçün sərbəst buraxılmışdı. Evlənmə, boşama, iddet və ər-arvad arasındakı miras haqqındakı ayələr enincə mütə nikahına bağlı hökm neshedildi." (c. 2, s. 140)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Nuhas, Hz. Əlinin İbni Abbasa "Sən çaşmışın birin. Peyğəmbər mütə nikahını qadağan etdi." dediyini rəvayət edər. (c. 2, s. 141)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Beyhaki Ebuzerdən belə rəvayət edər: "Mütə nikahı Rəsulullahın (s. a. a) səhabələrinə yalnız üç gündəlik bir müddət üçün halal qılındı. Arxasından Peyğəmbər onu qadağan etdi." (c. 2, s. 141)

Səhihi Buxaridə Əbu Cemredən belə rəvayət edilər: "İbni Abbasa qadınları mütə nikahı etmək məsələsi soruşuldu. O da bunun caiz olduğunu söylədi. Lakin köləsi özünə; 'Bu nikah, qadınların qıt və kişilərlə əlaqədar şərtlərin çətin olduğu günlər üçün sərbəst buraxıldı.' dəyincə, 'Bəli elədir' dedi." (c. 7, s. 16, Beyrut nəşr/təzyiqi)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Beyhaki Ömərdən belə rəvayət edər: "Ömər bir xitabında belə dedi: Necə olar da bəzi kişilər mütə nikahı edir? Halbuki Peyğəmbərimiz bunu qadağan etdi. Bu nikahı edən biri mənə gətirilsə onu mütləq recmederim." (c. 2, s. 141)

Yenə eyni əsərdə İbni Əbu Şeybe, Əhməd və Müslim Sebredən belə rəvayət edərlər: "Peyğəmbərimizin Kəbənin rüknü ilə qapısı arasında ayaqda belə dediyini gördüm: Ey insanlar, mən mütə nikahı etmənizə icazə vermişdim. Xəbəriniz olsun ki, Allah onu qiyamət gününə qədər haram etdi. Kimin mütə nikahlısı varsa onu yollasın. Onlara verdiyiniz ödənişdən heç bir şey geri al/götürməyin." (c. 2, s. 140)

Yenə eyni əsərdə, İbni Əbu Şeybe, Həsəndən belə rəvayət edər: "Allaha and olsun, mütə yalnız üç gün üçün tətbiq olundu. Rəsulullah bu barədə onlara icazə vermişdi. Nə üç gün əvvəlində, nə də sonrasında belə bir şey yox idi."

Səhabə və Təfsirçi Olan Təbiindən

Müt'anın Caiz Olduğunu Müdafiə edənlərin Fikirini Bildirən Hədislərdən Nümunələr

Təfsir-ut Taberidə, Mucahidin "O halda, nə vaxt onlarla..." ayəsində mütə nikahının nəzərdə tutulduğunu söylədiyi iştirak edər. (c. 5, s. 9)

Yenə eyni əsərdə Süddi belə deyir: "Bu ayədə mütə nikahı nəzərdə tutulur. Bu nikah belədir: Kişi, qadını müəyyən bir müddət şərti ilə evləndirər. Bu müddət sona çatınca kişi qadına artıq toxuna bilməz. Qadının o kişilə əlaqəsi bitmiş olar. Qadın, rəhmini ondan təmizləməsi yəni iddet gözləməsi lazımdır. Bunların arasında miras yoxdur. Yəni bu kişi və qadın bir-birinin varisi ola bilməzlər." (c. 5, s. 9)

Səhihi Buxari ilə Səhihi Müslimdə və et-Dürr-ül Mensur təfsirində Abdurrezzak və İbni Əbu Şeybe İbni Məsuddan belə rəvayət edərlər: "Bizlər Rəsulullah (s. a. a) ilə birlikdə döyüşdəydik. Bərabər/yoldaşlarımız yanımızda yox idi. Peyğəmbərimizə 'Özümüzü sonsuzlaşdıraqmı?' deyə soruşduq. Peyğəmbər bizi bu işdən çəkindirdi. Bir qadınla paltar qarşılığında müəyyən bir müddət üçün evlənməmizə icazə verdi." Daha sonra Abdullah b. Məsud bunu əlavə etdi: "Uca Allah 'Ey möminlər, Allahın sizə halal etdiyi təmiz şeyləri haram elan etməyin.' buyurur." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 140. Səhihi Buxari, c. 7, s. 4-5. Səhihi Müslim, c. 9, s. 182)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Əbu Şeybe Nafidən belə rəvayət edər: "İbni Ömərə mütə nikahı məsələsi soruşuldu. İbni Ömər 'ha-ramdır' dedi. Özünə 'İbni Abbas buna fətva verir' dedilər. İbni Ömər; 'Onu Ömər zamanında ağızına al/götürsəydi ya' dedi." (c. 2, s. 141)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Münzir, Taberani və Beyhaki Səid b. Cubeyr kanalıyla belə rəvayət edərlər: "İbni Abbasa dedim ki: 'Nə etdin. Bütün atlılar sənin fətvanı ətrafa dağıt/payladı. Haqqında şeirlər yazıldı.' Mənə 'Şairlər nə dedilər?' deyə soruşdu. Özünə 'belə də idilər' deyə cavab verdim:

"Şeyxə məclisi kosmosun tərəfindən deyərəm ki: / Dostum, İbni Abbasın fətvasına nə dərsin/deyərsən? / Cinsi əlaqə sərbəstliyində üns tutacaq qadına varsanmı? / İnsanlar gələnə qədər sənə yataqlıq etsin."

Bunun üzərinə İbni Abbas belə dedi: "İnna lilləhi və inna ileyhi racinin! (Hamımız Allahdanız və hamımız ONA dönücülərik.) Xeyr. Vallah mən buna fətva vermədim. Bunu nəzərdə tutmadım. Mən mütə nikahını çarəsiz vəziyyətdə olanlar üçün halal elan etdim. Uca Allah ölü edinin, qanın və donuz edinin nə qədərini halal etdi isə, mən də mütə nikahının o qədərini halal elan etdim." (c. 2, s. 141)

Yenə eyni əsərdə İbni Münzir, Şeridin azat edilmiş köləsi Am-mardan belə rəvayət edər: "İbni Abbasa müt'anın fahişəlikmi, yoxsa nikahmı olduğunu soruşdum. 'Nə fahişəlikdir, nə də nikah' dedi. 'Yaxşı nədir?' deyə soruşdum. 'Uca Allahın dediyi kimi, mütədir' dedi. 'Qadının iddet gözləməsi lazımdırmı?' dedim. 'Mütə edən qadının iddeti bir ay-başı dövrüdür.' dedi. 'Mütə edənlər bir-birlərinə varis olarlarmı?' dedim. 'Xeyr, olmazlar' dedi." (c. 2, s. 141)

Yenə eyni əsərdə Ata kanalıyla İbni Münzir və Abdurrezzak İbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Allah Ömərə rəhmət etsin. Mütə nikahı, uca Allahın Məhəmməd ümmətinə rəhməti idi. Əgər onu qadağan etməsəydi, pis kimsə xaricində heç kim zina etməyə möhtac olmazdı. O, Nisa surəsindəki 'O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə...' ayəsinə söykən/dözür. Yəni bu müddətin sonuna qədər bu ödənişlə özlərindən faydalandığınız qadınlar deməkdir. Mütə nikahı edən cüt bir-birinin varisi ola bilməz. Müddət dolduqdan sonra əgər yenidən müddət uzatmağı uyğun hesab etsələr nə al/götürə. Əgər ayrılsalar nə gözəl. Aralarında nikah bağı yoxdur." Bu rəvayəti nəql edən Ata, 'İbni Ab-basdan, indi də müt'ayı halal gördüyünü duy/eşitmişim' dedi." (c. 2, s. 141)

Təfsir-ut Taberidə Hakimdən -et-Dürr-ül Mensur təfsirində isə eyni rəvayət Abdurrezzakdan və Nasih adlı əsərində Əbu Davuddan- belə rəvayət edilər: "Hakimdən bu ayənin mensuh olub olmadığı soruşuldu. 'Xeyr, mensuh deyil' dedi. Hz. Əli isə, 'Əgər Ömər mütə nikahını qadağan etməsəydi, pis kimsədən başqa heç kim zina etməzdi' buyurdu." (Taberi, c. 5, s. 9. et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 140)

Ömərin Müt'ayı Qadağan etdiyini İfadə

Edən Rəvayətlərdən Nümunələr

Səhihi Müslimdə Cabir b. Abdullahdan belə rəvayət edilər: "Biz gərək Peyğəmbərimizin günlərində, gərəksə Əbu Bəkir dövründə bir ovuc xurma və ya un qarşılığında mütə nikahı edərdik. Bu tətbiq Əmr b. Hurays hadisəs(n)i üzərinə Ömərin bu nikahı qadağan etməsinə qədər davam etdi." (c. 9, s. 183)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, İbni Əsirin Məscid-ul Üsul (c. 16, s. 135), İbni Sürüşümün Zad-ul Mead (c. 2, s. 205), İbni Həcərin Fəth-ul Heç olmasa (c. 9, s. 166-167) və Muttakinin Kenz-ül Ümmal (c. 16, s. 523) adlı əsərlərində nəql edilmişdir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Malik və Abdurrezzak, Urve b. Zu-beyrdən belə rəvayət edərlər: "Hule binti Hakim adında bir qadın Ö-merin yanına girərək Rəbiyə b. Ümeyyenin doğurganlık çağında bir ka idinlə mütə etdiyini və qadının ondan hamilə qaldığını xəbər verdi. Ömər, hirsindən əbası yerlərdə süründürülərək çölə çıxdı və 'Bu o mütadır. Əgər daha əvvəl xəbər versəydin onu recmettirirdim' dedi." (c. 2, s. 141)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti, Şafis(n)i əl-Ümm adlı əsərdə və Beyhaki Təqdim edəni Kübra (c. 7, s. 206) adlı əsərdə nəql etmişlər.

Kenz-ül Ümmal adlı əsərdə Süleyman b. Yesəyərdən o da Haysemenin qızı Ümmü Abdullahdan belə rəvayət edilər: "Bir adam Şamdan Mədinəyə gəldi və mənə qonaq oldu. Bir gün mənə 'Subaylıqdan sıxıldım. Mənə bir qadın tap, onunla mütə nikahı edim' dedi. Mən də ona bir qadın tapdım. Aralarında şərtləşdilər və ədalətli şahidlər hüzurunda razılaşdılar. Adam qadınla Allahın istədiyi bir müddət birlikdə oldu. Sonra Mədinədən ayrıldı. Ömər bu hadisədən xəbərdar olunca birini göndərərək mənə bu hadisənin əsli olub olmadığını soruşdu. Mən də 'bəli' dedim. 'Bir daha gəldiyində mənə xəbər ver' dedi. Adam təkrar gəlincə Ömərə xəbər verdim. O da birini göndərərək adama 'Nə üçün bu işi etdin?' deyə soruşdu. Adam Ömərə bu cavabı verdi: 'Mən bu işi Peyğəmbərimizin (s. a. a) zamanında etdim. O vəfat edənə qədər bunu bizə qadağan etmədi. Arxasından Əbu Bəkirin dövründə eyni şeyi etdim. O da ölənə qədər bizə bunu qadağan etmədi. Sonra sənin zamanında eyni işi etdim. Bizə bunu qadağan etmə mövzusunda bir söz söyləmədin.' Bunun üzərinə Ömər adama belə dedi: Nəfsimi qüdrət əlində tutan Allaha and içirəm ki, əgər bu işi qadağan etdiyimi bilərək etmiş olsaydın səni recmederdim. Nikah ilə fahişəliyin bir-birindən ayırt edilməsini təmin edəcək şəkildə açıq bir tutum geyinin." [Yəni müt'anın fahişəliklə açıq bir fərqi yoxdur.] (c. 16, s. 522)

Səhihi Müslimdə və Müsnedi Əhməddə Atadan belə rəvayət edilər: "Cabir b. Abdullah ümrədən dönmüşdü. Ziyarət üçün evinə getdik. Xalq ona müxtəlif suallar soruşdu. Sonra sözü mütə nikahına gətirdilər. Cabir 'Biz Peyğəmbərimiz, Əbu Bəkir və Ömər zamanında mütə nikahı etdik' dedi." Əhmədi Hənbəlin rəvayətində onun bu sözlərinə də yer verilmişdir: "Ömərin (r.ə) xəlifəliyinin sonlarına qədər bu belə davam etdi." (Müslim, c. 9, s. 183. Müsned, c. 3, s. 380)

Süneni Beyhakidən Nafinin Abdullah b. Ömərdən belə rəvayət etdiyi nəql edilər: "Abdullah b. Ömərə mütə nikahı məsələsini soruşdular. O da belə dedi: Bu haramdır. Ömər b. Hattab (r.ə) əgər belə bir nikah etmiş birini ələ keçərmiş olsa onu daşlarla recmederdi." (c. 2, s. 206)

İbni Cevzinin Miratıq Zaman adlı əsərindən belə nəql edilər: "Ömər belə deyir: Vallah, əgər müt'ayı mübah görən biri mənə gətirilsəydi, onu recmederdim."

İbni Rüşdün Bidayet-ül Müctəhid adlı əsərində Cabir b. Abdullahdan belə rəvayət edilər: "Biz Rəsulullahın (s. a. a) zamanında, Əbu Bəkirin dövründə və Ömərin xəlifəlik dövrünün ilk yarısında mütə nikahını tətbiq etdik. Sonra Ömər bunu xalqa/halqa qadağan etdi." (c. 2, s. 63)

əl-İsabət adlı əsərdə İbni Kelbi belə rəvayət edər: "Sələmə b. Ümeyye b. Xələf Cumahi, Hakim b. Ümeyye b. Avkası Esleminin azat edilmiş nökəri Selma ilə mütə evliliyi etdi. Selma, Sələməyə uşaq verdi. Lakin Sələmə uşağın atası olduğunu qəbul etmədi. Ö-mer bu hadisədən xəbərdar olunca mütə nikahını qadağan etdi." (c. 2, s. 63)

Zad-ul Mead adlı əsərdə Eyyubdan belə rəvayət edilər: "Urve, İbni Abbasa 'Allahdan qorxmursanmu da mütə nikahını mübah elan edirsən?' dedi. İbni Abbas: 'Ey Urvecik, anana soruş' dedi. Urve, 'Amma Əbu Bəkir və Ömər mütə nikahı etmədilər.' dedi. İbni Abbas bu cavabı verdi: Vallah, Allahın əzabına uğramadıqca bu tutumu buraxmayacağınızı görürəm. Mən sizə Peyğəmbərdən (s. a. a) danışıram. Siz mənə Əbu Bəkirdən və Ömərdən bəhs edirsiniz." (c. 1, s. 257)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə haqqında danışılan Urvenin anası Əbu Bəkirin qızı Əsmədiyər. Bu qadın Zubeyr b. Avam ilə mütə evliliyi etdi və bu evlilikdən Abdullah b. Zubeyr ilə Urve adlarında iki uşağı oldu.

Rağıbın Muhadarat adlı əsərində belə deyilir: "Abdullah b. Zu-beyr, Abdullah b. Abbasımıda nikahını halal saydığı səbəbi ilə qınayınca Abdullah b. Abbas, özünə: 'Anana soruş baxaq, atanla arasındakı yanvar/ocaq necə tüstülədi?' dedi. Abdullah b. Zübeyr də bu məsələni anasına soruşduqda anası 'Səni mütə evliliyində doğurdum' dedi."

Səhihi Müslimdə Müslim-ul Quradan belə rəvayət edilər: "İbni Abbasa mütə nikahı məsələsini soruşdum. Onun mübah olduğunu söylədi. İbni Zubeyr bunun qadağan olduğunu söyləyirdi. İbni Abbas 'İşdə İbni Zubeyrin anası. O, Peyğəmbərin buna icazə verdiyini söyləyir. Yanına gedib özünə problem/sualın' dedi." Müslim-ul Qura deyir ki: "İbni Zubeyrin anasının yanına getdik. Qadın iri yarı və kor idi. Bizə Resu-lullahın (s. a. a) mütə nikahına icazə verdiyini söylədi."

Mən deyərəm ki: İzah edilən hadisə göstərir ki, qadından mütas(n)ı hac=hac ilə əlaqədar mütə deyil, mütas(n)ı nisa=kadınlarla əlaqədar mütə soruşulmuşdu. Ayrıca başqa rəvayətlər də buna açıqlıq gətirir.

Səhihi Müslimdə Əbu Nadradan belə rəvayət edilər: "Bir dəfə Cabir b. Abdullahın yanındaydım. Biri gəldi və dedi ki, İbni Abbas ilə İbni Zubeyr həcc müt'ası ilə mütə nikahı mövzusunda ayrılığa düşdülər. Bunun üzərinə Cabir belə dedi: Rəsulullahın (s. a. a) dövründə hər ikisini də etdik. Lakin sonra Ömər ikisini də qadağan etdi və bir daha onları etmədik." (c. 8, s. 233)

Mən deyərəm ki: Nəql edildiyinə görə bu rəvayəti Beyhaki də Sünen-ül Kübra adlı əsərində rəvayət etmişdir. (c. 2, s. 206) Bu məna Səhihi Müslimin üç yerində də fərqli ifadələrlə nəql edilmişdir. Bu rəvayətlərin birində də belə deyilir: Cabir deyir ki; Ömər ayağa qalxınca bunları söylədi: "Uca Allah, Peyğəmbərinə istədiyini, istədiyi ölçüdə halal etmişdi. Həcci və ümrəni Allahın əmr etdiyi kimi edin. Qadınlarla mütə evliliyi etməkdən imtina edin. Əgər bir qadınla müddətə bağlı evlilik edən biri mənə gətirilsə onu recmederim."

Bu məzmun Beyhakinin Sünen adlı əsərində (c. 2, s. 206), Cessasın Ehkam-ul Quran adlı əsərində (c. 2, s. 147), Kenz-ül Ümmalda (c. 16, s. 521), et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Razinin əl-Kəbir təfsirində və Tayalisinin Müsned adlı əsərində iştirak etmişdir.

Təfsir-ul Kurtubidə Ömərin bir xütbəsində belə dediyi iştirak edər: "İki mütə var ki, bunlar Peyğəmbər zamanında sərbəst idi. Lakin mən onları qadağan edir və edənləri cəzalandıraram. Bunlar mütas(n)ı həcc və mütas(n)ı nisadır." (c. 2, s. 392)

Mən deyərəm ki: Ömərin bu xütbəsini bütün nəqlçilər qəbul edir. Onu heç bir şübhəyə düşmədən nəql etmişlər. Necə ki əl-Kəbir təfsirində, əl-Bəyan vet-Tebyin təfsirində, Zad-ul Meadda, Ehkam-ul Quranda iştirak etmiş və Taberi, İbni Asakir və başqaları bunu nəql etmişlər.

Taberinin "Müstebin" adlı əsərindən Ömərin belə dediyi nəql edilər: "Üç şey Rəsulullahın (s. a. a) dövründə tətbiq olunurdu; ancaq mən onları haram edir və edənləri cəzalandıraram. Bunlar: Mütas(n)ı həcc, mutas(n)ı nisa və azanda 'hayye al/götürə xeyir-el əməl' deyilməsidir."

Tarixi Taberidə İmran b. Sevadedən belə nəql edilər: "Səhər namazını Ömərin arxasında etdim. Subhane (İsra surəsi) ilə bir surə daha oxudu. Sonra namazdan qalxdı. Mən də onunla birlikdə qalxdım. 'Bir istəyinmi var' dedi. 'Bəli, bir istəyim var' dedim. 'Arxamdan gəl' dedi. Arxasından getdim. İçəriyə girincə məni də içəri al/götürdü. Yüzü/üzü olmayan bir taxta və sidrin üzərinə oturdu. 'Sənə nəsihət verməyə gəldim' dedim. 'Səhər gəlsin, axşam gəlsin, nəsihətə gələn xoş gəldi' dedi. 'Xalq səni dörd mövzuda ayıblayır' dedim. Əlindəki çubuğun baş tərəfini çənəsinə və alt ucunu dizlərinə söykəyərək: 'Haydı söylə' dedi. 'Söylədiklərinə görə, həcc aylarında ümrə etməyi qadağan etdin. Bunu (qadağanı) nə Peyğəmbər (s. a. a), nə də Əbu Bəkir (r.ə) etmədi. Bu halaldır.' dedim. Mənə bu qarşılığı verdi: 'Görəsən halaldırmı? Əgər insanlar həcc aylarında ümrə etsələr, onu həccin yerinə keçmiş görərlər. O zaman Məkkə, sərçəs(n)i çölə çıxmış yumurta qabığı kimi boş qalar. İnsanlar həccdən geri qalarlar. Halbuki həcc Allahın bağışladığı bir dəyərdir. Mənim qərarım doğrudur.'

Özünə 'Deyildiyinə görə, mütə nikahını qadağan etdin. Halbuki Al-lahın bağışladığı bir asanlıq idi. Bir ovuc qarşılığında qadınlardan faydalanır, sonra onlardan ayrılırdıq.' dedim. Mənə belə dedi: 'Peyğəmbər mütə evliliyini zərurət dövründə sərbəst buraxdı. Sonra insanlar genişliyə qovuşdular. Sonra baxdım ki, bu evliliyi bir dəfə edən Müsəlman təkrar edir. İndi istəyən bir ovuc qarşılığında evlənər, sonra da boşamaq surətiylə ayrılar. Mənim qərarım doğrudur.'

Özünə 'Hamilə bir nökərin doğum edər etməz azat olacağına, ayrıca əfəndisinin azat etməsinə gərək qalmayacağına qərar verdin.' dedim. Mənə 'Doğan uşağın hörmətinə (ki azattır) anasının hörmətini əlavə etdim. Yalnız xeyr etmək istədim. Əgər səhv qərar verdim isə Allahdan üzr istəyirəm' dedi. Özünə 'Xalq sənin sərtliyindən şikayətçidir' dedim. Söykən/dözdüyü çubuğu qaldırıb ucuna qədər sıvazladıktan sonra belə dedi: "Mən Məhəmmədin (s. a. a) yoldaşı idim. -Karkarat-ül Kədər səfərində onun yanı başında idi.- Vallah, mən dəvəsi tam suya qansan deyə onu sərbəst buraxan bir çoban kimiyəm. Yoldan sapanları yola çevirərəm. Təcavüzkarlara həddlərini bildirərəm. Onları əlimdən gəldiyi qədər tərbiyə edər, əlimdən gəldiyincə yola gətirərəm. Çox qışqırar-çağıraram, amma az vuraram. Çubuqmu qaldıraram, amma əlimlə vuraram. Əgər başqa cür davransam ipin ucunu qaçırar, xalqı laqeyd yanaşmış olaram."

Müaviyəyə bu danışmağı köçürdüklərində, 'Vallah, Ömər xalqı necə idarə edəcəyini bilər' dedi." (c. 4, s. 225, Misir, Dar-ul Maarif nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti, İbni Əbul Hədid Şərhi Nehc-ul Bəla-ğa adlı əsərində İbni Kuteybedən köçürmüşdür. (c. 12, s. 121, Dar-ul Kutub-el İslamiyə nəşr/təzyiqi)