Əlavə 3 azərbaycan respublikasi

2. /f/, /s/, //, /h/, /x/, //, // - kar samitlər.

3. /b/, /d/, /g/ - cingiltili, kipləşən-partlayışlı samitlər.

4. /v/, /z/, /j/ - cingiltili novlu samitlər.

5. /m/, /n/, /ŋ/ - kipləşən-partlayışlı sonorlar.

6. /l/ -dilyanı süzülən sonor.

7. /R/(r) – dilçək və ya dilönü titrək samit.

8. /i:/, /y:/, /i/, /y/ - ön sıra saitləri.

9. /o/, /ö/, /e:/, /ə/ - orta sıra saitləri.

10. /u/, /ʊ/; /o/, /a/ - arxa sıra saitləri” [151, s.191].

“Hər hecada bir sonorluq zirvəsi olur. Ondan əvvəl və sonra isə azalan sonorlu səslər gəlir. Dünya dillərində açıq hecalar daha çox yayılıb. Bunu bir növ universal hesab etmək olar” [46, s.116].

Lakin o da qeyd olunmalıdır ki, bu nəzəriyyələrin mövcudluğu heç də onların bir-birini inkar etməsi demək deyil. Çünki hecalar müxtəlif sonorluq dərəcəsinə malik səslərin birləşməsindən yaranır. Minimal prosodik vahid kimi hecalar təbiətlərinə görə fərqlənirlər. Bəzi dillərdə hecalar ekspirator xüsusiy­yətli olsalar da, intensivliyə görə fərqlənsələr də, digərlərində bu sonorluqla əvəz olunur. Bəzi dillərdə isə hər iki hal birgə fəaliyyət göstərir, yəni həm intensivliyin, həm də tonun yüksəlməsi müşahidə olunmuşdur.

“Aparılan təhlillərdən məlum olur ki, heca ilə əlaqədar sonorluq nəzəriyyəsinin də bəzi çatışmayan cəhətləri var. Bu nəzəriyyənin mübahisə doğuran cəhətlərindən biri də bu suala cavabın çətinliyi ilə bağlıdır ki, nitq axınında eyni sonorluq dərəcəsinə malik iki sait yanaşı işləndikdə onlar necə tələffüz edilməlidir”[27, s.45].

Qeyd olunan nəzəriyyələrdən fərqlənən heca haqqında əzələ gərginliyi nəzəriy­yəsi də fonetika elmi sahəsində daha çox yayılmışdır. Bu nəzəriyyə L.V.Şerba tərəfindən daha da təkmilləşdirilmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə heca əzələ gərginliyinin bir impulsu müddətində tələffüz olunan vahiddir. Hər bir impulsun özü də üç fazadan ibarət olur. Birinci fazada gərginliyin artması, ikinci fazada gərginliyin maksimum səviyyəyə çatması, üçüncü fazada isə yenidən gərginliyin zəifləməsi baş verir. Belə bir fakt eksperiment materialının təhlili zamanı da müşahidə olunmuşdur. Bunun üçün istər ingilis istərsə də Azərbaycan dillərində birhecalı sözlərdə saitin tələffüzü zamanı tonun və intensivliyin necə dəyişikliyə uğramasını müşahidə etmək mümkündür.(Bax qr1;2;3;33;34;35 və s. Qrafiklər dissertasiyanın “Əlavələr” hissəsində verilib).

Əgər tələffüz zamanı gərginlik impulsu bütün danışıq üzvləri üzrə bərabər səviyyədə paylanılırsa, bu zaman hecanın deyilməsində səs, nəfəslilik və əsas ton yüksəlmiş olur. Əlbəttə, bu proses samitlərin də tələffüzü ilə bağlıdır. Hər bir samit mövqedən asılı olaraq, ya güclü sonluqlu (əzələ gərginliyinin tədrici yüksəlməsi), ya güclü başlanğıclı (gərginliyin zəifləməsi), ya da iki zirvəli (zəifləmənin ortada olması) tələffüz olunur. Belə vəziyyətdə heca sərhədləri də fərqli olur, birincidə heca sərhəddi samitdən əvvəl, ikincidə samitdən sonra, üçüncüdə isə onun ortasından keçir. Məs.: /bɔl/, /blæk dɔg/, /di:za:stə/, /di:´ziz/, /ma´in/, naın/.

Qeyd etdiyimiz birinci hecada /b/ samiti zəif başlanğıca və güclü sonluğa malikdir. Sonuncu hecada eyni /n/ samiti həm əvvəldə, həm də sonda işlənmişdir. Bu samit tələffüzünə görə müxtəlif akustik xüsusiyyətlərə malikdir, çünki söz əvvəli mövqedə işlənən /n/ samitində zəif başlanğıca və güclü sonluğa malikdir. İkinci /n/ samiti isə gərginlik yüksəkdən başlayır və sona doğru zəifləyir. Bu prosodik dəyişiklik həmin səslərin fərqli tələffüz edildiyini göstərir.

Azərbaycan dilində /tut/ sözünü nəzərdən keçirdikdə oxşar mənzərəni müşahidə etmiş oluruq, belə ki, birinci /t/ zəif başlanğıcla başlayıb güclü sonluqla qurtardığı halda, ikinci /t/ samitinin tələffüzündə bunun əksi baş verir. Bütün bunlar eksperi­ment zamanı samitlərin osilloqramlarında daha aydın müşahidə olunmuşdur. (Bax: qr 37,38 və s.)

Sözün prosodik strukturuna təsir edən amillərdən biri və həlledicisi onu əmələ gətirən hecaların struktur xüsusiyyətləridir. Hər bir dildə hecanın özəyini təşkil edən sait uzundursa, deməli, heca uzun tələffüz edilir, bu da son nəticədə sözün tələf­fü­zündə özünü göstərir, yəni sözün tələffüzünə daha çox vaxt sərf olunur. Bu vəziyyət german dillərində daha aydın müşahidə olunur; çünki bu dillərdə saitlərin uzun və qısalığı fonematik əlamətdir. Məsələn, ingilis dilində /mi:/ və /ıl/ sözlərində /i:/ və /ı/ saitlərinin temporal xüsusiyyətlərinin göstəricilərini müqayisə etdikdə məlum olmuşdur ki, diktorlar uzun /i:/ saitinin tələffüzünə 0,2 s., /ı/ saitinin tələffü­zünə isə 0,09 s vaxt sərf etmişlər. Bundan da əlavə həmin sözlərdən 1-cidə heca açıq, ikincidə isə qapalıdır. Birinci söz samitlə başlayır, saitlə qurtarır. Samit zəif başlan­ğıca və qüvvətli sonluğa malikdir. İkinci sözdə isə söz samitlə bitir, ona görə də samit qüvvətli başlanğıca və zəifləyən sonluğa malikdir. Tələffüz prosesində yaranan, bütün bu akustik çalarlıqlar sözlərin prosodik strukturlarına təsir göstərmişdir.

İngilis və Azərbaycan dillərində heca strukturunda fərqli cəhətlərlə bərabər, oxşarlıqlar da vardır ki, bunlar da onların prosodik strukturlarında əks olunmuşdur. Hər iki dildə heca bir sait səsdən ibarət olduğu kimi, səs birləşmələrindən də ibarət olur

Sait	sait+samit	samit+sait	sait+samit+samit	samit+samit+sait və s.
V	Vk	kv	Vkk	Kkv
/o/-/ai/	əl – eat	su – lie	əsr – east	pla-net – score

A.Axundov “bir saitdən ibarət olan hecaları (o, ə-tək, i-ki) sait hecalar adlandırmışdır. “Bu model hecalar saitlə başlayıb saitlə qurtaran hecalardır” [6, s.246]. Bu model hecalarda saitin samitlə qarşılıqlı əlaqəsi olmadığından bunları saf heca kimi qəbul etmək mümkündür.

German dillərində heca modellərinin strukturu Azərbaycan dili ilə müqayisədə daha genişdir, çünki bu dillərdə samit fonemlərin eyni heca daxilində ardıcıl işlənməsi Azərbaycan dili ilə müqayisədə daha yüksəkdir.

Q.P.Torsuyev qeyd etmişdir ki, ingilis dilində sözəvvəli mövqedə ikiüzvlü samit birləşmələri onlarcadır, lakin eyni mövqedə işlənən üçüzvlü samit birləşmələrinin sayı cəmi beşdir. Sözönü mövqedə isə ikiüzvlü samit birləşmələri 100, üçüzvlü samit birləşməli sözlər isə cəmi 160-dır[127, s.35].

Peter Rouç hecaönü mövqedə samitlərin maksimum həddinin üç və hecasonu mövqedə isə maksimum dörd samit olması fikrini göstərmişdir (/spreı/, /strıŋ/ və s.)[187, s.75-76].

S.F.Leontyeva ingilis dilində 16 növ heca strukturu olduğunu qeyd etmişdir [173, s.179-189]. Lakin araşdırmalar göstərir ki, ingilis dilində hecaların fonem tutumu daha da artıq ola bilər. Deməli, ingilis dilində hecanın fonem tutumu modellərinin maksimum göstəricisinin 16 olması fikrini bitmiş hesab etmək düzgün olmazdı, çünki dildə [mınstrl], [rımnstrnt] kimi modellər də işlənir.

Azərbaycan dilində hecanın fonem tutumu üzrə modellərin sayı ingilis dilində olduğundan fərqlənir. F.Cəlilov qeyd edir etmişdir ki, Azərbaycan dilində 12 heca modeli mövcuddur. Bunlardan 6-sı Azərbaycan dilinin öz sözlərində, digər modellər isə alınma sözlərdə işlənmişdir [16, s.47].

A.Axundov müasir Azərbaycan dilində heca modellərini altı qrupda ümumiləş­dirmiş və onların sayının 17-yə bərabər olduğunu göstərmişdir [6, s.267]. Deməli, müxtəlif dillərdə hecaların fonem tutumu müxtəlifdir.

Sözü əmələ gətirən hecaların heç də hamısı intensivliyə, əsas tona və temporal əlamətə görə eyni səviyyədə tələffüz olunmur. Çoxhecalı sözlərdə elə hecalar olur ki, onlar aydın və qüvvətli tələffüz edildiyi halda, elələri də vardır ki, akustik cəhətdən zəif tələffüz olunur. Məsələn:

´obdʒekt – ob´dʒekt (ingilis dilində)

´gəlin – gə´lin

Bu sözlərdə həm vurğulu, həm də vurğusuz hecalar işlənmişdir. Həmin sözlərdə vurğunun hansı heca ilə bağlı olması kontekstdən aydın olur. Sözün prosodik strukturundakı bu dəyişiklik onun semantik strukturuna da təsir göstərir. Bunlardan birincilər ikinciləri və yaxud əksinə, əvəz edə bilmir, çünki məna dəyişir.

Sözdə hecaların kəmiyyəti də sözün prosodik strukturuna təsir edən amillərdən­dir. Təhlil zamanı məlum olmuşdur ki, “man” və “woman” sözlərini tələffüz edən dil daşıyıcıları hər iki halda işlənən man₁ və man₂-ni fərqli tələffüz etmişlər. Ona görə də 1-cinin prosodik xüsusiyyətləri 2-cinin prosodik xüsusiyyətlərindən fərqlənir. Azərbaycan dilində işlənən “ək”, “əkin”, “əkinçi”, “əkinçilik” sözlərinin kökü eyni “ək” sözündəndir. Tədqiqat işində həmin sözlərin təhlili əsasında məlum olmuşdur ki, sözdə hecaların sayı artdıqca, həm vurğunun yeri dəyişmiş, həm də sözün fonem tərkibi artmışdır, bu da həmin sözlərin akustik parametrlərinə, bütövlükdə sözün prosodik strukturuna təsir göstərmişdir [bax:qr: 18, 20, 52, 53, 54, 55 və s.]. Deməli, sözün prosodik strukturu onun heca strukturu ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. “Təhlil göstərir ki, prosodiya hər hansı bir dildə işlənən vahidlərin elə xüsusiyyətlərinin məcmusudur ki, onlar dilin minimal vahidləri olan səslər və fonemlərdən daha böyük vahidlərlə əlaqəlidir. Deməli, prosodik vasitələr minimal vahid hesab edilən hecadan başlayaraq daha böyük morfoloji və sintaktik vahidləri , hətta mətn kimi mürəkkəb strukturu əhatə edir” [31, s.305]. Sözü təşkil edən hecalar prosodik vasitələrsiz məna kəsb edə biləcək bütövə çevrilə bilmir. Sözdə hecaların sayının kəmiyyət göstəriciləri ilə yanaşı, onların düzülüşünün də rolu az deyil (vurğulu+vurğusuz və ya vurğusuz+vurğulu). Bunun üçün “Güldəstə” və “Dəstəgül” sözlərini müqayisə etdikdə aydın olur ki, bu sözlər iki eyni hecaların birləşməsindən əmələ gəlib və “gül+dəstə”. Lakin bu hecaların söz daxilindəki düzülüşü fərqlidir. Bu fərq həmin hecaların qeyd olunan sözlərin tərkibində fərqli prosodik xüsusiyyətlərə malik olmasını təmin etmişdir. Prosodik dəyişiklik həmin sözün tələffüzü zamanı realaşan ton, intensivlik, temporal və aksent xüsusiyyətlərlə ifadə olunmuşdur. Hətta eyni modelli heca eyni sözün daxilində (nənə, dədə, baba və s) sözün strukturunda əvvəldə və sonda işlənməsindən asılı olaraq da prosodik strukturda fərq yaranır (Bax: qr: 24, 25, 26 və s.).