Əliyev Rəşad Babas əlim İqtisadi t əhlük əsizliyin t əmin edilm əsind ə gömrük xidm ətinin rolu prof

II FƏSİL: İQTİSADİ TƏHLÜKƏSİZLİYİN TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ GÖMÜK XİDMƏTİNDƏN İSTİFADƏNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ONUN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ.
2.1. İqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsində gömük xidmətindən istifadənin mövcud durumu və onun müqayisəli təhlili.

Əvvəlki fəsildə qeyd etdiyimiz kimi iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsində gömük xidmətindən istifadənin özünəməxsus mövqeyi vardır. Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsinin I fəslində göstərilir ki, "1.0.13. gömrük xidməti – gömrük qanunvericiliyinin tətbiqinə, habelə gömrük ödənişlərinin tutulmasına görə məsul olan dövlət xidməti"dir. (7)

Belə ki, Respublikamızda yeni gömrük tarif sisteminin yaradılması və fəaliyyəti bugünün tələblərindən biridir. Çünki ölkədə həyata keçirilən iqtisadi islahatların birinci mərhələsi artıq 2000-ci ildə yekunlaşıb. Bu zaman (1996-2000-ci illər) ərzində ölkədə çox iqtisadi islahatlar tətbiq olunmuşdur. Və bu iqtisadi islahatların əsasında iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi məsələləri durur.

Gömük xidmətinin mövcud durumuna nəzər salsaq iqtisadi islahatların nə qədər sürətlə getdiyinin şahidi olarıq. Belə ki, bugün gömrük xidmətində vahid avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi tətbiq olunur. Bu sistem Oracle Server Enterprise Edition v9.i server idarəetmə bazasının müştəri -server texnologiyası əsasında yaradılmışdır. Sistemin müştəri hissəsi Windows əməliyyat sistemləri üzərində qurulmuşdur və Azərbaycan dilində rahat istifadəçi imkanına malikdir. Sistemdə UNICODE standartı əsasında hər hansı digər dil dəstəklənə bilər. Sistemin bir hissəsini avtomatlaşdırılmış gömrük təmizləmələri və nəzarəti təşkil edir. Bu hissədə gömrük məntəqələrində lokal verilənlər bazası yaradılır. Lokal verilənlər bazaları isə Dövlət Gömrük Komitəsinin vahid mərkəzi məlumat sisteminə ixrac edilir. Sistem sənədləşmə, nəzarət və yük gömrük bəyannamələrinin qeydiyyatı proseslərini avtomatlaşdırmağa imkan verən proqram modullarından ibarətdir. Proqram təminatının müştəri hissəsi iki əsas baş moduldan "Broker" və "Gömrük orqanı"nından ibarətdir. "Broker" modulu gömrük qanunvericiliyinə və qaydalarına əsasən elektron sənəd yaradır. Proqrama daxil edilmiş qaydalardan əlavə istifadəçi Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin normativ-hüquqi bazası üzərində yaradılmış informasiya sisteminin onlayn rejimdə işləyən informasiya kioskundan istifadə edə bilər. (100)

«Gömrük orqanı» modulu elektron sənədin çoxmərhələli yoxlamasını həyata keçirir. Hər istifadəçinin fəaliyyəti sənədin statusu, mərhələlərin növbələşməsi və istifadəçinin hüquqları ilə müəyyən edilir. Elektron sənədin ötürülməsi hər mərhələdə qəbul edilən qərardan asılıdır. Müfəttişlərin şərhləri və qərarları səhvlər protokoluna yazılır və bəyannamələrin düzəlişi zamanı brokerlərə çatdırılır. Sistem gömrük bəyannamələrinin qeydiyyata alınmasının və yoxlanmasının şəffaflığını monitorinq vasitəsilə təmin edir. Qeydiyyata alınan bəyannamələrin hansı mərhələdə olduğuna nəzarət etmək imkanı mövcuddur.

şəkil: 1 (100)

Sistemin ikinci hissəsini Hüquq Pozuntularının Uçotu və Nəzarəti Sistemi

Hüquq pozuntularının uçotu və nəzarəti sistemi (Anti-Smuggling) verilənlər bazası regional gömrük orqanlarında və Dövlət Gömrük Komitəsinin mərkəzi məlumat sistemində yerləşən informasiya sistemidir. Bu sistemin tətbiqi proqram təminatı gömrük pozuntularının qeydiyyatı, uçotu və təhlili üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Tətbiqi proqram təminatının kliyent hissəsi məlumatın regional verilənlər bazasına daxil edilməsini, məlumatların statistik analizini, hüquq pozucularına qarşı görülmüş tədbirlərin uçotunu həyata keçirir. Məlumatın daxil edilməsi zamanı onun gömrük orqanlarının məlumat bazası ilə uyğunluğu yoxlanılır. Sistemdə narkotik maddələrin, qaçaqmalçıların və valyutaların ölkəyə daxil olması baxımından təhlükəli olan idxalçı, ixracatçı, ölkə, nəqliyyat və mal qruplarını müəyyən edən informasiya təhlili həyata keçirilir. Təhlilin nəticəsi hesabat generatoru vasitəsilə aparılır və standar formada təqdim edilir.

Sistemin üçüncü hissəsi müvəqqəti saxlama anbarıdır. Gömrük terminalının uçotu və nəzarəti sistemi - Oracle verilənləri idarəetmə serveri üzərində yaradılmış informasiya sistemidir. Proqramın Dövlət Gömrük Komitəsi üçün işlənib hazırlanmasına baxmayaraq, müvəqqəti saxlama anbarları olan müxtəlif müəssisələrdə avtomatlaşdırılmış uçotun aparılması üçün də istifadə oluna bilər. Sistem terminal ərazisinə daxil olan bütün nəqliyyat vasitələrinin uçotunu təmin edir. İçərisində mal olan nəqliyyat vasitələrinə müəyyən dayanacaq təklif edilir. Sistem özü dayanacaqların vəziyyəti, nəqliyyat vasitələrinin sayı haqqında məlumatı təhlil edir. Proqram təminatı başqa təşkilatların tələblərinə uyğunlaşdırıla bilər. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyaları üzrə layihələr 1999-2001-ci illər ərzində həyata keçirilmişdir. (101)

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinin əsas vəzifələrindən biri də gömrük xidmətlərinin müasirləşdirilməsi və beynəlxalq cəmiyyətə inteqrasiya etməsidir. Belə ki, səmərəli və şəffaf gömrük xidmətinin yaradılması biznes fəaliyyətində üzə çıxan maneələri azaldan ən mühüm vasitələrdən biridir. Gömrük xidmətinin təkmilləşdirilməsi 2008-2015-ci illərdə Kasıblığın azaldılması və Dayanıqlı İnkişaf üzrə Dövlət Proqramında önə sürülən ən mühüm prioritetlərdən biridir. Bu da bir daha sübut edir ki, dövlətin hər bir sahədə apardığı islahatlar gömrük xidmətində də öz əksini tapır. Sözsüz ki, gömrük xidmətinin bugünkü vəziyyətindən öncəki tarixə baxdıqda da görürük ki, hələ 2007-2011-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Gömrük Xidmətinin təkmilləşdirilməsi haqqında Dövlət Proqramı, Azərbaycanda gömrük xidmətlərinin inkişaf istiqamətini təyin edən digər mühüm bir siyasətdir. Bu layihə, Dövlət Gömrük Komitəsinə hava nəqliyyatı müəssisələrində gömrük nəzarətini gücləndirməkdə həmçinin hava yüklərinin gömrük rəsmilləşdirilməsi, sərnişin prosedurları, qaçaqmalçılığın qarşışının alınması kimi xüsusi əməliyyatların surətləndirilməsində dəstəyi nəzərdə tutur.

Göründüyü kimi, gömrük xidməti sahəsində aparılan bu islahatlar bir başa ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinə təsir edir. Belə ki, bu cür proqramların hazırlanıb, həyata keçirilməsinin məqsədi infranstrukturu inkişaf etdirmək, prosesləri avtomatlaşdırmaq və kadr hazırlığı vasitəsi ilə Azərbaycanda gömrük xidmət sahələrinin müasirləşdirilməsini dəstəkləməkdir. Layihə Hava Nəqliyyatının Baş Departamenti nəzdində Hədəf Mərkəzi yaratmaq və gömrük işçilərinin yeni texnologiya və əməliyyat idarəçiliyindən istifadəsini, həmçinin mövcud sahədə ən yaxşı təcrübəni tətbiq etməyi diqqətdə saxlayır.

İqdisadiyyatımız günü-gündən gücləndiyi kimi gömrük xidmətinin sahələrinin də inkişaf edib, müasirləşməsi əsas vəzifə və məqsəd kimi qarşıda durur. Sözsüz ki, bu da güclü iqtisadiyyatın təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə xidmət edən əsas vasitədir.

Dövlət Gömrük Komitəsinin sədri Aydın Əliyev Bakıda keçirilən Ümumdünya Gömrük Təşkilatının 10-cu illik PİCARD (“Gömrük sahəsində akademik tədqiqatlar və inkişaf üzrə tərəfdaşlıq proqramı”) konfransında çıxışı zamanı belə bir fikir qeyd edib: “Beynəlxalq Ticarətin ötən illər ərzində böyük artımı bütün dünyada gömrük idarələri qarşısında yeni çağırışlara yol açıb. Durmadan artan ticarət həcmi, yeni ticarət tendensiyaları, artmaqda olan təhlükələr və yeni təcrübələrin tətbiqi gömrük işinin modernləşməsini zəruri edir. Belə müasir gömrük xidməti ticarətin və cəmiyyətin tələblərinə cavab verə bilmək üçün daha səmərəli, effektiv xidmət yönümlü və şəffaf olmalıdır. Bu baxımdan, biliklər əsasında yaranan innovasiyalar uğurlu gömrük idarəçiliyində aparıcı qüvvə kimi qalır. İnnovasiyaların tətbiqi gömrük idarələri qarşısında duran bir çağırışdır. Bu əməkdaşlıq şəraitində iş mühiti, yaradıcılıq səyləri və biliklərə əsaslanan idarəetmə tələb edir. Sadəcə yenilik etmək deyil, səmərəli və keyfiyyətli yenilik etmək  lazımdır”. (14)

İqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsində gömük xidmətindən istifadənin mövcud durumuna baxdıqda görünür ki, gömrük sahəsində əldə edilən nailiyyətlərin başlıca məqsədi,  ölkənin iqtisadi inkişafına və vətəndaşların sosial rifahına xidmət edən səmərəli və müasir gömrük xidməti kimi fəaliyyət göstərməkdir. Bugün tətbiq olunan yeni Gömrük Əsasnaməsi Kioto Konvensiyasının prinsiplərinə əsaslanır və Vahid Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə Sisteminin, həmçinin Gömrük Akademiyasının yaradılması kimi tədbirləri və gömrük prosedurlarının beynəlxalq təcrübələrə uyğunlaşdırılması ilə bağlı vacib məsələlərin nəticəsidir.

         Azərbaycan Müstəqil Dövlətlər Birliyi iştirakçı-dövlətlərin Gömrük Xidməti Rəhbərləri Şurasına daxildir. Hər il bir ölkədə keçirilən MDB ölkələri Gömrük Xidməti iclasında gömrük xidməti olan bir sıra problem və məsələlər qarşılıqlı şəkildə həll olunur. Belə ki, iclasda MDB iştirakçı-dövlətlərin Gömrük Xidməti Rəhbərləri Şurasının sədri Andrey Belyaninov, Azərbaycan, Rusiya, Belarus, Ukrayna, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Ermənistan gömrük xidmətləri hüquq-mühafizə bölmələrinin başçıları, MDB İcraiyyə Komitəsinin nümayəndəsi, həmçinin müşahidəçi qismində Litva və Latviya gömrük xidmətlərinin nümayəndələri iştirak edir.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi ilə Avropa Gömrüyü, Tasis proqramı çərçivəsində Alman Gömrüyü ekspertləri tərəfindən Dövlət Gömrük Komitəsinin əməkdaşları üçün narkotiklərin müəyyən edilməsi, riskin təyin edilməsi, yükün nəzarətdən keçirilməsi və gəmilərin yoxlanılması, Hava və Dəniz limanlarında, dəmir yolunda, gömrük sənədlərində nəqliyyat vasitələrinə nəzarətə dair, nəzəri və praktiki seminarlar təşkil olunmuşdur. Avropa İttifaqının Tasis proqramı üzrə Azərbaycan Respublikasının milli və dövlətlərarası proqramları və Avropa İttifaqı Komissiyasının Texniki Yardım Proqram çərçivəsində (1996-ci il oktyabr)Daşkənd şəhərində Avropa Gömrüyü və Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi arasında Tasis proqramı çərçivəsində “Təhsil”, “İdarəetmə və Təşkil” Layihələri üzrə müqavilələr imzalanmışdır və layihələrdə nəzərdə tutulan bəzi məsələlər həyata keçirilir.

Ümumilikdə Azərbaycan dövləti yalnız xaricdən deyil, daxildən də iqtisadi təhlükəyə məruz qala bilər. Belə ki, əsas iqtisadi təhlükə göstəriciləri aşağıdakılar kimi təsnif etmək olar:

1. 
   ölkədən valyuta ehtiyatlarının sürətli şəkildə çıxarılması;
   
2. 
   iqtisadiyyatın strukturunun deformasiyasının güclənməsi;
   
3. 
   innovasiya fəallığının aşağı düşməsi və elmi- texniki potensialın dağılması;
   
4. 
   xarici ölkələrə olan borcun artması;
   
5. 
   idxaldan asılılığın daha da sürətlənməsi;
   
6. 
   cəmiyyətin təbəqələşməsinin güclənməsi və s. (101)
   

Ümumiyyətlə, dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində istehsal strukturunun necə formalaşması mühüm amillərdən biridir. Bu anlayış daha çox yeni müstəqillik əldə etmiş dövlətlərə aiddir. Bu dövlətlər istehsalın strukturunu təkmilləşdirmək, xalq təsərrüfatı proporsiyalarını optimallaşdırmaq yolu ilə ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasında nailiyyət qazana bilərlər. Məsələn, ABŞ avtomobil sənayesi, Yaponiya elektronika sənayesini seçmiş və bu sahənin rəqabət qabiliyyətini artırmış, həmin sahələrdən əldə edilən gəlirin hesabına digər sahələrdə istehsalın strukturunu milli mənafeyə uyğun qurmuşlar. Həmçinin Azərbaycan üçün də belə sənaye sahəsi neft- maşınqayırma sənayesi seçilmiş və bu strategiya çox böyük uğurla reallaşdırılır.

Azərbaycan üçün iqtisadi təhlükə törədən problemlərdən biri elmi- texniki potensialın dağılmasıdır. Bu innovasiya fəallığının aşağı düşməsi ilə əlaqədardır. Xalq təsərrüfatının strateji sahələrinə böyük həcmdə kapital qoymadan bu problemi həll etmək imkan xaricindədir.

Ölkədə iqtisadi islahatların müvəffəqiyətlə həyata keçirilməsində iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olan gömrük siyasətinin də bilavəsitə rolu vardır. Gömrük siyasətində təşkil edilməsində gömrük vergilərinin rolu əhəmiyyətli rol oynayır. Gömrük vergiləri gömrük işinin atributlarından sayılır.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsi fəaliyyətə başladığı 20 il ərzində özünün struktur fəaliyyətinin genişləndirilməsi, ölkəmizdə mal dövriyyəsinin sürətləndirilməsi, gömrük ərazisinin müdafiə olunması, eləcə də iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsini beynəlxalq standartlara uyğun qanunvericiliklə möhkəmləndirilmişdir. Son illər gömrük nəzarətinin və qaçaqmalçılığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi, gömrük orqanlarının maddi-texniki bazasının, habelə maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsi sahəsində görülən tədbirlər büdcə gəlirlərinin formalaşmasında Dövlət Gömrük Komitəsinin rolunu xeyli artırmışdır.

Beynəlxalq və Azərbaycan Respublikasının gömrük təcrübəsinə uyğun olaraq fiziki və hüquqi şəxslər qanunçuluqda müəyyən edilmiş qayda istisna olmaqla malların və nəqliyyat vastələrinin idxal və ixracınıdan məhrum edilə bilməzlər. Azərbaycan Respublikasınin milli maraqlarına, iqtisadi təhlükəsizliyinə, həmçinin beynəlxalq müqavilələrə əsasən qanunçuluğa uyğun olaraq malların və nəqliyyat vastələrinin idxal və ixracına qadağa qoyula bilər.

Respublikamızda qadağan edilən mallara aşağıdakılar aid edilir:

1. 
   Bütün növ hərbi məqsədli silahlı və onların ehtiyyat hissələri;
   
2. 
   Narkotik psixotrop maddələr, həmçinin çəkmə məmulatı kimi opium, həşiş;
   
3. 
   İntelektuall fəaliyyətin nəticəsinə (çap olumuş məhsullar, kino şəkil,audio və video matreallar,maqnitli informasiya daşıyıcıları), dövlət quruluşunun dağıdılmasına istiqamətləndirən tədbirlərə ərazi bütövlüyünün pozulması hallarına dövlətin müstəqilliyinə solsial, milli və dini zəmində qarşıdurmanın qızışdırılmasına, eyni zamanda parnoqrafik məzmunlu martealllar;
   
4. 
   Azərbaycan Respublikasının ərazisində saxlamaq, yaxud yandırmaq məqsədilə gətirilməsi nəzərdə tutulan təhlükəli tullantılar;
   
5. 
   Dağıdıcı maddələr və onların məhsullarıvə s. (7)
   

Azərbaycan Respublikasına gətirilməsi malların qadağası ilə yanaşı, aparılması qadağan olunan mallara da var. Belə ki, bu mallara ölkənin həm iqtisadi, həm də milli təhlükəsizliyi üçün qadağan olunub. Bunlar aşağıdakılar kimi təsnif edilir:

1. 
   Hərbi məqsədli bütün növ silahlar, onların ehtiyyat hissələri və hərbi yüklər;
   
2. 
   Narkotik və psixotrop maddələr;
   
3. 
   Qiymətli kağızlar (müəyyən həcmdə);
   
4. 
   İncəsənət əsərləri və tarixi əşyalar,incəsənət tarixi,elmi mədəni əhəmiyyəti kəsb edən intelektual fəaliyyəin başqa nəticələri;
   
5. 
   Azərbaycanın marağına, həmçinin vətəndaşların hüquqlarına ziyan vura bilən matreallar, məlumatlar;
   
6. 
   Nəsli kəsilməkdə olan və qanun vericilikdə qadağan edilmiş heyvanlar onların dəriləri və buna uyğunbaşqa əşyalar.Lakin a və b maddələr üzrə malların ixracı və a b d və f maddələr üzrə malların idxalı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş formada həyata keçirilə bilər. (7)
   

Gömrük qanunvericiliyində gömrük nəzarətinin aparılmasının aşağıdakı formaları əsas hesab edilir:

• 
  Gömrük məqsədləri üçün lazım olan sənədlərin və məlumatların yoxlanması;
  
• 
  Gömrük yoxlanması (malların və nəqliyyat vasitələrinin yoxlanılması, gömrük nəzarətinin müstəsna forması kimi şəxsi yoxlama);
  
• 
  Malların və nəqliyyat vasitələrinin uçotu;
  
• 
  Fiziki və vəzifəli şəxslərin şifahi sorğusu;
  
• 
  Uçot və hesabat sisteminin yoxlanılması;
  
• 
  Müvəqqəti saxlanc anbarlarının, gömrük anbarlarının, sərbəst anbarların, sərbəst gömrük zonalarının, rüsumsuz ticarət mağazalarının və gömrük nəzarətindən keçirilməli olan malların və nəqliyyat vasitələrinin ola biləcəyi digər yerlərin ərazi və binaların yoxlanması, həmçinin icrasına nəzarət respublikanın gömrük orqanlarına həvalə edilmiş fəaliyyətlərin həyata keçirildiyi digər yerlərə baxış keçirilməsi nəzərdə tutulan yerlər. (7)
  

Bununla yanaşı gömrük işinə dair rspublikanın digər qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulan və ona zidd olmayan digər formalar da aid edilir.