Ellikqala pedagogika” fakulteti

1.Kelbetlik so’z shaqabinin’ jasaliwi

Affiksatsiya usili arqali kelbetliktin` jasaliwi.

1. Atawish so`zlerden.

Atawish tiykarli kelbetlikler to`mendegishe qosimtalar arqali jasaladi: li//li qosimtasi arqali atawshilar ha`m feyil so`zlerden kelbetlik do`retiledi.

1) Atliqlarg`a jalg`anadi.

A) adamnin` ha`r qiyli belgilerin bildiredi: sawatli, shashli

B) abstrakt atliqlarg`a jalg`anadi: quwanishli, kewilli, qayg`ili

2) Sanliqlarg`a jalg`anadi: u`y haywanlarinin` jasi ma`nisinde jasaladi: besli (jilqi)

3) Kerek modal` so`zine jalg`anadi: kerekli

4) Jup so`zlerge jalg`anadi: malli-du`n`yali, ag`ali-inili.

Li//li affiksi juplasip kelgen atliq ha`m kelbetliklerge jalg`anip kelgende ko`plik ma`ni an`latiladi:

A) atliqlarg`a: erli-zayipli, atali-balali, ulli-qizli.

B) kelbetliklerge: u`lkenli-kishili, uzinli-qisqali, oyli-ba`lentli.

5) Turaqli dizbeklerdin` son`g`i sin`arina jalg`anip bir ma`nidegi kospa kelbetlikler jasaydi: ashiq minezli, ha`zil so`zli.

Siz//siz qosimtasi ma`nisi jag`inan li//li qosimtasina qarama-qarsi ma`nide qollaniladi.

Ol: 1) Atliqlarg`a: na`tiyjesiz, juwapsiz.

2) Almasiqlarg`a: mensiz, olsiz, bulsiz h.t.b.

Day//dey, tay//tey ko`binese, atliq, kelbetlik ha`m sanliq almasiqlarg`a jalg`anip, bir predmettin` ekinshi bir predmetke uqsaslig`in bildiredi:

1. Atliqlarg`a: aynaday

2. Kelbetliklerge: jamanday, oysizday.

3. Almasiqlarg`a: onday, bunday, usinday.

g`i//gi, qi//ki qosimtasi, wakit, orin ma`nisindegi atliqlarg`a jalg`anadi ha`m qatnasliq kelbetlikler jasaydi:

1. waqitliq ma`n.atliqlarg`a: tu`ski, kelesi, namazshamdag`i

2. waqitliq ha`m orinliq ma`nidegi ra`wishlerge jalg`anadi:

a) waqitliq : bu`gingi, keshegi, ha`zirgi, biyilg`i, son`g`i.

B) orinliq: arg`i, beri, artqi h.t.b.

Shaq//shek//shik qosimtalari, tiykarinan atliq ha`m feyillerge jalg`anadi:

A) atliqlarg`a: ashiwshaq, kewilshek

B) feyillerge: qizg`anshaq, umitshaq, uyalshaq, qizg`anshaq.

Shil//shil qosimtasi arqali tek atliq so`zlerden g`ana kelbetlikler jasaladi ha`m adamnin` sapaliq qa`siyetlerin ko`rsetedi: ku`nshil, kirshil. Irimshil, arshil, qonaqshil, uyqishil h.t.b.

Liq//lik qosimtasi atliqlarg`a jalg`anip, belgili bir zatqa, jerge, oring`a tiyisli belgini bildiredi: awilliq (ken`es), kiyimlik (tawar), jayliq (ag`ash).

Shan`//shen` qosimtasi atliq so`zlerden adam ha`m haywanlardin` yamasa bir zattin ko`rsetetuqin kelbetlik jasaydi: uyalishaq, ko`§lekshen`, talapshan`

Las//les atliqlarg`a jalg`anip kelbetlikler jasaydi:

A) tuwisqanshiliqti bildiredi: atlas, irgeles, qoralas, jerles.

B) sheriklesiwdi bildiredi: da`wirles, zamanlas, sabaqlas.

V) ortaklasliq, sezimlik, belgisin bildiredi: frontlas,

G) predmet yamasa adamnin` sin sipatin bildiredi: caqallas, etles, murtlas

-Paz qosimtasi arqali a`det, ka`sipke aylang`an belgini ko`rsetedi: qidirimpaz, ilimpaz, masqarapaz

-Go`y qosimtasi arqali bir na`rse qolayliq, biyimlilik ka`siyeti bildiriledi: aqilgo`y, da`mego`y, ba`nego`y, juzego`y

-Dar atawish so`zlerge jalg`anip adamnin`, predmettin` belgilerin ko`rsetedi: o`limdar li//li qosimtalarina sinonim boladi.

-Qar//ker//ger qosimtasi arqali bir na`rsenin` belgisin, ka`sibin, ka`siyetin bildiredi: juwapker, hiyleker, sebepker .

-Laq qosimtasi arqali zattin` belgisi, sapasi bildiriledi: taslaq, qumlaq.

-Xor qosimtasi arqali belgili bir na`rsege beyim yamasa qumarliliq belgisi ko`rsetiledi: araqxor, du`n`yaxor, qanxor, jemxor, jalaxor.

-Na, biy prefiksleri arqali atliq, kelbetlik so`zlerdin` aldinan jalg`anadi: naylaj, biysebep, biypul, biytanis, biyxabar.

-Iy//iy qosimtasi arqali qatn. kelbetlikler jasaydi: ilimiy, tariyxiy, ma`deniy, a`debiy.

-I//i tu`rkmeni gilem, o`zbegi shapan

2. Feyil so`zlerden:

-G`ir//gir qosimtasi arqali bir iske biyimlilik, uqipliliq belgisi bildiriledi: o`tkir, keskir, ushqir, bilgir. Ma`nilik jaktan g`ir//gir, kir//kir qarama-qarsi qish//kish, g`ish//gish.

-Mali//meli qosimtasi arqali aniqlanatug`in so`zdin` sanin, sapaliq ka`siyetin an`latadi: awispali, aynimali, juqpali.

-Awiq//ewik//wik qosimtasi arqali bir na`rsege ta`n qa`siyet belgisi bildiriledi: baqirawiq, tebewik, kidirawiq.

-Qish//kish, g`ish//gish qosimtasi feyilge jalg`anadi, bir predmetke ta`n ka`siyetti bildiredi: jirtqish, tapqish, aytqish.

-Qaq//kek, g`aq//gek, aq//ek, iq//ik, q//k predmettin` belgisin bildiredi: urisqaq, japisqaq, jataq, qisiq, ku`yik, qorqaq.

-Ag`an//egen : qashag`an, jatag`an, qabag`an.

-Asi/esi : alasi, beresi

-In`qi//inki//n`qi predmetinin` belgilerin bildiredi: ko`terinki, qisinqi, tu`sinki.

-in//in : ag`in suw, sawin siyir.

-ndi//daq//dek : taslandi, shirindi, ju`rdek.

-Ma//me, ba//be, pa//pe : oyma jag`a, jazba jumis, jarma qapi, quyma altin.

-Ti//ti, i//i : qatti, toli, o`li.

-An`//en`, pan`//pen : qatan`, o`lpen`.

-Siz//siz : qarawsiz adam, sorawsiz zat.

-Qin//kin, g`in//gin : tasqin bulaq, qashqin, tutqin, keskin, satqin.

So`z QosiliW usili menen kelbetliktiN` jasaliWi

Qurama kelbetlikler

1. So`z qosilisiw arqali jasaladi:

a) eki komponenti de sapaliq kelbetlik: ko`k ala, qara tori, aq boz

b) eki komponenti atliq: hawa ren`, qabaq bas, biyday ren`.

V) kelbetlik atliq: aq ko`kirek, aq shash, kishi peyil, er ju`rek.

G) atliq (kelbetlik, ra`wish) ar//er//r (mas) : qosh jaqpas, kesh piser, ish jaqpas

D) III b tartiml.atl+kelb, ra`wish, bar joq: man`layi qara, ju`zi qara, qa`siyeti joq, deni saw

2. So`z qosilisiw ha`m so`z jasawshi affiksler arqali jasaladi: li//li, liq//lik : simbatli, uzin boyli, eki bo`lmeli, ko`k ko`zli.

3. Belgili bir so`zdin leksikalasip bir ma`nige iye boliwinan jasalg`an : ant urg`an, ko`rse qizar, gelle keser, mine degen.

Jup kelbetlikler

Predmetlerdin` belgilerin ha`r ta`repleme uliwmalastirip sipatlap ko`rsetedi. Olardin` komponentleri antonim boladi, uliwmalastiriu, jiynaulaw, ku`sheytiwshi bildiredi. (aj-w, ayiraw) : Missali. Ulli-kishi adam.

A) sapalik kelbetlik+kelbetlik: jaqsi-jaman,

B) qatn.kelb+ kelb : uyqili-oyaw, oyli-ba`lentli

V) mayda-shu`yde, uzin-shubay

G) eki komp.de jeke ma`nige iye: ayqush-uyqush, shim-shitiriq.

Jup kelbetlikti ekinshi komponentine ha`r kiyli affiksler jalg`anadi: caw-salamatliq, aman-esenlik, jaqsi-jamani h.t.b.

Ta`kirar kelbetlikler

Ta`kirar kelbetlikler bir kelbetliktin jup so`z tu`rinde ta`kirarlaniwinan jasalip, belginin` bir-neshe predmetke tiyisliligin bildiredi. Sonin` ushin, kelbetlikten keyin aniqlaniwshi atliq ko`plik sanda qollaniladi. Misali: qiziq-qiziq ertekler, u`lken-u`lken qalalar, suliw-suliw imaratlar, za`wlim-za`wlim jaylar.

Kelbetliklerdin` intensiv formalari da ta`kirar kelbetliklerge kiredi : qip-qizil, tuppa-tuwri, teppe-ten`, qop-qoyiw, sep-semiz.

Birikken kelbetlikler

1. kelb+kelb : esersoq, awmeser

2. kelb+atl. : ashko`z, jalan`bas, jalan`ayaq, sirg`iya, sha`ymiy, qaqbas.

3. atl+alt : qa`lem qas, alma bas

4. atl+kelb: tamaqsaw, esalan`, ko`zashiq

5. atl+kelb.feyil: gu`dibuzar, janashir, qosjaqpas

6. intensiv form.kelb birigedi : na`mnag`an, appaq.