Elmas mehmed paşA

EL-EMALİ⁹⁵

EL-EMÂLÎ

Ebu Ali el-Kâlî'nin (ö. 356/967) dil ve edebiyata dair eseri.

Endülüs'te 330-350 (941-961) yılları arasında kaleme alınmıştır. Ebû Ali mu­kaddimede eseri hakkında bilgi verirken çeşitli konulara dair bilgileri (ahbâr), şi­irleri, atasözlerini (emsal) ve garîb keli­meleri (nevâdir) derlediğini; garîb keli­meleri açıklayarak, şiirleri seçerek, bil­gileri ise iyice tetkik ederek eserine al­dığını söylemektedir. Bunun yanında ga-rîbü'l-Kur'ân ve Hz. Peygamber'in ha-disleriyle ilgili bazı konulara da yer verdiğini, ibdâl ve itbâ' gibi konulan kim­senin ele almadığı şekilde işlediğini be­lirtmektedir.

el-Emâl'de konular "matlab" başlığı ile birbirinden ayrılmıştır. Müellif eseri­ni, ezberindeki bilgileri öğrencilerine yaz­dırmak suretiyle meydana getirdiği için kitabın konulan belli bir esasa göre sıralanmamıştır. Bununla beraber nakledilen bilgilerin kimlerden alındığı belir­tilmiştir.

Eserde kelimelerin morfolojik yapısı, harflerinin dizilişi ve bunların anlamla ilişkisi ele alınmakta, bu konularda de­ğişik Arap lehçeleri hakkında geniş bilgi verilmektedir. Bu arada çok sayıda ata­sözü nakledildiği gibi çeşitli edebî üslûp­lara temas edilerek bunlar arasındaki farklar belirtilmektedir. Eserde, halife meclislerinde veya emirlerin huzurunda yapılan edebî sohbet ve hitabelerle di­ğer konulara geniş yer ayrılmıştır. Bun­ların çoğunun Emevîler'le ilgili olması devrin kültür hayatına ışık tutmakta ve Emevî tarihi bakımından esere ayrı bir değer kazandırmaktadır. el-Emâlî'öe çok sayıda hadis ve sahabe sözünün açık­laması bulunmaktadır. Ancak diğer edebiyat kitaplarında olduğu gibi bu eser­de de rivayet edilen hadis ve haberlerin İhtiyatla karşılanması gerekir; zira bun­ların sahihleri yanında zayıf ve uydur­ma olanları da vardır. Arap edebiyatı ve kültürünün bir ansiklopedisi mahiyetin­deki eserde genel olarak işaret edilen bu konuların dışında daha birçok konu yer almaktadır.

İbnü'l-Kıftî. telif edildiği çağdan itiba­ren büyük bir şöhrete kavuşan el-Emâ-Jf'nin, konusunda yazılmış kitapların en mükemmeli ve en faydalısı olduğunu söylemektedir. İbn Haldun da hocaları­nın, edebî bilgilere dair İbn Kuteybe'nin Edebü'l-kâtib'l Müberred'in el-KânüI'i, Câhiz'in el-Beyân ve't-tebyîn'i ile Ebû Ali el-Kâlî'nin en-Nevâdir' (el-Emâlî) olmak üzere dört temel eser kabul et­tiklerini, diğerlerinin bunlara tâbi oldu­ğunu söylediklerini nakletmektedir, ei-Emâlî'deki metinler ve açıklamaları ile garîb kelimeler ve anlaşılması zor ifadeler için yapılan izahlar, manzum ve men­sur metinlerin seçiminde gösterilen ba­şarı, Ebû Ali'nin edebî zevk bakımından benzeri az bulunur dilcilerden biri oldu­ğunu gösterir.

Başta İstanbul kütüphaneleri olmak üzere Avrupa'nın çeşitli merkezlerinde ve Kahire kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunan⁹⁶ el-EmÛISÜk defa Bu-lak'ta iki cilt halinde basılmıştır (1324). F. Krenkovv ve A. Bevan, eserde şiirleri nakledilen şairlerin adlarıyla bu şiirlerin kafiye fihristini hazırlayarak neşretmiş-lerdir⁹⁷. el-Emâlî'nm ikinci baskısı Muhammed Abdülcevâd el-Asmaî'nin tashih ve notlarıyla yapılmıştır⁹⁸. Bu baskı iki ki­taptan oluşmaktadır. Birinci kitapta na­şirin müellif ve esere dair on sekiz say­falık bir girişiyle el-Emâlî iki ayrı cilt halinde yer almaktadır. İkinci kitapta İse yine Ebû Ali el-Kâlî'ye ait Zeyiü'î-Emâ-lî ve'n - nevâdir ile Vezir Ebû Ubeyd el-Bekrî'nin (ö. 487/1094) et-Tenbîh Qalâ evhâmi Ebî cAlî ü Emâlîhi adlı eseri bulunmaktadır. Bekrfnin el-Emâlî'de-ki hatalarla ilgili olan bu eseri daha ön­ce Antuvan Sâlihânî el-Yesûî tarafından neşre hazırlanmakla birlikte ayrıca basılmayıp el-Emâlî'nm son cildi olarak yayımlanmıştır. Eserin sonunda Muham­med Abdülcevâd el-Asmafnin hazırladı­ğı muhtelif indeksler bulunmaktadır.

Ebû Ubeyd el-Bekrfnin eser üzerinde ayrıca el-Le3âlî fî şerhi'1-Emâlî adlı bir şerhi de vardır. Bu şerh Abdülazîz el-Meymenî'nin tahkikiyle ve Simtü'l-Le'âlî îî şerhi Emâli'1-Kölî adıyla ya­yımlanmıştır⁹⁹. Ömer Dek-kak eserden seçtiği bazı metinleri Şü-zûrü 1 -Emâlî adıyla neşretmiştir¹⁰⁰. el-Emâlî üzerine Endülüs âlimleri tarafından yapıldığı kaydedilen şerh ve muhtasar tarzındaki çalışmala­rın hiçbiri günümüze kadar gelmemiş­tir.¹⁰¹

Bibliyografya:

Ebû Ali el-Kâlî. el-Emâlî, I-IV¹⁰², Kahire 1344/1926 — Beyrut, ts.¹⁰³, naşirin mukaddi­mesi, s. t-h.; İbnü'l-Kıftr. İnbâhü'r-ruüât, I, 240-241; İbn Haldun. Mukaddime, III, 1277-1278; Serkîs, Mu'cem, II, 1489-1490; Brockelmann, GAL, I, 139; Suppt., I, 202-203; İzzet Hasan, el-Mektebetü't-Wabiyye, Dımaşk 1390/1970, s. 266-269; Izzeddin İsmail, el-Meşâdirü'l-ede-biyye ue'l-luğaoiyye fi't-türâşi'l-cArabî, Bey­rut 1976, s. 215-221; Ömer ed-Dekkâk, Ebü 'Alt el-Kâlî ue menhecüh fi'l-bahs ue't-te'lîf, Ha­lep 1977, s. 168-206; a.mlf.. Şüzürü'l-Emâlİ Dımaşk 1411/1991, s. 33-52; a.mtf.. Meşâdi-rü't-türâsi't-'Arabîfi't-luğa ve'l-me'dcim ue't-edeb ue't-terâcim, Beyrut, ts¹⁰⁴, s. 110-114; a.mlf.. "Ebû cAlî el-Kâlî ve kitâbühül-Emâlî", MMLADm., XL/3 (1969), s. 527-537; Abdülatî el-Vadglrî, Ebû 'Alî el-Kâlî ue eşeruh fi'd-dirâsâü'l-luğauiyye ve'l-edebiuye'bıl-Endelüs, Mağrib 1403/1983, s. 213-276; Ma'a I-Mektebe, s. 239-240; Mus­tafa eş-5ek'a. Menâhİcü't-te'lîf 'irıde'l-'ule­mâ1 i'l-'Arab, Beyrut 1991, s. 361-367; Abdül-vehhâb Hamûde. "Emâli'1-Kâlî", ME, XXV/2 (1954), s. 193-197; Jaakko Hâmeen-Anttila, "Lexical Ibdâl (al-Qall and his al-Amâlî)", SO, LXXI (1993), s. 53-55; Moh. Ben Cheneb, "Kâ-lîn, İA, VI, 133; R. Sellheim, "al-Kâli", El2 (İng), IV, 501; Ahmed Kemâl Zekî, "Emâli'1-Kâlî", Tl, Kahire, ts., V, 51-60.

EL-EMÂLİ

İbnü'ş-Şecerî'nin (ö. 542/1148)

daha çok Arap dili ve edebiyatının çeşitli meselelerini ele aldığı eseri.

Her biri risale şeklindeki seksen dört meclisten meydana gelen eser, İbnü'ş-Şecerîye sorulan çeşitli soruların cevap­larından oluşmuştur. Bazı bölümlerinde mevcut yazılış tarihlerinden S24-526 (1130-1132) yıllan arasında kaleme alın­dığı anlaşılmaktadır.

el'Emâlî, muhtelif gramer konulan, meşhur Arap şairlerinin bazı şiirleri, lü­gat, belagat, aruz, kafiye, âyet tefsirle­ri, tarih, ahbâr ve naklettiği şiirlerde ge­çen şehirlere dair bilgiler ihtiva etmek­tedir. Bazan "fasıl" veya "mes'ele" başlı­ğı altında konu dışına çıkan müellif muh­temel soruları cevaplandırmakta, zaman zaman edebî ve tarihî bilgilere yer ver­mekte, meşhur dilcilerin konuyla ilgili görüşlerini sıralamakta, sonunda da ken­di görüş ve tercihini belirtmektedir. Gra­mer kaideleri ve dile dair çeşitli açıkla­malar eserde geniş yer tutmaktadır.

İbnü'ş-Şecerî eserini tamamladıktan sonra çağdaşı İbnü'l-Haşşâb kendisinden kitabının semâ'ını istemiş, bu isteğinin kabul edilmemesi üzerine el-Emâlfnin bazı kısımlarını tenkit İçin bir reddiye yazmış, İbnü'ş-Şecerî de el-İntişâr adlı risâlesiyle bu reddiyeye cevap vermiştir. el-Emâîî Seyyid Zeynelâbidîn el-Mu­sevî, Habîb Abdullah b. Ahmed el-AIevî ve Abdurrahman el-Yemânî'nin ortak tashihleriyle iki cilt halinde basılmıştır¹⁰⁵. Bu baskı, ese­rin Âsafıye Kütüphanesi'nde bulunan I. cildiyle Freitz Krenkovv vasıtasıyla elde edilen İstanbul kütüphanelerindeki nüs­halarından birinin ilk cildinin bir kısmı­na ve II. cildinin ekserisine dayanmakta­dır. Faydalanılan İstanbul nüshasının ye­ri ve numarası belirtilmemiştir. Beyrut'­ta ofset baskıları da yapılan bu neşir ek­siktir. Hatim Salih Dâmin, eserin geri kalan altı meclisini Mâ lem yünşer mi­ne'1-Emâli'ş-Şeceriyy e adıyla yayımla­mıştır¹⁰⁶. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî Âsafiye ve Râgib Paşa kütüphanelerindeki nüshaları esas alarak eser ve müellif hakkında uzunca bir mu­kaddime ilâve etmek suretiyle kitabın tamamını üç cilt halinde neşretmiştir.¹⁰⁷

Bibliyografya:

İbnü'-Şecerî, el-Emâiî, Haydarâbâd 1349/ 1930, 1-11; a.e¹⁰⁸, Ka­hire 1413/1992, naşirin mukaddimesi, I, 3-211; İbnü'I-Enbârî. Nüzhetü't-elibbâ¹⁰⁹. Kahire 1386/1967, s. 404; Yâküt, Mu'cemul-üdebâ', XIX, 283; İbnü'1-Kıf-tî, İnbâhü'r-ruuât, III, 356-357; İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 45; Keşfuz-zunûn, I, 162; Brockel-mann, GAL Suppi., 1, 492-493; Ömer Ferruh, Târthul-edeb, III, 288-289; Mustafa eş-5ek'a. Menâhîcü't-te'lîf cinde'l'ulemâ'i'l-'Arab, Bey­rut 1991, s. 387-399; İnâyetullah Fâtihînijâd, "İbn Şeceri", DMBİ, IV, 68-69.