Elmi-praktiKİ konfransin materiallari

Cəmilə Əliyeva

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin

iqtisadiyyat və informatika kafedrasının müəllimi
İqtisadi nəzəriyyə və gender
Gender iqtisadiyyatı gender tədqiqatlarının daha cavan və sürətlə inkişaf edən istiqamətlərindən biridir. Bu istiqamətin əsasını qadınlar və kişilər arasında iqtisadi fərqlərin təhlili, bu fenomenin səbəblərinin müəyyənləşdirilməsi təşkil edir.
"Gins" anlayışından fərqli olaraq "gender" anlayışı ambi-valetdir və "sosial cins" kimi tərcümə olunur. "gender" anlayışı əslində iki cins arasında sosial fərq deməkdir.
İqtisadi nəzəriyyə fənninin verdiyi tərifə əsasən gender - rəqabətli məqsədlərin yerinə yetirilməsi üçün məhdud vasitələrin paylaşdırılmasını öyrənir. Bu iqtisadi elmin predmeti sahəsinin xeyri genişləndirir, bura nəinki bazar sektoru və istehsalat sferasının eyni zamanda vaciblik dərəcəsinə görə fərqlənən məqsədlərə nail olmaq üçün resusların paylaşdırılması baxımından istənilən insan fəaliyyətinin də daxil edilməsinə imkan verir.
"İqtisadiyyat" terminin yunan dilində "Oikonomia" sözündəndir, ev təsərrüfatının idarə edilməsi və qayğı deməkdir. Deməli iqtisadiyyat elə bir üsuldur ki, onun vasitəsilə biz mühüm həyatı nemətlərin yaradılması və paylaşdırılması üçün qərarlar qəbul edilir. Bunu etmək üçün müxtəlif üsullar vardır. Hər bir təşkilat forması müxtəlif davranış nümunələrinə, müxtəlif stukturlara, müxtəlif hüquqi və sosial quruluşlara aparır ki, bu da iqtisadiyyatın inkişaf etməsinə kömək edir.
gender iqtisadiyyatı 80-90-cı illərdə Qərbdə yaranan feminist iqtisadi nəzəriyyəyə əsaslanır. Bu nəzəriyyəyə görə cəmiyyətdə iqtisadi rol kişi və qadınlar arasında bioloji baxımdan əvvəlcədən müəyyənləşdirilməmişdir, əslində sosial və mədəni faktorlardan asılıdır. Gender baxışının məşğulluq və iş probleminin təhlilə yönəldilən prinsiplərindən biri isə kişi və qadınların bazar (ödənişli) və bazardankənar (ödənişsiz) iş fəaliyyətinin qarşılıqlı bir-birində asılı olmasını təstiqidir.
Feminist oriyentasiyalı tədqiqatçılar belə bir fikirdədirlər ki, ödənişsiz iş, ev vəzifələri və könüllu iş iqtisadi təhlilə daxil edilməlidir. Bazar və ev sferası fəaliyyətlərinin bir-birindən asıllığına əsaslanaraq feminist iqtisadi nəzəriyyə gender bəraöərsizliyini özündə əks etdirən "möhkəm dairə" mexanizmini aşkar etdi: ev vəzifələri, qadının əmək bazarında iş imkanlarını azadlıq və əmək haqqının azalmasına səbəb olur. Bu qadını kişinin əmək haqqından asılı olmağa vadar edir və ailə daxilində əmək bölgüsünü təsbit edir. Dairə qapanır. Ən yüksək maaşlı iş yerləri yalnız kişilərə məxsusdur. Hətta işləyən qadınlar da maddi cəhətdən kişilərdən asılı olurlar. Eyni zamanda ailədə "ənənəvi" patriarxal iş bölgüsü möhkəmlənir: az əmək haqqı alan evdəki işin böyük hissəsini öz üzərinə götürməli olur. (əslində biz bilirik ki, bu məntiqi nəticə yalnız qadınlara aiddir) eləcə də özünün lazımi səviyyədə təmin edə bilməyən qadın nigahı onu bütün maddi problemlərini şəlli yolu kimi baxmalı olur.
Bu gün dünyanın gündəlik məsələsində qadınlar və kişilər arasında bərabərlik problemi birinci yerdə durur, lakin bu problemin gündəlik məsələdən siyasətə və təcrübəyə keçməsi üçün qadın və kişilərin cəmiyyətdə verdikləri xeyri dərk etmək lazımdır.
Bu gün gender iqtisadiyyatı özündə iqtiisadi nəzəriyyənin əsas istiqamətləri çərçivəsində ən müxtəlif konsepsiyaları geniş spekterini cəmləşdirir.
İqtisadiyyatın gender baxımından təhlilində ən ümumi şəkildə üç aparıcı metodoloji istiqaməti müəyyənləşdirmək olar:
- neoklassik təhlil baxımından yanaşma;
- markist siyasi iqtisadi və ona yaxın istiqamətlər baxımından yanaşma;
- institusional iqtisadiyyat baxımından yanaşma.
Bu istiqamətlərin hər biri gender problemlərini təhlil edir.
Neoklassik nəzəriyyənin müasir nümayəndələri diskriminasiya, cinayət, təhsil, nigah, ailə qurulması və s. kimi bazardankənar sferalarda insan fəaliyyətinin səmərəlik prinsipini yaymışlar. Paula İnqlend neoklassik nəzəriyyəni təhlil edərkən, belə nəticəyə gəlir ki, bu nəzəriyyənin əsasında başqa adamlarla emosional əlaqələrdən məhrum edilmiş və şəxsi maraqları ilə qayğılanan, tədris edilmiş atomistik sukyekt haqqında androsentrik mühakimə durur.
Feminizmin nəzəriyyəçiləri "İnsan nədir?", "Ailə nədir?" cəmiyyətdə və ailədə kişi və qadınların mövqeyi necədir. Kimi anlayışları şübhə altına aldılar və hətta tənqid etdilər. Fəlsəfə və iqisadi nəzəriyyələrdə insanlara verilən təriflər ("İqtisadi adam", insan rasional varlıq, siyasi varlıq, ictimai heyvan, azadlığa malik olan varlıq və s. kimi) yalnız kişilərə aid edilirdi. Əvvəli ona görə ki, qadın siyasi, iqtisadi ictimai həyatdan tədris edilmişdi və avtonomluğa hüquqi yox idi, ikincisi isə qadınların reproduktiv - ailə funksiyaları qadınlara insanı heyvandan ayırna əsl insani keyfiyyətlərdən tam itsifadə etməyə imkan vermirdi. Qadınların ailə tərbiyə fəaliyyəti və ev təsərrüfatında işi ya "görünmürdü", ya da ona fəaliyyətin ən aşağı növü kimi baxılırdı. Qadınların bəzən qəsdən edilməyən, bəzən də açıq - aydın fəlsəfi və sosial - iqtisadi elmi nəzəriyyələrdən çıxarılması məhz feminist nəzəriyyənin əsasını təşkil edirdi.
Markizm və neomarksizm üçün əsas məqsəd qadının ailə daxilində və ondan kənarda istismarını formaları və səbəbləri, gender bərabərsizliyi təzahürlərini sferaları və faktorları, patriarxal və kapitazim arasında əlaqələr haqqında suallara cavab tapmaq idi.
Bu cərəyanın əsas nümayəndələri F.Engels, X.Xartmann, K.Delfi, İ.Yanq və b idi. F.Enqels özünü "varvarlar və sivilizasiya" əsərində yazıb ki, ailədə əmək bölgüsü qadınlar və kişilər arasında mülkiyyət bölgüsü üçün əsas yaratdı.
Əvvələ qadını evdə hökmralnlıq etməsini təmin edən səbəblər (onun əməyinin ev işləri ilə məhdudlaşması0 indi kişinin evdə hökmranlığını təsdiq edirdi. Kişilərin evdənkənar əməyi qarşısında qadınların ev işləri əhəmiyyətini itirirdi. Bundan görünür ki, nə qədər ki, qadınlar ictimai məhsuldar əməkdən məhrumdurlar və şəxsi ev işləri ilə məşğuldurlar onların azadlığı və kişirələrlə bərabər olması mümkün deiyl. Qadın azadlığı o vaxt mümkündür ki, o, istehsalatda işləyə bilsin və ev işləri ilə az məşğul olsun. Nəinki böyük miqyasda qadın əməyi tələb edən, həmçinin ev işlərini ictimai istehsalata çevirmək istəyən müasir iri sənayedə bu mümkündür. Gender iqştisadiyyatı ən cavan istiqamətlərindən biri olan institusionalizmind müqavilə xarakterli nigah münasibətləri, gender münasibətlərinin tənzimləsində dövlətin rolu, sosial siyasət və s. problemlər araşdırılır.
R.Pollan öz işlərində ailə və nigah sahəsində əvvəlcədən firmalar üçün işlənmiş transaksional yanaşma çərçivəsində tədqiqatların şərhini verir.
Nigahın firmaların birləşdirilməsi ilə müqaiyisəsi fərqlər və firmalar arasındakı fərqlərə diqqəti cəlb edir. iki firma birləşərkən onlardan biri qanun baxımından öz fəaliyyətini itirir və yox olur. İki adam nigaha girəndə isə belə ola bilməz.