Elmi-praktiKİ konfransin materiallari

Ziya Səmədli

Bakı Slavyan Universitetinin beynəlxalq

münasibətlər kafedrasının müəllimi
Sivilizasiyalararası münaqişələrin gender aspektləri
Son dövrlərdə "dəyişən dünyanın" siyasi səhnəsində baş verən dəyişikliklər bir çox sahələrə öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Əsrimizin ikinci yarısında ikiqütblü dünyanı idarə etməyə çalışan iki ideologiya indi artıq çoxsaylı ideologiyalarla əvəz olunub. Lakin ən maraqlısı odur ki, dünya ağalığına iddia edən iki imperiya, qüvvə mərkəzi kimi öz siyasətini, mədəniyyətini, iqtisadiyyatını tamamilə digər dövlətlərə ixrac edə bilmədi. Bünlardan biri Rusiya hətta tarix səhnəsindən sıxışdırılmışdır, digəri isə təkqütblülüyə olan iddiasında bir qədər ehtiyatlı olmağa çalışır.
Dünyanın bir çox regionlarında söz sahibi olmaq üçün bir sıra Qərb dairələrində təxribatçı nəzəriyyələr yaranmağa başladı. Geosiyasi reallıqlardan tutmuş sivilizasiyalar toqquşmasına qədər müxtəlif adlar altında ortaya çıxan bu nəzəri fikirlərin günümüzün reallıqlarında əks olunması və cərəyan edən bu hadisələr əks cinsin nümayəndələrinin, bütövlükdə dünya ictimaiyyətinin münasibəti heç də birmənalı deyildir.
Daima münaqişə dölgəsində və ya dövlətində yaşaması, insanların şüurunda, düşüncəsində, onun gələcək davranış sistemini formalaşdıracaq tərbiyəsində öz əksini tapır. Belə bir şəraitdə elə gender, cinslərarası münasibətlərdə hələ də aktual olan zor tətbiq etmə, münaqişənin qeyri-dinc vasitələrlə həll olunmasına meylin artması problemi getdikcə güclənməkdədir.
Təkcə geosiyasi reallıqlar yox həm də böyük ölçüdə sosial problemlər də gender münasibətlərində yeniliklərə səbəb olur. Bu yeniliklərin arasında feminist baxışların güclənməsini, qadın hüquqlarına olan münasibətin dəyişməsini, kişilərin cəmiyyətdə tutduqları əvvəlki mövqelərini tədricən itirməsini, hər iki cinsin nümayəndələrinin ümumi çətinliklər qarşısında qalmasını misal göstərmək olar. İndi artıq məşhur Allan Piz, Barbara de-Ancelis və s. kimi kişi-qadın münasibətlərinə böyük ölçüdə toxunmuş psixoloqların fikirləri bəzən öz əhəmiyyətini itirməkdədir. Adı çəkilən alimlər gender münasibətlərində yaranan problemləri fiziologiya, anatomiya ilə əsaslandıraraq, mövcud tarixilik, ənənəviçilik amillərinə diqqət yetirməyi məqsədəuyğun hesab ediridilər.
Fikirimcə əsas problem gender münasibətlərində köklü problem məhz təhsil sistemindəki qüsurlarla əlaqələndirilməlidir. Təhsil sisteminin isə ümumbəşəri dəyərlərdən əlavə daha hansı sivilizasiya dəyərlərinə əsaslanacığı məsələsi çox vacibdir. Çünki elə nəzəriyyəçi Hantinqtonun fikiri ilə razılaşsaq son nəticədə heç kim öz sivilizasiya dəyərlərindən əl çəkməyə razı olmayacaq. Hər bir fərd, vətəndaş yaşadığı dövlətini, mədəniyyətini sevdiyi üçün mütləq bu və ya ligər formada onun müdafiəsinə qalxacaq.
Qarşıya qoyacağımız məsələ əsasən bir neçə məqamdan ibarət olacaq. İlk öncə münaqişələrin, daha doğrusu sivilizasiyalararası münaqişələrin təbiətini qısaca öyrənmək, onun gender münasibətləri ilə əlaqəsini incələmək daha məqsədəuyğun olardı. Daha sonra isə gender münasibətlərindəki dəyişikliyi nəzərdən keçirmək zəruriyyəti meydana çıxır. Hazırda iki mühüm məsələ yəni - sivilizasiyalararası münaqişələri və cinslərarası münasibətləri araşdırmaqla hər iki məslədə meydana çıxan problemlərin səbəblərini öyrənmək mümkündür. Burada mövcud iqtisadi, sosial, siyasi, mədəni və digər səpkilərin araşdırılması böyük maraq kəsb edərdi.
Əsas məsələ bu münasibətləri gərginləşdirən amilləri üzə çıxartmaqdan ibarətdir. Digər tərəfdən olmayan problemlərin şişirdilməsi və yaxud bu və ya digər dona geyindirilməsi ətrafında dəqiqləşdirmələr aparmaqdır. Sivilizasiyalararası münasibətlərdə meydana çıxan problemləri və hətta münaqişələrin tarixi kökləri, təbiəti, potensialı və ümumiyyətlə mahiyyəti barədə bir sıra məqamların araşdırılması bu qlobal problemə müəyyən aydınlıq gətirə bilərdi. Hər şeydən əvvəl bu münasibətlərdəki gərginlik elementlərini aradan qaldırmaqla, sülhyaradıcı məqamlara rəvac vermək əvəzinə hansısa geosiyasi məqsədlərə çatmaş naminə süni olaraq və ya kövrək problemdə kobud cərrahi əməliyyat aparmaqla proseslərin ancaq daha da pisləşməsinə şərait yaratmaq olar.
Sözügedən süni gərginləşdirənlərin siyahısında bəzi məşhur alimlər, ictimai xadimlər də mövcuddur. S. Hantinqton, F. Tüal kimi "nəzəriyyəçilər"in öz vətənlərinə və sivilizasiyalarına doğrudan da xeyir vermələri məsləsinə məhz şübhə ilə yanaşmaq olar. Çünki sivilizasiyalararası münasibətləri ancaq münaqişələr prizmasından nəzərdən keçirmək ancaq təxribat xarakteri daşıya bilər.
Bu faktları araşdıraq. Almaniyanın Hamburq şəhərində həftəlik "Tsayt" qəzetinə verdiyi müsahibədə Samuel Hantinqton "müsəlman müharibələri əsrinin" başlanmasını elan edir. 1993-cü ildə "Foreign Affairs" ("Beynəlxalq münasibətlər") amerikan elmi-tədqiqat jurnalında "Sivilizasiyaların toqquşması?" adlı məşhur məqalənin müəllifi Harvard universiteti nəzdində C. Olin adına strateji araşdırmalar institutunnu direktoru S. Hantinqton "sivilizasiyaların toqquşması" konsepsiyasını inkişaf etdirərək, onu XX əsrin sonunun ümümdünya tarixinin inkişafının əsas ssenarisi kimi nəzərdən keçirir. Verdiyi müsahibədə müəllif əsrin birinci yarısında baş vermiş birinci və ikinci dünya müharibələrinin və əsrini ikinci yarısındakı "soyuq müharibənin" əvəzinə növbəti yüzillikdə "müsəlman müharibələri" əsri gəlməkdədir. Mütəxəssislərin rəyinə görə bu yeni ümumdünya-tarixi nəzəriyyəyə əsaslanan C. Buş administrasiyasının xarici siyasəti məhz ona əsaslanır. Kəşmir ətrafında Hindistan-Pakistan, Dağlıq Qarabağ ətrafında Azərbaycan-Ermənistan münaqişələri, Nigeriya, Çeçenistan, Mərkəzi Asiya, Filippin, Yaxın Şərqdəki proseslərə toxunan müəllif, bütün bu münaqişələrin əsas günahını islam ölkələrində yaşanan "demoqrafiq partlayışla" əlaqələndirir. Onun fikrinə görə 15-30 yaş arasındakı gənclərin müsəlman dövlətlərinin əhalisinin əksəriyyətini təşkil etməsidir. İşsiz qalan bir çox müsəlman gənclər qeyri-müsəlmanlara qarşı müharibəyə asanca qoşulurlar.
Göründüyü kimi mövcud münaqişələri o cümlədən Qarabağ münaqişəsini bilərəkdən təhrif edən müəllif burada bir çox natəmiz məqsədlərə xidmət edir. Həmin məqsədələrin arasında Maltusun "müharibə" nəzəriyyəsi ilə oxşar cəhətlərə malik bu nəzəriyyədə daha çox sivilizasiyaların toqquşmasından hansısa üçüncü tərəfin xeyir güdəcəyi məsələsi gizlənir. Həmçinni islam dininin terrorçu mahiyyəti barədə çızmaqaraların bu və ya digər formada bir sivilizasiya - əsasən islam sivilizasiyasının gözdən salınması istiqamətindəki növbəti tədbirlərdən başqa bir şey deyildiir. Lakin heç zaman vətənpərvərlik və sivilizasiya məziyyətlərinin qorunmasına xidmət edəcək tədbirlər bu və ya digər ad altında nəzərdən keçirilməməlidir. Əgər biz doğrudan da bir birimizi başa düşmək və münasibətlərimizi gərgiqinləşdirməyi istəmiriksə daha tolerantlı, səliqəli və ən əsası isə ifadələrimizdə ümumiyyətlə isə fəaliyyətimizdə diqqətli olmalıyıq.
Deməli sivilizasiyalar arası münasibətin yeganə yolu münaqişə yox məhz dialoqdur. Dialoq və humanizm ruhunda tərbiyə isə müasir gəncliyin əsas problemidir. Bu mənəvi prinsiplərin təhsil sistemində öz əksini tapması problemin həllinə xidmət edəcək gələcək nəslin təlim və tərbiyəsində əhəmiyyətli rol oynayacaqdır.