EmiR-İ candar1 emîR-İ ÇAŞNİGİR2

ENBÂRÎ. EBÛ BEKİR³⁵⁵

ENBÂRİ, KEMÂLEDDİN

EBÜ'L-BEREKÂT KEMÂLÜDDÎN

Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh el-Enbârî (ö. 577/1181) Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve kelâm âlimi.

Rebfülâhir 513'te³⁵⁶ En-bâr'da doğdu. İbnü'l-Enbârî diye de anıl­maktadır. İlk öğrenimini Enbâr'da Halî­fe b. Mahfuz b. Ali el-Müeddib'den gör­dü. Daha sonra babasından ve dayısı Ebü'1-Feth b. Hatîb el-Enbârî'den ders aldı. Genç yaşta ailesiyle birlikte Bağ­dat'a giderek buradaki Nizamiye Med-resesi'ne girdi. Ebû Mansûr Saîd b. Rez-zâz'dan Şafiî fıkhı, İbnü'ş-Şecerf'den na­hiv, Ebû Mansûr el-Cevâlîkî'den lügat ve edebiyat Sıbtu'l-Hayyât diye bilinen Ebû Muhammed Abdullah b. Ali el-Mukrî'-den Kur'an ilimlerini ve Ebû Saîd es-Sîrâfî'nin Sîbeveyhi'nin ei-Kitâb'ma yaz­dığı şerhi okudu. Bunlardan başka dev­rinin ileri gelen âlimlerinden fıkıh ve ha­dis tahsil etti. Daha sonra Bağdat'taki Nizamiye Medresesi'ne müderris tayin edildi. Aralarında İbnü'd-Dehhân, Abdül-latff el-Bağdâdî ve İbnü'd-Dûbeysî gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe ye­tiştirdi.

Vefatına kadar Bağdat'tan hiç ayrıl­mayan Enbârî ömrünün sonlarına doğ­ru evinde inzivaya çekilerek ibadet ve telifle meşgul oldu. Babasından kalan bir evin geliriyle geçinerek halife dahil kimseden ihsan kabul etmedi. Arap dili ve edebiyatı yanında fıkıh, kelâm, ha­dis, tarih, ilm-i hilaf, dinler tarihi ve mez­hepler tarihi gibi ilimleri iyi bilen, sağ­lam karakteri, zühd ve takvâsıyla da ta­nınan Enbârî 9 Şaban 577'de³⁵⁷ Bağdat'ta vefat etti.

Eserleri:

Velûd bir müellif olan Enbâ-rî'nin kaynaklarda doksana yakın ese­rinden söz edilmekteyse de bunlardan sadece yirmi ikisinin günümüze ulaştığı bilinmektedir. Seyyid Hüseyin Bâğcivân, Enbârî'nin Kitâbü'd-Dâcîile'l-İslâm'ı­nın mukaddimesinde eserlerinin listesi­ni vermektedir (s. 57-84). Bunlardan alt­mışının gramere, dokuzunun lugata, ye­disinin edebiyata, beşinin akaıd ve ke­lâma, dördünün tarihe, dördünün de fıkha dair olduğu anlaşılmaktadır. Enbâ­rî'nin belli başlı eserleri şunlardır:

1- el-İnsâf îîmesâ3ili'l-hilâl Basra ve Küfe dilcileri arasında tartışma konusu olan meselelerle ilgili bir eser olup bu husus­ta yazılan kitapların en tafsilâtlısı ve en çok ilmî mesele ihtiva edenidir. Bazı şar­kiyatçılar tarafından parçalar halinde yayımlanan eserin tamamını W. VVeil Al­manca notlar ilâvesiyle neşretmiştir³⁵⁸. Ayrıca Muhammed Muhyid-din Abdülhamîd'in, iki cilt halinde ya­yımladığı³⁵⁹ eser üze­rine yazdığı el-İnüşâf mine'l-İnşâf adlı iki ciltlik şerhi de önemlidir.³⁶⁰

2- Nüzhetü'I-elibbâ" îî tabakâti'1-üdebâ. Dille ilgili çalışmaların başlangıcın­dan Enbârî'nin dönemine kadar geçen sürede yaşamış olan 180 dil ve edebiyat âliminin biyografisini İhtiva eden eser­de, müellifin kendisinin de mensup ol­duğu Basra okulu âlimlerine daha çok ilgi duyduğu ve bunlar hakkında daha geniş bilgi verdiği dikkati çekmektedir. İlk defa taş baskısı olarak yayımlanan³⁶¹ eserin çeşitli baskı­larından en iyisi Muhammed Ebü'1-Fazl İbrahim tarafından gerçekleştirilmiş olanıdır.³⁶²

3- Kitûbü'd-Dâcî ile'l-İslâm îî uşûli cilmi'l-kelâm. İslâm'a karşı olan dinleri, mezhepleri ve çeşitli akımları reddetmek maksadıyla yazılmıştır. Hayatının büyük bir kısmını geçirdiği Bağdat ve çevresinde bulunan çeşitli din. mezhep ve kültürlere men­sup insanların İslâm'a muhalif görüşle­rini İyi bilen Enbârî el-Esnâ {el-Esmâ) îî şerhi esma''illâhi'l-hüsnâ, el-İhti-şâr ii'l-kelâm calâ eliâz tedûru bey-ne'n-nüzzâr, et-Teîrîd ;'îî kelimeti't-tevhîd, en-Nûrüî-lâ'ihtîi'tiködi'S'Se-îefi'ş-şâlih ve Uşûlü'l-îuşûl îi't-taşav-vu/gibi eserlerini de İslâm'ın doğru anlaşılmasını sağlamak için kaleme almış­tır. İslâm dinine karşı .olanlara reddiye mahiyetinde yazdığını'; söylediği Kitâ-büd-Dâcîile'l-İslâm on bölümden mey­dana gelmektedir. Burada âlemin son­radan yaratıldığını, Allah'ın varlığını in­kâr edenlerle Seneviyye (düaüzm) men­suplarını, fizik dünyayı belli ilkelerle iza­ha çalışanları (tabfiyyûn), müneccimleri. Mecûsîler'i. nübüvveti inkâr edenleri, ya-hudileri ve hıristiyanları ele almakta, son bölümde Hz. Peygamber'in nübüvvetini ispatlamaktadır. Müellif, İslâm'a karşı olanların düşüncelerini onların terimle­rini kullanarak tarafsız bir şekilde nak­lettikten sonra yine aynı metotla görüş­lerinin tutarsızlığını ortaya koymaktadır. Bu arada yahudi ve hıristiyanların fi­kirlerini Tevrat ve İnciller'den nakiller yaparak tenkit etmektedir. Kitâbü'd-Dâcî ile'l-İslâm Seyyid Hüseyin Bâğci­vân tarafından tahkik edilerek yayımlan­mıştır.³⁶³

4- Esrârüî-'Arabiyye. Gramere dair olan eseri Seybold³⁶⁴ ve Muhammed Beh­çet el-Baytâr³⁶⁵ neş-retmişlerdir.

5- el-İğrâb îî cedeli'l-icrâb. Yine gramere dair olan bu eseri de Saîd el-Efgânî yayımlamıştır.³⁶⁶

6- el-Bulğa ii'1-iaik beyne'I-müzek-ker ve'i-mü^enneş. Eser Ramazan Ab-düttevvâb tarafından neşredilmiştir.³⁶⁷

7- el-Beyân îî garibi i'râbi'l-Kur'ân. İ'râbü'l-Kur'ân'a dair önemli eserlerden ve müellifin en son kaleme aldığı kitaplardan biri olup Tâhâ Abdül-hamîd Tâhâ tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır.³⁶⁸

8- Hilyetü'l-Cuküd îi'1-îark beyne'l-makşûr ve'1-memdûd.³⁶⁹

9- Zînetü'l-iuzalâ îi'l-îark beyne'd-dâd ve'z.³⁷⁰

10- Şerhu Bânet Sü'âd. Kâ'b b. Züheyr'in Hz. Pey-gamber'e sunduğu kasidenin şerhi olan eser önce Reşîd el-Ubeydî³⁷¹, daha sonra da Mahmûd Hasan Zeynî³⁷² tarafından neşredilmiştir.

11- Ferâ'idü'l-ieva'id. Münferit gramer konularına dair olan eseri Hâtem Salih ed-Dâmin yayımlamış­tır.³⁷³

12- Lüma'u'l-edille îî usûli'n-nahv. Ese­ri önce el-İğrâb İle birlikte Saîd el-Ef-gânî³⁷⁴, ardından Atıyye Âmir (Beyrut 1963)yayımlamıştır.

13- el-Lümca îî şan'ati'ş-şi'r.³⁷⁵

14- Menşûrü'l-ievâ'id. Münferid bazı gramer konula­rına dair olan eseri Hâtem Salih ed-Dâ­min neşretmiştir.³⁷⁶

15- el-Mûcez ii'1-kavâî.³⁷⁷

16- Şerhu Makşûreti İbn Düreyd. Sonu uzun (mem-dûd) veya kısa {maksûr) elifle yazılıp de­ğişik mânalar ifade eden kelimelerle il­gili olan eser Mahmûd Hasan Zeynî ta­rafından yayımlanmıştır.³⁷⁸

17- Bidâyetü'l-hidâ-ye. Fıkha dair olan eserin Süleymaniye Kütüphanesi 'nde nüshaları bulunmakta­dır.³⁷⁹

18- 'Umdetü'l-üdebâ3 îî ma'rifeti mâ yüktebü bi'1-eliî ve'l-yâ3. Bazı kelimelerin imlâsına dair olan

bu risalenin Topkapı Sarayı Müzesi³⁸⁰ ve Süleymaniye³⁸¹ kütüphanelerinde bi­rer nüshası vardır.

19- el-Mürtecel fîşer-hi's-Seb'i't-tuveî. Mu'allakât şerhi olan eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır.³⁸²

20- el-Kelâm caJd Vşjy ve mağ-züv. Sarfa dair olup bir nüshası Köprü­lü Kütüphanesi'ndedir.³⁸³

21- el-Veciz fî cilmi't- tasrif.³⁸⁴

Enbârî'nin kaynaklarda zikredilen di­ğer bazı eserleri de şunlardır: Fıkıh, ef-Tenkîh fî mesâ3 ili't-tercih beyne'ş-Şâ-üeî ve Ebî Hanîfe, el-Lübâbü1 - muh­tasar. Lügat. Fe'altü ve ef'altü, Dîvâ-nü'1-Iuğa, Tefsîru ğarîbi'l-Makâmâ-ü'1-Harîriyye, el-Bulğa fî esâlîbi'1-lu-ğa, el-Ezdâd, el-Elfâzü'l- câriye calâ lisâni'l-câriye, Kabsetü'1-edîb fî es-mâ'i'z-zîb, Hidâyetü'z-zâhib fî ma'ri-ieü'l-mezâhib. Tarih. Ahbârü'n-nühât, Târîhu'l'Enbâr. Edebiyat. el-Bulğa fî nakdi'ş-şicr, Şerhu'l-Hamâse, Şerhu devâvîrü'ş-şu'arâ3, Kabsetü't-tâîib fî şerhihutbetiEdebil-kâtib, Lübâbü'I-edeb, Meğâni'i-meğanî, Bastü'I - mak­buz fî 'ilmi'l-'arûz. Gramer. İştikâku'l-üel mine'l-maşdar, el-Uşûl fî cilmi'î-'Arabiyye, el-Had calâ ta'lîmi'l-'Ara-biyye, Hilyetü'î-':Arabiyyer Havâşi'l-îzâh, 'Uküdü'l-i'râb, Hilyetü't-tırâz fî haUi'î-eîğâz, Mes'eletü duhûli'ş-şart ale'ş-şart, el-Mu'teber iVI-fark bey-ne'1-vaşf ve'1-haber, Mîzânü'l-'Arabiyye.

Süleymaniye Kütüphanesi katalogla­rında³⁸⁵ Enbârî'ye nis-bet edilen eJ-Cevhere fî nesebi'n-ne-bî ve aşhâbi'l - 'aşere adlı eserin Endü­lüslü Muhammed b. EbÛ Bekir e!-Ensâ-rî el-Kureşîye ait olduğu anlaşılmakta­dır. Nu'mân el-Âlûsî'nin Enbârî'ye nis-bet ederek Kitâbü Elfâzi'l-eşbâh ve'n-nezffir adıyla yayımladığı eser de Ab-durrahman el-Hemedânfye ait el-EIfâ-zü'l- kitâbiyye'r.

Bibliyografya:

Enbârt, et- İnsaf ft mesâ'ili'I -hilaf³⁸⁶, Kahire 1380/ 1961; a.mlf., Nüzhetut-elibbâ fî tabakâti't-Qdebâ³⁸⁷, Kahire 1386/1967, naşirin mukaddimesi, s. 3-12; a.mlf, el-Bulğa fi'l-fark beyne'l-müzek-ker oe'l-mü'enneş³⁸⁸. Kahire 1970, naşirin mukaddimesi, s. 7-36; a.mlf., el-Beyân fî ğarîbi i'râbi'l-Kur'ân³⁸⁹, Kahire 1400/1980, naşirlerin mukaddime­si, I, 5-28; a.mlf., Menşûrü'l-feuâ'id³⁹⁰, Beyrut 1403/1983, na­şirin mukaddimesi, s. 3-22; a.mlf., ed-Dâ'l ile'l-İslâm³⁹¹, Beyrut 1409/1988, naşirin mukaddimesi, s, 5-114; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 139-140; İbnü'l-Kıftî, İn-bâhü'r-ruvât, il, 169-171; Zehebî, Ae İÜmü'n-nübetâ', XXI, 113-115; Safedî, el-Vafî, XVIII, 247-250; Kütübî. Feuâtul-Vefeyât, 11, 292-295; Sübkî. Tabakât, VII. 155-156; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü'ş-Şâfı'iyye, II, 10-11; SÜyûti, Buğ-yetü'İ-üu'ât, II, 86-88; İbnü'1-İmâd, Şezerat, IV, 258; Hânsârî, Raozâtü'l-cennat, V, 30-32; Hediyyetü'l-'âriftn, I, 519-520; Serkls. Mu'cem, 1, 479-480; Brockelmann, GAL, 1, 334; Suppl, 1, 494-495; a.mlf., "Enbârî", İA, N, 265-266; a.mlf.. "al-Anbâri", El2 (Fr.), I, 500; Sadeddin Saçı, İbn at-Anbârî, Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve İstanbul Kütüphaneterindekİ Mevcut Yaz­ma Eserlerinin Tavsifi (mezuniyet tezi, 1973), İÜ Ed.Fak.; Cemil Allûş, İbnü'l-Enbârî ue cühû-düh fi'n-nahu, Tunus 1981; Ömer Ferruh, 73-rfhu'l-edeb, lll, 371-374; C. Zeydân. Adâb, III, 43"-44; Kehhâle. Mu'cemü't-mü'elliftn, V, 183; Zlriklî, el-A'lâm (Fethullah), III, 327; Âzertâş Azernûş, "İbn-i Enbârî", DMBİ, II, 44-46.

Akaide Dair Görüşleri. Kemâleddİn el-Enbârî, Arap dili ve edebiyatı yanında İslâm akaidine dair eserler de yazarak materyalist görüşler ve Seneviyye, Me­cusîlik, Brahmanizm, Yahudilik, Hıristi­yanlık gibi dinler karşısında İslâm inanç esaslarını savunmaya çalışmıştır. KM-bü'd-Dâ'î ile'l -İslâm fî uşûli cilmi'l-kelâm, en-Nûrü'l-lâ3ih fi'tikâdi's-Se-lefi'ş-şâlih ve el-Esnâ fî şerhi esmâ3il-lâhi'l-hüsnâ bu alanda kaleme aldığı başlıca eserlerdir. Kelâm ilmini Nizami­ye Medresesi'nde Eş'ariyye kaynakla­rından öğrenen Enbârî'nin, günümüze ulaştığı bilinen Kitâbü d -Dâcî ile'l -İs­lâm adlı eserini kelâm metoduna göre yazmasına rağmen bu eserin sonuç kıs­mında benimsenmesi gereken en doğ­ru inancın Selef akîdesi olduğunu ve bu akideyi en-Nûrü'l-lâ^ih adlı kitabında açıkladığını bildirmesi³⁹² onun Selefiyye'ye meylettiği­nin bir delili sayılabilir. Ancak en-Nûrü'l-lâ3ih zamanımıza intikal etmediğinden Enbârî'nin itikadı mezhebi konusunda kesin bir hüküm vermek mümkün değildir. Zira "Selef akîdesi" tabiriyle Ehl-i sünnet mezhebini de kastetmiş olabilir. Onun itikadı görüşleri, diğer din ve fel­sefeler karşısında İslâmiyet'i müdafaa için yazdığı Kitâbü'd-Dâcî ile'l-İslâm adlı eserinden tesbit edilebilmektedir. Kelâm konularının yeterince işlendiği mü-teahhir dönem âlimlerinden olan Enbârî'­nin itikada dair görüşleri Ehl-i sünnet'in dan erişilmezliğini (i'câz) daima korumak­tadır. Hz. Peygamberin, hayatının bütün safhalarında hem söz hem davranış iti­bariyle erişilmez bir kemale ve üstün bir ahlâka sahip bulunuşu da onun gerçek peygamber olduğunu gösteren ve ta­rihte benzeri görülmeyen mucizevî bir olaydır. Hissî mucizeler³⁹³ kesin bil­gi doğuran tevatür yoluyla sabit olma­mışsa da bu tür rivayetler bütün olarak Hz. Peygamberin mutlak mânada mu­cize gösterdiğine kesinlikle delâlet eder.³⁹⁴

Yahudilerin ilâhî dinde neshin imkân­sızlığını ileri sürerek Hz. Muhammed'in nübüvvetine itiraz etmeleri kendi mu­kaddes kitaplarıyla çelişmektedir. Çün­kü Tevrat incelendiği takdirde burada da neshin uygulandığı görülür.

Âlemin hudûsü, Allah'ın varlığı, tabiat-çı ve materyalist görüşlerin reddi, nübüv­vetin ispatı konularında kullandığı delil­lerden anlaşıldığına göre Enbârî daha çok Ebû Hanîfe, Eş"arî, Bâkıllânî, İbn Hazım, Gazzâlî ve Şehristânî gibi âlimlerin fikir­lerinden geniş ölçüde faydalanmış, ke-lâmî meseleleri kolay anlaşılan bir üs­lûpla ifade etmekte başarılı olmuştur. Özellikle materyalist görüşleri tutarlı bir yaklaşımla reddetmesi dikkat çekicidir. Mucize vb. harikulade olayların sadece peygamberler tarafından gösterilebile­ceğini kabul etmesi, mütevâtir haberle sabit olmadıkları için Hz. Peygamber'e atfedilen hissî mucizeleri temellendir-meye çalışması, Resûl-i Ekrem'in nü­büvvetini ispat ederken onun ahlâkî cep­hesini öne çıkarması. Enbârrnin İslâm akaidini başarıyla savunan bir âlim ol­duğunu göstermektedir.

Bibliyografya:

Enbârî, ed Dâ'î ile'I-İslâm³⁹⁵, Beyrut 1409/1988, naşirin mu­kaddimesi, s. 8-9, 96-100, 198, 226, 227, ayrıca bk, metin. s. 150-154. 200-213, 289-300, 341-343, 365-391, 424-453, 466-467; a.mlf.. el-Beyân [t ğarîbi i'râbi't-Kur'ân Inşr Tâhâ Abdül-hamîd Tâhâ - Mustafa es-Sekkâ). Kahire 1400/ 1986, I, 205-206, 275; II, 420; Sübkî, Tabakât, VII, 156; Hediyyetü'l-'&rifîn, I. 519-520.