Eti maden maden terimleri SÖZLÜĞÜ muammer öcal*, GÜltekin güNGÖR ve mahmut şÜKRÜ GÖK

YÜRÜME YOLU, —> Şekil, Adam yolu

YÜRÜYEN DREGLAYN, 1) Üniversal bagerlerin lastik tekerlekli, paletli veya raylı yürüme düzenine karşılık, yürüme hareketini adım atma şeklinde gerçekleştirme düzenine sahip dreglayn. 2) Adımlayan dreglayn. —> Dreglayn.

YÜRÜYEN TAHKİMAT, Hidrolik ve mekanik enerji ile sıkılanan, boşaltılan ve ilerletilen tahkimat düzeni. —> Alın mekanizasyonu.

YÜZDÜRÜCÜ, Flotasyon işleminde köpük teşekkülüne yardımcı olan ve köpüğün yeterince sağlamlığını sağlayan reaktiflere verilen genel ad. —> Reaktif.

YÜZEY BÜYÜTME, Kırma ve öğütme işlemleri sonucu tanelerin serbestleşerek yüzeylerinin; ergitme, çözeltme, sinterleme, briketleme, koklaştırma gibi işlemlere açık hale getirilmesi; diğer bir deyişle yüzey büyütmesi sağlanarak kimyasal olayda reaksiyon hızının arttırılması, fiziksel olayda ise (flotasyonda) yüzdürülecek veya batırılacak katı maddelerin yüzeylerine reaktiflerin etkisinin artırılması amaçlanır.

YÜZEY İŞLETMESİ, Derinliği 10 m ile 40 m arasında değişen huni şeklindeki açık işletme.

YÜZEY NİVELMANI, Nivelman aletiyle yatay ölçmesi yapılmış olan bir yüzey üzerinde, birçok noktanın yüksekliklerinin bulunup koordinatlarına göre bu noktalar plana işlendikten sonra enterpolasyon yoluyla o yüzeyin tesviye münhanili haritasının yapılması. Nivelman aleti ile yapılan yüzey nivelmanında yükseklik farklarının çok fazla olmaması lazımdır. Zira dik arazide gözleme aletinin sık sık yer değiştirmesi gerekir.

YÜZ, Mermer işletmeciliğinde taşın imalâttaki yerinde görünen en büyük yüzeyi.

YÜZLEME, Mermer işletmeciliğinde iki kesişen kenarın kalemle doğrultularak taş yüzü düzleminin belirtilmesi.

Resimli Madencilik Terimleri Sözlüğü - Z

ZAMAK, —> Çinko spesifikasyonları.

ZAR TAŞI, Sert ve silisli kayaçların (granit, andezit, riyolit, trakit gibi) parke taşı olarak kullanımı için boyutlandırılmış şekli. 4x6 cm olarak boyutlandırılanlar yaya trafiğinin yoğun olduğu yerlerde 6x8cm boyutundakiler yaya ve araç trafiğinin karışık olduğu yerlerde kullanılır. 8x10 ve 10x12 cm boyutlu taşlar ise; 4x6’lıkların kullanım alanlarında uygulandığı gibi,aşırı yüklere ve asidik ortama dayanıkılık gerektiren endüstri ortamlarında da kullanılır.

ZATÜLHAREKE ÇAMUR KLEPESİ, —> Tarak Gemisi.

ZAVİYE, —> Açı istasyonu.

ZAYIF KİREÇ, —> Kireç.

ZEBARİF, Yalancı süsler.

ZEBERCED, Olivinin saydam ve sarı veya açık yeşil renkli türü. Yeşil renklisine “Yeşil zeberced” denir. Minerolojide krizotil olarak adlandırılır. —> Alumin.

ZEFİR, —> Gökyakut.

ZENGİNLEŞTİRME, Tüvenan madenin (cevher, kömür, endüstriyel hammadde vb.) fizik ve fizikokimya prensiplerinden faydalanılarak, bileşimleri değişmeksizin pazarlanabilecek veya teknolojide kullanılabilecek bir ürün haline getirilmesi. Diğer bir ifade ile tuvönan maden; kırma, ayırma ve tasnif işlemlerine tabi tutulmak suretiyle; zengin ürün (konsantre), ara ürün (mikst) ve artık olarak ayrılır.

ZERKARİ , 1)Altın işletmeciliği. 2)Sırmacılık.

ZENGİNLEŞTİRME TESİSİ, —> Konsantratör.

ZENİT AÇISI, —> Eğim açısı.

ZEOLİT, Alkali ve toprak alkalilerin hidratlı tabii silikatlarından oluşan bir mineral grubu. Bu minerallerden başlıcaları: Klinoptilolit, filibsit, laumonit, heulandit, erionit, şabazit, mordenit, analsim, natrolit. Zeolit önemli fiziksel özellikler gösterir. Feldispatların ve diğer alumino-silikatların zeolite dönüşmesine zeolitleşme denir. İyon değiştirme, su ve gaz tutma özelliklerinden dolayı ziraatte, balıkçılıkta; su, gaz ve radyoaktif artıkların temizlenmesinde, kurutmada, güneş enerjisi ve gaz depolanmasın-da, koku kontrolunda, yapı elemanı olarak, puzzolan çimento üretiminde, iyi kalite kağıt yapımında kullanılmaktadır.

ZIMPARA , 1) Orta ile ince taneli, belirli bir istikamet göstermeyen, nadir olarak şistik veya tabakamsı görünümde, siyah, koyu gri, korund tanelerini muhtevi, önemli miktarda manyetit, nadir olarak hematit, yer yer irice taneli porfirik korund ihtiva eden kayaç. 2) Metamorf boksit. 3) Metal, tahta ve daha başka maddelerin yüzünü aşındırıp düzeltmeye va parlatmaya yarayan üstüne zımpara tozu yapıştırılmış kalın kağıt veya bez. 4) Zımpara kağıdı.

Literatürde Türk, Yunan ve Amerikan tipi olmak üzere 3 tip zımpara taşı kaydedilmiştir. Her tip zımparanın aşındırma özelliği, içindeki aluminyum okside bağlıdır. Mineralojik olarak zımpara 3 ayrı isim altında tanımlanır :

1- Mormas (gerçek) zımpara; (Korundum, manyetit veya hematit içerir) genellikle kırmızımsı - siyah renkte.

2- Spinel zımpara : Spinel (Magnezyum alimunyum oksit)+ korund (Aluminyum oksit)+ manyetit (demir oksit) içerir. (Belirgin olarak spinel içerir, korundum bulunmayabilir.)

3- Feldispatik zımpara : Bu tür, spinel zımparaya benzemekle birlikte % 30-50 oranında plajioklas (triklinal sistemde kristallenen feldispatların bir grubu) içermektedir.

Zımpara taşı çok sert olduğundan toz halinde aşındırıcı ; bileyi taşı olarak da taşları ve madenleri cilalamakta kullanılır. Ayrıca zımparadan yüksek alüminalı çimento yapımında yararlanılır. Piyasada satılan ufalayıcıların çoğu zımparadan yapılır ve bunların %3'ünü zımpara kağıdı ve bezi teşkil eder.

Türkiyede ve Yunanistan da üretilen gerçek zımparanın kaliteleri bileşimlerine göre değişir ve aşağıdaki gibidir. —> Çizelge.

ZIRHLI KONVEYÖR, —> Zincirli konveyör.

ZIRHLI TAHKİMAT, Ayaklarda alında kazı ve nakliyat için alna gelen kısmı açık, tavan- göçük kısımları çelik zırhla kaplı, 2’den 4’e kadar hidrolik direkle teçhiz edilmiş yürüme takımları bulunan; nakliyat ünitesini taşıyan kısmı bulunan ve tavan- göçük zırhları arasında ünitenin taşıma gücünü artırmak için yardımcı silindirle tavan zırhının önünde tavanı emniyete almak için mandallı uzatma sarmasıyla donatılmış tahkimat ünitesi.

ZIRNIK, Kimyasal formülü As₂S olan, kirli-turuncu, sarı-turuncu veya gri-sarı, eğer demir miktarı fazla ise kirli-kırmızı renkte, çok higroskobik, havada kolayca oksitlenen, kristal yapıda, suda kolayca çözünen ve piyasada erimiş kütle, yaprak (pul), veya parça, veyahutta granüle halinde satılan bazı hallerde dokunulması tehlikeli olan, patlayabilen ve kükürt boyaları deri, viskoz, pamuklu tekstil gibi sanayi dallarında kullanılan madde.

ZİFT, 1) Katrandan ve başka organik maddelerin damıtılmasından elde edilen, az ısı ile eriyen, katı halde iken kolay kırılabilen, siyah, parlak madde. 2) Kara sakız.

ZİNCİR, Makine ve techizatta kuvvet ve hareket aktarma aracı. a= Bisiklet zinciri, b= Tahrik zinciri, c= Mafsallı zincir (Mafsallı zincirin baklaları vida ve somunlu olup, kolaylıkla ekleme yapılabilir) d= Konveyör zinciri.

ZİNCİRLE NAKLİYAT, —> Sonsuz halat ile nakliyat.

ZİNCİRLİ ANAHTAR, Genellikle birbirlerine vira edilmiş boruları ve manşonları sökmeye yarayan özel zincirle donatılmış anahtar.

ZİNCİRLİ BAGER, Bir gövde kolu üzerine zincir şeklinde birbirine bağlı veya özel bir zincir üzerine monte edilmiş kepçelerin (godelerin) hareket ettirilmesi suretiyle bagerin oturma düzleminin aşağısında kazı yapan iş makinası. Bunlar daha ziyade örtü tabakası ve maden kitlesi gevşek olan açık işletmelerde kullanılır.

ZİNCİRLİ KONVEYÖR, 1) Saç oluk içine dikine yerleştirilmiş bir lâma demiri parçasının, yani bir paletin, uçlarına takılı zincir veya zincirler tarafından hareket ettirilmesiyle, mâlzemenin sürüklenerek taşınmasını sağlayan konveyör. Bu konveyörlerde fazla aşınmaya uğrayan kısımlar, imâlat sırasında özel olarak sertleştirilip, bir zırh meydana getirildiği için bunlara zırhlı konveyör veya panzer de denir. Bu konveyörün zincir aksamı (a) yanlarda çift, (b) ortada tek ve (c) ortada çift olarak yerleştirilir. Genellikle uzun ayak sisteminde kömürün kendiliğinden veya sâbit olukta akmadığı yerlerde ve bazı hâllerde taban yollarında kullanılır. Çatalsız alınlı ayaklarda zincirli konveyör ayak ilerledikçe komple olarak alına itilerek kaydırılır. Tam mekanize ayaklarda nakliyat ünitesinin kaydırılması, yürüyen tahkimatla birlikte yapılır. 2) Zincirli oluk. Çeyn konveyör. —> Kaydırma, Fren diskli konveyör, Konveyör.

ZİNCİRLİ OLUK, Zincirli konveyör, Fren diskli konveyör.

ZÜMRÜT, Beril grubundan, sarı yeşil, mavi yeşil, hatta sarı renkli, cam parlaklığında, saydam değerli bir taş. Zümrütün fiziksel özellikleri temel olarak berilinkinin aynıdır. Işığı kırma ve saçılıma uğratma gücü çok yüksek değildir. Bu nedenle de taş fazlaca parıldamaz. Taşa asıl değerini kazandıran olağanüstü renginin, içerdiği az miktardaki kromdan kaynaklandığı sanılmaktadır. İyice ısıtıldığında taş rengini kaybeder.


ETİ MADEN - MADEN TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ - HAZIRLAYANLAR

MUAMMER ÖCAL*, GÜLTEKİN GÜNGÖR** ve MAHMUT ŞÜKRÜ GÖK***

*MUAMMER ÖCAL 1939 yılında Reyhanlı'da doğdu. 1957 yılında yapılan devlet sınavı ile Etibank hesabına yüksek öğrenim yapmak üzere B. Almanya'ya gönderildi. Almanya Rheinisch-Westfölische Technnische Hochschule Aachen'dan 1965 yılında Maden Yüksek Mühendisi olarak mezun oldu.

29.8.1966 tarihinden itibaren Etibank'ın çeşitli kademelerinde görev alan ÖCAL, Karadeniz Bakır İşletmeleri'nin Genel Müdürlüğü, Etibank Fen ve Tetkik Kurulu Üyeliği görevlerini yaptı. 11.5.1982-28.3.1986 tarihleri arasında Etibank Genel Müdürü ve Yönetim Kurulu Başkanı olarak görev yapan C, daha sonra Başbakanlık Devlety Planlama Teşkilatı Koordinasyon Başkanlığı görevinde ve Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu Yönetim Kurulu Üyeliğinde bulunmuştur.

Muammer Öcal; 2. Madencilik Şurası'nda (1993); !!Madenciliğin ülke ekonomisindeki yeri ve önemi'' hususunu irdeleyen komisyon Başkanlığını, Madencilik Kongreleri Organizasyonu Türkiye Milli Komitesi Yönetim Yönetim Kurulu Başkanlığı ve Yönetim Kurulu Üyeliğinde de bulunmuştur. Halen, Fahri olarak Yurt Madenciliği Geliştirme Vakfı Danışma Kurulu, Hasvak Danışma Kurulu üyesidir.

Evli ve üç çocuk babası olan Muammer ÖCAL'ın ''Açık İşletmeciliğin El Kitabı'' adlı eseri Etibank tarafından bastırılmış olup, ayrıca teknik ve ekonomik konularda muhtelif tarihlerde yaptığı çalışmalar yayınlanmıştır.

**GÜLTEKİN GÜNGÖR 1933 Tavas (Denizli) doğumludur. Teknik Üniversite Makine Fakültesinin dördüncü sömestresinden devlet sınavı ile Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü hesabına Almanya'ya, 1953 yılında maden mühendisliği tahsiline yollanmıştır. Clausthal Teknik Üniversite- MADEN Fakültesini bitiren Gültekin GÜNGÖR, Clausthal'da sualtı sismiği araştırma çalışmalarından MTA Enstitüsü'nün Genel Direktör Yardımcılığı seviyesine kadar bütün idari ve teknik kademelerinde çalışmıştır. Fransa'da Commissariat a L'Energie Atomique tesislerinde, Amerika Birleşik Devletleri'nin muhtelif sondaj şirketlerinde uzun süreli uygulamalı eğitim çalışmalarında bulunmuştur.

MTA'dan sonra TKİ Yönetim Kurulu Üyeliği ve Etibank Genel Müdürlüğü Başdanışmanlığı görevlerini yapan Gültekin GÜNGÖR; Almanca, Fransızca ve İngilizce lisanlarına vakıf olup, evlidir. Madencilik mecmuasında yayınlanmış birkaç etüdü bulunmaktadır.

***MAHMUT ŞÜKRÜ GÖK 1927 Gülnar doğumlu, Maden Tetkik ve Arama (MTA) Enstitüsü'nün açtığı sınavı kazanarak Zonguldak Maden Teknisyen Okulundan (1945-49) Maden Teknisyeni, Ereğli Kömürleri İşletmesi (EKİ) Müessesesinde çalışırken (1954-55) Zonguldak Maden Teknik Okulundan Maden Mühendisi ve devlet sınavı ile 1957 yılında Etibank, daha sonra Türkiye Kömür İşletmesi Kurumu (TKİ) hesabına gönderildiği B.Almanya'da Clausthal Teknik Üniversitesinden 1960 yılında Maden Yüksek Mühendisi olarak mezun oldu.

Tahsilleri sırasında EKİ Müessesesinin bütün bölgelerinde, Almanya'da Erzberghau Salzgitter A.G., Burbach Kaliwerke A.G.,Bayerische Berg-Hütte und Salzwarge A.G. ocaklarında çeşitli çalışmalar ve araştırmalar yapmış ve diploma projesini Ruhr Kömür havzasında hazırlamıştır. Ekim 1971'e kadar EKİ Müessesesinde çeşitli görevlerde(1966-1971) ve Almanya'da  WEDAG  ve Unterharzer Berg und Hüttenwerke GmbH firmalarında da araştırma mühendisi olarak çalışmıştır.

Daha sonra T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulunda Denetçi, Baş Denetçi ve üyelik görevlerinde bulunmuş ve 1 Temmuz 1992'de emekli olmuştur. Öğretim görevlisi olarak EKİ İnsan Gücü Eğitim Müdürlüğü,Maden Başçavuş kurslarında (1963-1967) "Maden İşletme", Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Fakültesi Maden Müh. Bölümünde(1974-79) "Cevher İşletme  Planlaması" ve "İşletme Projeleri" dersleri de vermiştir.

Evli ve üç çocuk babası olan Mahmut Şükrü GÖK, Almanca ve İngilizce bilmektedir. EKİ Müessesi'ne ait çeşitli konularda 16 adet etüdü vardır. Madencilik Mecmuasında 3. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteninde 1 çalışması ile Türkiye 3. Kömür Kongresi kitabında 1 tebliği yayınlanmıştır. Teknoloji Beyaz Nokta Vakfı Duyarlık Grubu başkanı olarak bu vakıfta da çalışmalar yapmaktadır.