F. H. Zeynalov

Şəkil 32. İkimərhələli şərh semantikası.

İlk baxışdan bu gərəksiz görünə bilər. Ancaq onun üstünlüyü göz qabağındaır.

Birinci mərhələ daha vacibdir., burada məna təhlil olunur. O, təbii dil cümlələrinin semantik strukturunu açıb göstərir.

İkinci mərhələdə götürülən formal dillər matematik dəqiqliklə kompozisional təhlil olunur. Ona görə də ikinci mərhələni adətən atırlar. Hər iki mərhələni birləşdirirlər. Formal semantika da belə edir. Təbii dil ifadələrinə formullar üzrə şərhlər verilir. Sadəcə olaraq burada məna təsviri çox dolğun olur, bu, çox vəsait və vaxt tələb edir.

Semantika hələ dilin böyük hissəsinin təhlilini verməkdə aciz­dir. Ona görə də formal semantikada fraqment ilə məhdud­la­şırlar, kompozisional qaydalar məhdud miqdarda leksem və sintaksis qaydalarına əsaslanır.
Fraqment qrammatikası
Ifadə bazası kimi fraqmentin leksikonu kiçikdir, ancaq o mühüm söz siniflərini və minimum variasiyaları əhatə edir. Qrammatik məna səviyyəsini istisna etmək məqsədilə fellər indiki zaman məlum növdə, isimlər təkdə, sifətlər adi dərəcədə götürülür. Əsas formalar kateqoriyalara bölünür.
AB əsas ifadələr Kateqoriyalar

Əhməd, Şirinnaz İS-ismi söyləm

Pişik, şəxs İ-isim

Nazik, ağıllı, cazibəli S-sifət

Bir D-determinativ

Çəkir, tikir FS-feli söyləm

Tanıyır/nifrət edir TF-təsirli fel

- Dir KF-köməkçi fel/xəbər şəkilçisi

Sintaktik qayda formal sistemdə 3 kateqoriyanı səciyyələn­dirir: 1) daxil olma kateqoriyası, yəni ifadələr komponent qayda­larına görə düzəltmə ifadələrə daxil olurlar; 2) düzəltmə ifadənin forması; 3) hansı kateqoriyaya aidiliyi. Fraqmentin birinci sintaktik qaydası İS və FS birləşməsinə imkan verir. Qaydanın çıxışı (output) qaydası cümlədir (C), bu elə kateqoriyadır ki, ona bazis ifadələri aiddir. Bu yeganə qaydadır ki, onunla cümlə fraqmenti düzəltmək olur. Deməli, bütün cümlələr İS və FS-ə malikdir. Semantik cəhətdən bu qayda FS-i ehtiva edir, bu da biryerli xəbər ifadəsi kimi özünün tək arqumentilə səciyyələnir, bu da FS-in İS-lə birləşməsi deməkdir.

Sq₁ qayda İS FS C

Oxun solunda input kateqoriyalar verilib. O göstərir ki, ifadə İS və FS-dən düzəlir. Bu cür düzüm bir-birilə əlaqəni (konka­tenasion) göstərməklə C kateqoriyasını düzəldir.

Deməli, İS götürürük, ona FS-i əlavə edirik və nəticədə cümlə düzəldirik. Təkcə bu qaydaya görə 4 cümlə düzəldə bilərik.

İS FS Nəticədə cümlə yaranır

Əhməd siqaret çəkir. Əhməd çəkir.

Şirinnaz tikir Şirinnaz tikir.

Eldar çəkir Eldar çəkir.

Gülşən tikir Gülşən tikir.
Növbəti qaydada İS determinativ və addan ibarətdir.

Sq₂ DAİ İS

Bu qaydaya görə, iki İS bir şəxs və heyvan bildirilir. Deməli, daxilolma determinativ hesabına genişlənir və indi daha dörd cümlə düzəltmək olar:

/Bir kişi siqaret çəkir// və s.

3-cü qaydaya görə ismin qarşısında sifət işlədilir. Alman və rus dilində sifət tabe edən sözün tələbilə şəkilçi qəbul edir, ancaq Azərbaycan və ingilis dillərində buna ehtiyac yoxdur.

Sq₃ Sİ İ

İndi biz /nazik, cazibəli şəxs/ deyə bilərik. Özü də bu sifətlərin yerini dəyişmək olar: /cazibəli, nazik şəxs/ və s. İndi biz sonsuz miqdarda cümlələr düzəldə bilərik. Digər tərəfdən, biz hələ köməkçi fellərdən danışmamışıq, tranzitiv və intranzitiv fellərə toxunmamışıq. İndi biz belə qaydalar verə bilərik.

Sq₄ TFİS FS

Sq₅ KF İS FS

Sq₆ KF sifət FS







Bu qaydalarla biz cümlələr düzəldə bilərik. Məsələn,

Sq daxilolma₁ daxilolma₂ Nəticə (output)

/Əhməd cazibədar+d+ır//

/Nazik bir pişikdir//

/Pişik Əhmədi tanıyır// və s.

Fraqmentin formal dilə tərcüməsi indi xüsusi bir xəbərli- məntiqli dilin (XN-Fraqment) olmasını tələb edir. Bunun üçün xüsusi qeyd etmə standartları olmalıdır ki, onlar eyni sintaktik qaydalarla və bazis ifadələrilə təchiz edilsin. Pişik və Əhməd üçün, biryerli xəbər konstantları olan adlar, sifətlər, keçməz fellər, ikiyerli keçər fellər, bundan əlavə iki fərdi variabellərdən də istifadə edilməlidir.

Fərdi variabellər və konstantlar xüsusi terminlərdir (T), ondan başqa fərdi variabellər F kateqoriyasını yaradır, çünki onlar sintaktik planda özlərini konstantlardan fərqli aparırlar. Sonluqlar atılır, XM-in bazis ifadələri yağlı şriftlərlə yazılır.


A B bazis ifadələri kateqoriya

f u T fərdi konstantlar

x y F T fərdi variabellər

pişik, şəxs X₁ 1-yerli xəbər konstantları

nazik, ağıllı,

cazibədar çək, tik

tanı, nifrət et X₂ 2-yerli xəbər konstantları

Bu sintaktik qaydalar yalnız bir qisim üçündür, çünki burada zəruri məhdudiyyətlər var.

Sq₁ və Sq₂ ilkin formulları düzəltməyə imkan verir, bu zaman xəbər ifadəsi öz arqumentləri üçün terminlərlə təchiz edilir.

Sq₁ x₁ (T) C (cümlə)

Sq₂ x₁ (T,T) C (cümlə)

Bu qaydalarla bütövlükdə 60 ifadə düzəltmək olur. Məsələn,

Sq₃ T=T C

yəni x=y

Bu bərabərlik söyləmləridir. Semantik baxımdan bərabərlik işarəsi ikiyerli xəbər ifadəsidir, çünki iki termindən arqument ifadələri kimi cümlə düzəlir. Burada tanı və nifrət et kimi də göstərilə bilər.

İki ifadə bağlayıcı ilə birləşə bilər. Bu zaman “üçün və ya ® üçün, əgər..... onda” birləşmələri, habelə inkar da ola bilər. Məsələn,

Sq₄ C ^ C C

Bu qaydanın təkrarı ilə mürəkkəb ifadələr düzəltmək olar.

1. 
   nazik (u) ^ cazibədar (u)
   
2. 
   pişik (x) ^ pişik (y)
   
3. 
   pişik (x) ^ nazik (x) ^ nifrət et (x, y) ^y=f
   

Yuxarıdakı sxemin açması budur ki, məstan arıq və cazibədardır, x və y ifadələrdir. Axırıncı c) misalında ifadə olunan odur ki, x arıq pişikdir, o y-ə nifrət edir və y də pişikdir.

Axırıncı sintaktik qayda mövcudluq kvantoru Э əlavə edir. Bu operator variabellə birləşir və ifadədən qabaq gəlir ki, yeni bir ifadə düzəltsin. Kvantorun aid edildiyi ifadə skopus adlanır və mötərizədə göstərilir:

Sq₅ (S) C

Bu qayda ifadələrin düzəldilməsinə imkan verir:

1. 
    x (arıq x)
   

Bir x var, o arıqdır.

2. 
    x (arıq (x) şəxs (x))
   

Bir x var, o arıqdır, həm də şəxsdir.

3. 
   y (tanı (x, y) x=u)
   

Bir y var: onun üçün: x y-i tanıyır və x məstandır = Bir y var, onu məstan tanıyır.

Sq₄ və Sq₅ yeni ifadələr düzəldir və qarışıq tətbiq oluna bilərlər. Misala fikir verək:

_x (x=u^_y (nifrət et (x,y) ^pişik (y))).

Belə oxunur: bir x var, onun üçün x u-olur, bir y var, onun üçün: x y-ə nifrət edir və y pişikdir. Mərhələlər üzrə bunu primitiv formadan başlayaraq (1-dən 3-ə qədər) belə açmaq olar:

1-ci mərhələ Sq₃ x=y

2-ci mərhələ Sq₂ nifrət et (x,y)

3-cü mərhələ Sq₁ pişik (y)

4-cü mərhələ Sq₄ nifrət et (x,y) ^ pişik (y)

5-ci mərhələ Sq₅ y nifrət et (x,y) ^pişik (y)

6-cı mərhələ Sq₆ x=u ^ y (nifrət et x,y) ^pişik (y))

7-ci mərhələ Sq₇ x (x=u ^ y nifrət et (x,y) ^pişik (y)))

Kvantor tətbiq edilənə qədər variabellər sərbəstdir, sonra isə bağlıdır, çünki kvantor qoşulur.

Bağlı variabellər xüsusi çevrilmələri istisna edirlər (məs, bir şey var, o x-ə nifrət edir və o, pişikdir), ancaq sərbəst variabellər buna imkan verir.

Referensial və predikativ İS-lər Sq₁ və Sq₄-də mübtəda və tamamlığın yerini doldurur, onlar felin komplementləridir, ona görə də referensieldirlər. Sq₅-dən sonra gələn İS-lər ismi xəbərə aid olub predikativdirlər. Bunların hər ikisi nəzərə alınmalıdır.

Xüsusi adlar və indefinit İS-lər müxtəlif rollar oynayır.

Pişik (x) ^ nifrət et (x,u) u vasitəsilə xüsusi ad

Məstan /nifrət et/-in 2-ci arqument yerini doldurur. Amma /pişikdir/ də xüsusi predikativ nifrət et-in 1-ci arqumentini idarə edir. Onları birləşdirmək olar.

Hansı xəbərlərin hansı arqumentləri tələb etməsini müəy­yənləş­dirmək vacibdir. Adətən mübtəda felin 1-ci arqumentidir.

Bütün bazis ifadələr (artikl və kopuladan başqa) beşyerli xəbər ifadələri kimi tərcümə edilir, həmçinin xüsusi adlar.

Tərcümə: İS Məstan: = həmçinin yumşaq (pişik adı kimi)

İ pişik: pişik (-) – şəxs

S arıq arıq (-) – ağıllı, cazibədar

FS çəkir çək (-) – tikir

TF tanıyır tanı (-,-)- nifrət edir

Soruşula bilər, niyə xüsusi adlar biryerli xəbər konstantları kimi tərcümə olunmur. Məsələ burasındadır ki, xüsusi adlar bir fərdə aid olub, bir adın daşıyıcısıdır (mətndə xüsusi ad hər bir adın daşıyıcısıdır, amma faktiki olaraq eyni adda çox adam ola bilər). Xüsusi adın xəbər ifadəsi kimi verilməsi = u-da bir arqument ifadəsilə doldurulmalıdır. Digər tərəfdən, bir fərd üçün doğrudan xəbərlik, yəni u üçündür, çünki x Məstandır. X=u-ya ekvivalentdir. Başqa predikat ifadələri üçün (isim, fel, sifət) bu, mümkün deyildir. Beləliklə, xüsusi adların o biri söyləmlərdən fərqi aydın olur.

Alman və ingilis dillərində köməkçi fellə artiklin tərcüməsi sadəcə olaraq sıfır tərcümə adlanır.

Tərcümə qaydası₁ (Tq₁)- eine N=N (isim)

(Tq₅) ist NP=NP (İS)

(Tq₆) ist A=A

/Katze/ (pişik) biryerli xəbər ifadəsi bütün pişikləri ehtiva edir, yəni İS /eine Katze/ eynilə bir xəbəri ifadə edir. Bunu /ist/ köməkçi felilə birləşdirdikdə yenə biryerli xəbər ifadəsi alırıq. /eine Katze/ İS-i /ist eine Katze/ FS-dən onunla fərqlənir ki, birincidə predikasiya subyektə, ikincidə isə subyektin referentinə aid olur. Qaydaları və tərcümələri ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlmək olar:

1. 
   ist eine Person= eine Person=Person=Person (-)
   
2. 
   ist Frans=Hans= -=h
   
3. 
   ist klug = klug =klug (-)
   

Sifət üçün qayda belə olacaq

Tq₃ AcN = A^A

Ist eine reizbare Person (cazibəli şəxsdir)

= eine reizbare Person Tq₅

= reizbare Person Tq₂

= reizbar ^ Person Tq₃

= reizbar (-)^ Person (-)

Hər iki qayda felin İS-lərlə birləşməsi üçün mövcudluq kvantoru əlavə edir.

Tq₁ İS FS = _x (/İS ^ FS/ -x)

/.../ x qeydləri boş yerlərin variabellərlə doldurulması üçündür.

/Ute schielt an/ (Ute gözünü qıyır) cümləsi belə yazılacaq:

_x (/ Ute ^ schielt/ -x) Tq₁

_x (/- = u ^schiel (-)/-x) Tərcümə

_x (x = u ^schiel x/) x əvəzetməsi

Aşağıdakı misal bir az mürəkkəbdir.

/Hans ist eine kluge Person//

=_x (/Hans^ ist eine kluge Person /-x) Tq₁

=_x (/Hans^ eine kluge Person /-x) Tq₅

=_x (/Hans^ kluge Person /-x) Tq₂

=_x (/Hans^ kluge^ Person /-x) Tq₃

=_x (/=h^ kluge (-)^Person (-) /-x) Tərcümə

=_x (/x=h^ klug (x) n Person (x)) –x əvəzetməsi

Tranzitiv fel Tq_1-ə analoji olacaq, yəni eyni prosesdir.

Tq₄ TVNP = _y (/TV^ NP/-y)

Bu təsvirə iradlar bundan ibarətdir: 1) həddən artıq mürəkkəb qeyd işarələri var, digər tərəfdən formal göstərilən yalnız qadın cinsi üçün nəzərdə tutulur. Müəyyən artikl və digər determinativlər (dieses, jener, alle, manche, kein) nəzərə alınmır.

/Eine Katze hasst Haus//

=_x (/eine Katze hasst Haus (+) Tq₁

=_x (/Katze^ hasst Haus /+) Tq₂

=_x (/Katze^ y (/hasst Haus/-y) (-x) Tq₄

=_x (/Katze (-)^y (/hasst (-,-)^ =u (-y) /-x) Tərcümə

İndi bütün tərcümə mərhələləri arxada qaldı. Yalnız variabelləri vermək lazımdır. Məsələn,

=_x (/Katze (-)^y (/hasst Haus (-y) ^ y =u)

Aşağıda variabellər əlavə edilir.

Deməli, tərcümə bazası fraqmentlərin bazis ifadələri üçün düzgün yol göstərir, yəni biryerli xəbər ifadələri isim, sifət və keçməz fellər üçün təklif olunur. Tərcümə qaydalarının isə 4 problemi öz həllini tapır:

1) Referensial və predikativ İS-lər. Tq₁ və Tq₄ referensial ismi söyləmlər üçün aid olmaqla, hər biri subyekt və obyekt arqumentləri üçün mövcudluq kvantoru daxil edir. Predikativ ismi söyləmlərin Tq ilə tərcüməsində bu belə olmur. Beləliklə, referensial və predikativ İS arasındakı fərqlər nəzərə alınır, çünki yalnız İS-in referensial işlənməsi referentin olmasını ehtiva edir.

2) Atributiv və predikativ sifətlərin işlənməsi də eyni cürdür. Sifət hər dəfədə xüsusi xəbərlilik tələb edir, ya sonra gələn isimlə ifadə olunan arqument vasitəsilə (Tq₅), ya da kopula konstruksiyasının subyektinin referenti vasitəsilə.

3) Xüsusi adlar və indefinit İS-lərdə Tq-ı eyni olur, çünki onların hər ikisi biryerli predikat ifadələri kimi götürülür.

4) Ümumi arqumentlər sistemi dəqiq nəticələr əldə etməyə imkan verir. Arqument yaradan xəbərliliyi və ifadələri (A və İ, TF və İS, FS) əvvəlcə xəbərlilik kimi bağlayıcılarla birlikdə boş yer kimi götürülür, sonra boş yerlərə subyekt və obyekt referentləri üçün variabellər daxil edilir (cümlədə keçər fel varsa). Bu zaman Tq₁ və Tq₄ boş yerlərə münasib variabellər daxil edilir, arqument bildirən hallarda həmin variabellər üzə çıxır (bax: şəkil 33).

Cümlə [Hans] ist [eine kluge Person] [eine Katze] hasst [Hans]

İS-lər NP A NP N NP TV NP

referentlər

tərcümə (predikativ İS,

referentsiz)

_x (x=f^ klug (x) ^ Person (x))