F. H. Zeynalov

Şəkil 30. Böyük olmaq şkalası
Bu da sözün kontekstdə işlənməsindən asılıdır. Rənglərdə də bu belədir. Dodaqlarını qızardıb, nə dərəcədə qırmızı olduğu konkret situasiyada dəqiqləşir. Denotasiyanın sərhədi kontekstdə açılır. /Cavan/ sözü /insan/, /kişi/ komponentləri sabit, yalnız üçüncüsü-/yaşlı/ dəyişkəndir, yəni konkret neçə yaşında olması yalnız kontekstdə məlum olur. Eynilə /fincan/ da belə, həcmi, forması, materialı, ölçüsünə görə və s. hər zaman situasiyada dəqiqləşir.

Lakin bir şey də var ki, dünya qarşımızda heç də ikiyə bölünmüş şəkildə canlanmır. Dilin dünya ənginliklərini hər cür ifadə etməyə daha üç vasitəsi var:

1. Kateqoriyanın genişlənməsi və ya daralması. Məsələn, /Bu örtük çarpayı kimi bir şeydir//. Çarpayı deyil, sadəcə dəyişən təsəvvürdür. Ancaq /Əhməd çox yaxşı bağbandır// cümləsində bağban Əhmədin fəaliyyətini çox daraldır.

2. Leksik vasitələrə ünsiyyətdə ehtiyac olduqda çoxşaxəli əlavələrlə mənaları dəyişdirmək mümkündür.

/Alagöy/, /göytəhər/, /göyümtül/, /göyəçalan/, /açıq göy/, /tünd göy/ və s. və ya yeni sözlər. /Səma kimi mavi/, /oliv/, /umbra/ və s.

3. Differensiyanın bir növü də kəmiyyət parametrinə söykənir: /hər şey/≠ /heç nə/, /hər kəs/≠/heç kim/, və s.

/Yumurtalar çiydir//≠ /Yumurtalar çiy deyil//

/Yumurtaların bəzisi çiydir//≠ /Yumurtaların çoxu çiydir//

Buna kvantor deyilir: hamısı, bəzisi və s. kəmiyyətin ifadəsinə xidmət edir. dil işarələri, bütöv qruplar, sərhədlənmiş klasslar kimi təcrübələrlə əlaqəli olmalıdır ki, ünsiyyət yarana bilsin. Bunu hələ vaxtilə E.Sepir yazırdı.¹³ Koqnisiyada klass və qruplara kateqoriya uyğun gəlir.¹⁴ Burada şəxs fərdi biliklə ümumi bilik arasında fərq qoymalıdır. Məsələn, alma haqqında bilik və bizim biliyimiz. Amma biliyimizin bir qismi aid olduğumuz cəmiyyətin ümumi malıdır. Məsələn, alma meyvədir, görünüşü, ümumi dadı, vitamin tərkibi, yetişdiyi məkan, alındığı və satıldığı yer və s., bütün bunları fərdi biliklərdən fərqli olaraq mədəni biliklər adlandırmaq olar. Mədəni bilikləri mədəni kateqoriyalar kimi tərifləndirirlər ki, bu da cəmiyyətin qeyd-şərtsiz qəbul etdikləridir. Bunu K işarəsilə göstərmək olar: A_k (alma kateqoriyası). Almanın kimyəvi tərkibi, becərmənin aqrotexniki şərtləri A_k-ya daxil deyildir. Fərdi bilik mədəni biliyin böyük hissəsini əhatə edir. Ancaq bütün cəmiyyətə xas olan mədəni bilikləri o, əhatə edə bilməz. Əlbət ki, biz buraya dünya haqqında biliyi və ya ensiklopedik biliyi aid etmirik. Almanın mənası yalnız A_k ilə üst-üstə düşürmü? Əlbət ki, yox. Elə ona görə də sözün mənası yalnız mədəni təsəvvürün bir qismini təşkil edir. Konkret işlənəndə mədəni biliklərin böyük hissəsi kənarda qalır. Semantik bilik (məna haqqında bilik) və dünya biliyi (mədəni bilik), onların fərqləndirilməsi ənənəvi semantikanın doqmasına çevrilmişdir.

Strukturalistlər semantik fikirləri dil sisteminin təhlilindən əldə edirdilər. Əslində düzgün olan odur ki, hər hansı bir məfhum (alma, siçan) haqqında məlumat almaq üçün tam mədəni bilik əldə etmək gərək deyil, yəni “alma, siçan nə deməkdir?” sualına cavab vermək üçün bütün mədəni biliklərə yiyələnmək vacib deyil.

Koqnitiv istiqamət tələb edir ki, heç belə fərq qoyulmasın. Bizim dil bilgimiz sıx şəkildə ümumi koqnitiv sistemlə bağlıdır, ona görə onların ayrılmasına ehtiyac yoxdur. Sözün mənası da o zaman tam açılar ki, konsept bizim koqnitiv sistemdə dolğun strukturlara ayrılsın. Bu yanaşmanın özü strukturalizmlə paralel aparmaq de­məkdir. Ancaq bu yanaşma izah edir ki, bizim kateqoriya sistem­lərimiz, o cümlədən semantik kateqoriyalar dünyanın bizim koq­nitiv modelimizə necə bağlanmasını, necə onu qəbul edib şərh etməyimizi açıqlayır. Amma buna baxmayaraq mədəni bilik və semantik bilik bir-birindən ayrı nəzərdən keçirilməlidir.

Ənənəvi dilçilk /alma şirəsi/ndə əsas komponent kimi ikinci hissəni götürürdü. Ancaq son illərin təcrübəsi göstərdi ki, məna baxımından bu belə deyil. Ancaq bu yeni təsəvvürdür, ona görə alma şirəsi haqqında dünya biliyi bu tərkibə daxil olan komponentlərin heç birinin haqqındakı dünya biliyinə uyğun gəlməməlidir. Axı referentlər tamam başqadır. Alma şirəsi tamam yeni referentdir. Alma şirəsinin mənası yalnız /Alma şirəsi/ semantik konseptin bir hissəsidir. Bunu əyani olaraq semiotik üçbucaqda belə göstərmək olar (bax: şəkil 31).

ifadə

d
mədəni konsept

məna
eməkdir ifadə edir

təyin edir

təmsil edir