F. H. Zeynalov

Şəkil 28. Silsiləli strukturda dərəcəli və ikili aidilik.
Kateqoriyaların aydın sərhədə malik olmasının iki əsas səbəbi var: bir tərəfdən bilirik ki, kateqoriya sərhədləri əksərən qeyri-dəqiq, variabel və axıcı olur. Bunun da müxtəlif səbəbləri var.

-söz mənasının variabelliyi; məsələn, /gözəl/, /darıxdırıcı/, /ləzzətli/; bunlar subyektivdir.

- söz mənasının dəqiq mənasının bilinməməsi, çoxumuz sözü başa düşmədən işlədirik;

- praqmatizm, sözlərin işlənməsinin qeyri-dəqiqliyi; dünya­gö­rüşü, sosial sifariş və s.

- söz mənasının dəyişkənliyi; sözlərin mənası tez-tez dəyişir. Məsələn, /yaman/.

Digər tərəfdən aparılan təcrübələr birmənalı nəticə vermir. Onlar testin formasından asılı olur. Bəzən də tamam başqa faktlarla izah oluna bilirlər. Semantika və prototip nəzəriyyəsindən danı­şan­da öncə koqnitiv semantikadan başlamalıyıq. İfadə məna daşıyan sözdən ibarətdirsə, onda onun mənası potensial referent üçün bir təsəvvürdür (konseptdir), cüm­lə­dirsə, onda məna onun potensial referens situasiyası üçün kon­septdir. Məsələn, /Şirinnaz Əhmədə deyir/: /Çay çox istidir//

Burada Şirinnaz /çay çox istidir/ referens situasiyasını kate­qo­riyalaşdırır, referens etdiyi çaydır, özü də çox istidir. Cümlədəki xə­bər­lik onun arqumentlərinin kateqoriyalaşmasına uyğun gəlir, cüm­lə­nin kompleks xəbəri isə referensiya situasiyasının kate­qorizasi­ya­sıdır.

Geniş mənada koqnitiv semantika məna və referensi yuxarıda izah edildiyi kimi götürür. Koqnitiv semantikanın obyekti koqnisiya elmindəkindən xeyli dardır. Bir tərəfdən koqnitiv semantika kate­qo­riya­laşma və konseptuallaşma problemini, digər tərəfdən isə kate­qoriyalaşma dillə ifadə olunduğuna görə bizim koqnitiv sistemin bir hissəsini təşkil edir. Ona görə də semantik konseptləri (dil məna­larını və semantik kateqoriyaları (denotasiyaları) ayrılıqda nəzərdən keçirsək, yaxşı olar.

Cümlələr təsdiq və inkar cütlər təşkil edir. Sözlərdə də bu var: /həmişə/; /heç vaxt/; hər cümlə həm təsdiqdə, həm də inkarda olur. Deməli, alternativ var: /Mən yedim//, /Mən yemədim// və s., eləcə də ümumi sual cümləsinə binar cavab verilə bilər: /Məktəbə gedirsən? /Hə/, /yox!/ Buna qütbləşmə deyilir: /düz ≠ yalan/, /hə ≠ yox/, /gəlir ≠ gəlmir/ və s. cümlələrin əksəriyyəti semantik presuppozisiyaya ma­likdir. Bu, məntiqi cəhətdən qabaqcadan bəlli şərtlərlə bağlıdır. Istənilən halda düz və ya səhv olduğunu müəyyənləşdirmək müm­kündür: seçim məhdudiyyəti. Məsələn, deyəndə ki, /Bu yaşıldır//, deməli, yaşıl rəngin arqumentidir, yəni rəng görünür. Görünməsə, onda artıq söyləm konteksti köməyə gəlir.

Deməli, qütbləşmə bütün cümlə növlərinə aiddir. Məsələn,

¿Niyə su soyuducuda deyil?

¿Soyuducuda niyə su yoxdur?

Qütbləşmə təkcə cümlə üçün deyil, cümlənin hər bir üzvü üçün mümkündür.

/Siçan böyük bir dəni yeyir//

Burada hər bir üzv predikasiya olunur. Hər bir üzvü inkar etmək olar. Hər bir nəqli cümləni sual cümləsinə çevirmək olar: /Əhməd qazdır//, ¿Əhməd qazdır? Bu suala cavabda orta vəziyyət yoxdur, çünki ya həqiqi, ya da səhv olur. Təsəvvür edək ki, /Siçan böyük bir dən yedi// cümləsində hər bir sözə nisbi mənada yanaşsaydıq, onda qütbləşmədən söhbət getməzdi: 05, 10, 20 və s. Burada ikili yox, dərəcəli ifadədən danışmaq düzgün olardı. Yəni gerçəklik dəyəri tam olmayaydı. Praqmatizmi əsas götürsək onda çevrə üzrə o münasibəti belə verə bilərik (bax: şəkil 29).

real çevrə çevrə uyğunluq

Şəkil 29. Semantik təsəvvür və gerçəklik
Şəkildən aydın olur ki, real çevrə ilə onun təsəvvürümüzdəki əksi real referentə uyğun gəldiyindən biz çevrə kateqoriyalaşması üçün qütbləşməni çevrə kimi qəbul edirik. Semantik kateqoriyalar binardır, ikitərəflidir və ya həm də diskretdir. Belədə ortalığa sual çıxır: necə olur ki, çox kateqoriyaların sərhədləri dəyişən olsa da, aidilik binar prinsipə əsaslanır? Necə olur ki, dünya polar qarşılaşmaya – qara və ağa bölünür, təbiətən hissələrə bölünməyən fenomenlər qarşımızda canlanır. Birinci suala cavab dəyişkənlik təsəvvürü şəklində olur. Ikinci suala cavab isə ondan ibarətdir ki, təbii dilləri fərqləndirmək üçün böyük miqdarda imkanların olma­sındadır.

Semantik kateqoriyanın dəyişkənliyi onun birbaşa söz mənasına, semantik təsəvvürə daxil olmamasıdır. Məsələn, /böyük/ sözü kontekstdən asılı olaraq çox müxtəlif məna verə bilər. Siçanın taxılın böyüyünü yeməsi necə izah oluna bilər: doğrudanmı dən böyük imiş. Böyük olduğu üçün siçan onu necə yeyib və, nəhayət, həqiqətən böyük olubmu. Bütün hallarda /böyük/ bu söz üçün mövcud norma səviyyəsindən artıq olub. Digər tərəfdən bu sözə norma baxımından yanaşdıqda şkalada kiçiklər, sonra böyüklər, sonra daha böyüklər yerləşməlidir (bax: şəkil 30).

-

c

a

Fc

B

E

A

D

D

kiçiklər; böyüklər; lap böyüklər