Fakültə:İqtisad İxtisas: Mühasibat uçotu və audit Kurs

İtki səviyyəsi, %	Verilmiş itki səviyyəsində hadisələrin sayı
Hadisələrin əmələgəlmə sıxlığı
20 qədər 20-dən 40-a 40-dan 60-a 60-dan 80-a 80-dan 100-ə 100-dən yuxarı	7 10 5 4 3 1	0,23 0,33 0,17 0,13 0,10 0,03

Verilmiş itki səviyyəsində mövcud olan itkilərin sa­yı­nı ba­xılmış hadi­sə­­lərin ümumi sayına (30) bölməklə ve­ril­miş itki sə­viyyəsinin əmələgəlmə sıx­­lığını (7:30=0,23) ta­pırıq.

Cəmiyyətdə və müəssisədə idarəetmə qərarlarının qə­bu­lu bütün növ risk­­lərin nəzərə alınması ilə sıx bağlıdır. Be­lə ki, proq­nozlar gözlənilməz və müəy­­yən olunmamış sə­bəb üzün­dən baş tuta bilməz. İqtisadi tərəddüd, müş­­tə­ri­lə­ri­n zövq­lə­rin­də­ki dəyişiklik, rəqiblərin fəaliyyəti, tətil­lər, göz­lə­nil­məz hö­ku­mət qərarları ən qiymətli idarəetmə qə­­rarını puç edə bilər. Biz­­nes­men risk ehtimalının dərəcə­si­ni ən aşağı mümkün sə­viy­yəyə qədər azaltmağı ba­car­ma­lıdır. Bundan başqa biznes­men ən xo­şa­gəlməz hadi­sə­lər halında ris­kin mənfi nəticələrini azaltmaq im­kanına ma­lik olmalıdır.

Riski idarəetmə sahəsindəki təcrübəli, kvalifikasiyalı iş he­sabına əhə­miy­­yətli dərəcədə azaltmaq olar. Bunu özü­­nü­sı­ğor­ta etmədən istifadə et­mək­­lə, həmçinin riskin bir hissəsini di­gər şəxslərə və ya təşkilatlara xedjir­ləş­­mə, op­sionların bu­ra­xıl­ması yolu ilə verməklə etmək olar. Ris­kin azal­dıl­­ma­sına sə­mə­­rəli proqnozlaşdırma və planlaşdır­ma vasitəsilə nail olmaq olar.Müəssisə öz itkilərini xüsusi ehtiyat fondlarının təş­kil edil­məsi ilə bağlı olan özünüsığortadan istifadə etmək­lə və zə­rər­lərini öz dövriyyə maliyyə və­saitlərinin bir his­sə­si hesabına ört­məklə azalda bilər. Özünüsığortadan o za­­­man istifadə et­mək lazımdır ki, bütün biznesin əmlak və ma­liyyə para­metr­lə­ri ilə müqayisədə sığortalanan əmlakın də­yəri nisbətən aşa­ğı­dır. Mə­sə­­lən, iri müəssisəyə onun tə­rə­findən icarəyə götü­rül­müş kiçik binada qur­du­­ğu ava­dan­lıq­ları yanğından qorumaq üçün sığorta kompaniyasının xid­­mə­­tindən istifadə etməsi məq­­sədəuyğun deyildir. Özü­nü­sığortalama, həm­çi­­nin itki eh­ti­malının olduqca az ol­du­ğu, müəssisənin böyük miq­dar­­da bir­­tipli əmlaka malik ol­du­ğu və s. kimi hallarda mühüm əhə­miy­yətə ma­­likdir.

Bütün dünyada biznesmenlər “xedjirləşmə”dən isti­fa­də edir­lər. Xed­jir­ləş­mə nədir? Geniş mənada xedjirlə­şmə riskləri müx­təlif metodlarla sığorta et­mək anlayışı ilə ey­niləşdirilir. Bu metodlara daxildir:

a) xarici ticarət və kredit əməliyyatları;

b) müddətli valyuta sazişləri;

c) valyuta risklərinin dövlət sığortası;

ç) mümkün itkiləri örtmək üçün ehtiyatların yaradılma­sı.

Dar mənada xedjirləşmə xarici valyutaya qarşılıqlı təh­­hə­düd və tələb­lə­­rin yaradılması yolu ilə valyuta ris­ki­nin sı­ğor­ta­lanmasıdır. Respub­li­ka­mız­­da praktik olaraq xed­­jir­ləşmədən is­tifadə olunmur.Müəssisələrin özünüsığortalama formalarından biri op­­sion­­ların bura­xıl­­masıdır. Opsion – sahibinə müəyyən edil­­miş müd­­dət ərzində təsbit edilmiş qiy­­mətə müəyyən miq­­darda qiy­­mətli kağız və əmtəə almaq və ya sat­maq hü­qu­qu verən ka­ğızdır. Müəssisə opsionları buraxaraq veril­miş müəs­si­­sənin qiy­­mətli kağızlarının kursunun və ya onun məhsulunun qiy­mə­tinin düş­­məsi hesabına gəlirlərin azal­masından əlavə mə­da­xil (hasilat, pul) əldə edir.Maliyyə fyuçersləri opsionlardan onunla fərqlənir ki, fyu­­­çerslər alış və ya satışın aparılması hüququnu deyil, öh­­də­li­yini nəzərdə tutur. Müəssisə ma­liyyə fyuçerslərin­dən öz ba­lans­larını tənzimləmək üçün istifadə edə bi­lər.Özünüsığortanın digər növlərinə də rast gəlinir. Biz­nes­men­lər qiy­mət­lə­­rin tərəddüdündən alıcı və təchizatçılar ara­­sın­da uzunmüddətli razılaş­ma­­ların “şərti tələblərlə” mü­qa­vi­lə­lərin bağlanması yolu ilə sığortalana bi­lər. Bu mü­qavilələrdə sa­tılan əmtəə və ya xidmətlərin sayı və qiy­mə­ti gös­tə­ri­­lir. Sa­tı­cı və alıcı bu cür müqavilələrdən qar­şı­lıq­lı fayda əldə edir. Mə­­sə­lən, firma və kömür təchizatçısı ara­sında “şərti tələb­lər­lə” 20 illiyə bağ­lan­mış müqavilə bu fir­manın kömürlə təc­hi­zi­ni və eyni zamanda kömür təc­hi­zat­­­çısını təminatlı bazarla tə­min edir.Dünya təcrübəsində bahalı istehsal zamanı maliyyə ris­­ki­nin azaldılması məqsədilə riskin bir his­sə­si­nin digər kom­­pa­ni­ya­lara köçürül­mə­si üsulundan geniş istifadə edilir. Belə ki, la­yi­hənin uğur­suz­luğu halında bu kompa­ni­ya­lar ma­liy­yə itki­si­nin bir his­sə­si­ni öz üzərlərinə gö­tü­rür­lər.

Risk – həyatın bir hissəsidir. Ancaq onun nəticələrini yum­­­­şaltmaq, ara­­dan qaldırmaq üsulları mövcuddur. Bu­nun ən sə­mərəli üsullarından bi­ri bir neçə insan arasında ris­kin bö­lün­mə­sidir. Bu üsulun üstün cəhəti ar­zu­­olunmaz sonun nəti­cə­lə­ri­nin hər biri üçün o qədər də əhəmiyyətli ol­ma­ması­dır. Bu me­tod riskin birləşdirilməsi adlandırılır. O kiçik əmanətçilərin prob­lemlərini həll edir. Fərz edək ki, siz hər hansı bir işə 5000 ABŞ dolları qoy­musunuz. Bu cür məbləğ ilə min nəfər əma­nət­­çi də, həmçinin öz pul­la­rı­­nı bu işə qoymaq istəyirlər. Bü­tün bu məbləği – 5 mln dol­ları birləşdirərək müx­­təlif kom­pa­ni­­ya­ların aksiyasının alın­masına qoymaq mümkündür. Siz və si­­zin yoldaşlarınız bu cür birləşmə zamanı aksiyadan əldə edil­­miş gəliri də, itkini də bərabər bölüşdürürlər. Sizin ittifaq qar­şı­lıqlı fond adlandırılır.

Əgər səhmi qarşılıqlı fondda olan firmalardan biri uğur­­suz­luq zo­la­ğı­na düşmüşdürsə, onda bu tezliklə digər fir­manın mü­vəffəqiyyəti ilə kom­pen­­sasiya olunur. Bu hal­da sizin əma­nət bü və ya digər firmanın həyatında baş ve­rə bilən iqtisadi tə­rəddüdlərdən daha yaxşı qorunacaqdır. Əlbəttə iq­ti­sadi böh­ran və ya bütövlükdə iqtisadiyyatdakı sərt inflyasiya bütün fir­ma­­­lara təsir edə və qarşılıqlı fonda zərər vura bilər. Qeyd edək ki, birləşmə ris­­ki tamamilə məhv edə bilməz, ancaq bir çox halda kömək edə bilər.Biznesmen üçün riskin azaldılmasının digər üsulla­rın­dan bi­ri işə baş­la­maq­­da maraqlı olan insanlarla birləş­mək yolu ilə ris­ki bölməkdir. Vençur ka­­pitalisitləri kimi ta­nınan bir sıra şəxs­lər yaxşı ideyaları olan, lakin kifa­yət qə­dər vəsaitləri ol­ma­yan biznesmenləri axtarmaq üzrə ix­ti­saslaşaraq bu biz­­nes­men­lərlə riski və potensial mənfəəti paylaşırlar. Buna riskin bö­­lüş­dü­rül­­məsi üsulu kimi bax­maq olar.Kompanyonlarla riskin bölüşdürülməsinin açıq-aşkar üs­­tün­lüyünə bax­­mayaraq müstəqil müəssisənin rəhbəri ki­mi klas­sik biznes siması özünü hə­­lə yox etməmişdir. Bu cür fir­ma­lar biznes fəaliyyətində yeni ideya və tex­no­lo­gi­ya­ların hə­ya­ta keçirilməsi üçün ciddi üstünlüyə malikdir. Bu tək yol al­maq və ya təklikdə yola çıxmaq adlandırılır.Biznesmeni təklikdə perspektiv işləmələrlə məşğul ol­­ma­ğa vadar edən ar­zu, əsas səbəblərdən biri informasi­ya­nın uy­ğunsuzlu­ğu­dur. Biznesmen-sahibkarlar yeni ide­ya­la­rın hə­ya­ta keçirilməsi ilə məş­ğul­­durlar. Onlar aldıqları və ya birinci aç­dıqları informasiya əsasında iş­lə­yir­­lər. Po­tensial kom­pan­yo­nu sizinlə riski paylaşmaqda inandır­maq üçün in­formasiyanın – yeniliyin həyata keçirilməsi ilə bağ­lı mə­lu­mat­ların bölüş­dü­rül­məsi vacibdir. Bunu bir sıra sə­bəb­lərdən etmək asan de­yil­dir.

1) ideyanın hələ tamamilə formalaşdırılmaması, dürüst ifa­­də edil­mə­mə­si;

2) fərziyələrin gümana əsaslanması;

3) ideyaların sadəcə olaraq oğurlanması və istifadə olun­­ma­sı.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərdən asılı olaraq biz­­nes­men riskdən qa­­çaraq informasiyanın bir hissəsini giz­l­ədə və şəx­si işləmələrini özü hə­ya­ta keçirə bilər.Müstəqillik bir mühüm üstünlüyə malikdir: biznes­men öz məqsəd­lə­ri­nə nail olmaq üçün güclü stimullar for­ma­laş­dır­ma­ğa qadirdir. Belə ki, müəs­­sisənin müvəffəqiy­yə­ti halında biz­nesmen yüksək mənfəət əldə edə­cək­­dir.Biznes fəaliyyətinin istənilən təşkilati forması riskin onun fəaliyyətinin qa­­çınılmaz tərkib hissəsi olduğu ilə razı­­laş­ma­lıdır. Biznesmenlər normal in­san­­ların əksəriyyəti kimi ris­kə meylli deyildirlər. Bu o deməkdir ki, biz­nes­men­­­lər yüksək gə­lirə (mənfəətə) bel bağlamayaraq risk et­mirlər. Ancaq risk nə qədər böyükdürsə, mükafatda bir o qə­dər yüksəkdir. Bəzən ris­ki di­gər biznesmenlərlə bölüş­dür­mək olar. Ancaq bu uğu­run bölüşdürülməsi de­­məkdir. Beləliklə, riskə görə mükafat – biz­nesmenlər tərəfindən qa­za­nıl­mış mənfəətin əsas hissəsidir.